Абай жолы - 32

– Апа, "аз күндiк қонағымсың" деушi ең ғой! Қанша сайран сала берер дейсiң. Торғайыңа да басыбайлы боп барармыз, жаны шықпас, Базекемдi қайтып қиып, аулақ жүр дей аламын. Саспа! Күтiп, сыйлап қонақ етiп жiбер! – деген.
Содан соң бiр бағлан сойылып, үй iшi жаңа көтерiлген қазанмен жадырап, масайраған шақта, Балбала әдемi бiр балқып, тұнған тыныш рақат көңiлге кеп, Базаралыға арнап, өзiнiң әдемi әндерiн созып айтып отырды. Ашық, қалжыңқой, еркiн мiнезi Базаралыны бұрынғыдан да ұйытты. Жiгiт Балбаладан бар бейiлiмен айналып отырған.
Сұлу қыздың шешесi мен бөлек отаудағы жеңгесi көп өтiнген соң, қонақ жiгiт Базаралының өзi де көп ән айтты. Әңгiме, қалжың, әзiлге де үй iшi қарық болғандай. Аса бiр кең жарастық құрмет кешi боп едi.
Дәл жатар кезде шеше Балбаланың абырой-атағын, қадiрiн қорғап, қызын жеңгесiнiң үйiне жатуға жiбердi де, Базаралыны өзiнiң үлкен үйiне жатқызды. Өйтуiнiң, әсiресе бiр себебi, кешкi отырыста осы үйге әншейiнде келе қоймайтын бiр-екi ересек балалар келiп кеттi. Олар Торғай, Құлыншақ аулының балалары екен. Өгiзге мiнгесiп елеусiз боп келген. Киiмдерi жұпыны, қозышы балалар сияқты. Келген себептерi де орынды. Күндiз қосылып кетпедi ме деп, қозысын iздеп жүрген, "жоқ қараушылар" болды. Бiрақ, олар үйдiң iшiндегi " қонаққа, үй жандарының шырайына, қалжың-әзiлге "қозыдан" көрi көп көңiл бөлген. Қулау балалар екенiн бәйбiше сезiп, өздерiне ас iшкiзiп жөнелткен-дi.
Осы балалар қойдың iшiн аралаған боп, күзетшiмен сөйлесiп, бөгелiп, түн ортасына дейiн шұбалып жүрiп алды. Тек Балбала оларды байқамаған, елемеген қалпында, үлкен үйге қонағын жатқызып, түңлiктi жауып, өзi отауға қарай барып жатқан соң ғана, "қозышы" балалар кеткен-дi.
Шала шешiнiп жатқан Базаралы түн ортасы ауа бергенде, үлкен үйден ептеп шығып, Балбала жатқан отауға тура беттедi. Ай әлi батпаған, дала самаладай екен. Бозғыл отаудың түңлiгi жабық.
Ауылда күзетшi де, ит атаулы да жым-жырт болған соң, жiгiт айналаны елең қылмай, отау үйдiң есiгiн көтерiп аша бердi. Сүйткенде, отаудың көлеңке жағымен жасырынып келген еңгезердей үлкен бойлы, қара кiсi Базаралыны иығынан ұстай алды:
– Тоқта! Былай жүр! – деп, бұйрық еттi.
Ол Манас екен. Базаралы түк саспаған салқын жүзбен, жалт қарап, таныды да:
– Уәй, Манаспысың? – деп едi.
– Манаспын ба, таласпын ба бiлiп не қыласын, берi жүр! – деп, Манас тағы да ақырын дауыспен, бiрақ зiлдi, ызалы үнмен бұйрық еттi.
– Өй, тәйiр алсын. Жөнiңе кет! – деп, Базаралы елемей босанайын деп едi, Манас көнген жоқ.
– Балбаланың жаман атын қан жайлау бiлмесiн десең қайт былай! Жiгiт болсаң, тым құрса, қыздың абыройын төкпе! Болмаса, мен дәл осы босағада жанжал салам! Бол! – дедi.
Базаралы басын шайқады да кейiн қозғалды. Отау жанынан екеуi де жырақтап, үйдiң сыртына қарай басып едi. Сол кезде осы отаудың сыртындағы бiрер түп тал жанынан үш жiгiт шыға келдi.
Сол төрт жiгiт Базаралыны ортаға алып, кимелей отырып, ауылдан ұзатып апара жатыр. Бiр жiгiт үлкен үйдiң белдеуiнде әлi ер-тоқымы алынбай, таң асып тұрған Базаралының семiз көк атын шешiп алып келдi. Содан әрi қолға түскен жiгiттi өз атына мiнгiзiп, өздерi де аттарын тегiс мiнiп, барлық шоғырымен Торғай ауылдарына қарай кеткен.
Былай шыққан соң Базаралы:
– Босат, жiбер, сендер де жетiп отырған жесiрiңнiң абыройын төкпе! Ертең жұртқа жаман аты жайылады – деп, қатты салмақпен айтып көрiп едi, Манастың қасындағы Көшпесбай және өзге екi жiгiт ырық берген жоқ, Көшпесбай Балбаланың туған қайнысы. Өзiнiң ағасы Бесбесбай сияқты, Манас тәрiздi, о да алпамсадай зор денелi және балуан, сойылға да мықты, ер атанатын.
Ауылдан ұзап шыққанша Манас та, бұл да Базаралымен қысқа-қысқа болса да, тiлге келгендей.едi. Ауылдан әбден ұзап алған соң, төрт жiгiт бiрден ым қағысып кеп, Базаралыға қамшы басып, жабылып кеттi. Атының да шылбыр тiзгiнiн бiлектерiне шапшаң орап, қымтып апты. Содан соң Базаралы соққы да көрдi. Осы түнде атынан, шапанынан да айрылды.
Таңертең ел тұрған кезде, Абайды Айғыздың үйiне Майбасар шақыртқан екен. Абай сонда келгенде, бұл үйде Майбасардан басқа Базаралы, Ербол, Айғыз, Нұрғаным отыр едi.
Майбасардың да мұнда кiргенi жаңа болу керек. Абай үйге кiрместен бұрын, тыста жүрген Оспаннан Базаралының сабалғанын естiп, қынжылып келген.
Базаралы екеуi бiр-бiр қарастан-ақ көңiл күйлерiн ұғысқандай болды. Қабақ танысты. Себептi айту да керек емес. Жалғыз-ақ, Базаралының оң жақ бетiнде қамшы табы, қан қызыл дақ болып, жаман көрiнiп тұр екен. Сұлу жұздi, өр көңiлдi, нар жiгiттi осыншалық бағы көшкендей қорлық түсте көру Абайға аяныш та, намыс та болды. Майбасар мұндай көңiлде емес, ағы ақ, қызылы қызыл. Тiптi сүйсiнгенiн жасырмағандай, жайнаңдап сөйлейдi. "Қалай ұрды, қанша ұрды?" дегендi де нашаланып сұрап, түгел бiлгiсi келедi. Базаралы томсарған жүзбен ызаланып қалып отыр.
Майбасарға көп ашылып жауап айтпады. Соған жыны қоза түскен Майбасар, мынау жұрт алдында, әсiресе өзi бiлетiн сыбысы, сыры бар Нұрғаным алдында, жiгiттi жер қылмақ боп, бiр сұм қулық ойлады.
Базаралыға сықсия қарап отырып, бiр танауынан мырс берiп күлiп, табалауым дегендей қып:
– Базым, қамшы өзiңнiң бетiңе де тиген ғой түрi! Құтырыпты-ау бұл Торғай, ә? Басыңа мiнiп, қырғи боп, қайткелi жүр бұл, – дедi. Осы шаққа шейiн тартынып, жүдегендей боп отырған Базаралы ендi аппақ болған жүзiне, дуылдап ыза намыс шығып, екi көзi Майбасарға қадала қарап, жалт еттi.
– Е, Торғайдың, торғай болмай, қырғи шыққанын жаңа бiлiп пе ең сығыр! Әуелi артыңа шойқайтып дәндеткен өзiң емес пе ең? Менiң басыма, сенiң артыңа мiнген соң, қырғи болмай, кiм болушы едi? – деп салды. Бар жараны оп-оңай сiлкiп тастап, кегi қайтқандай рақаттанып, сақ-сақ күлдi.
Үй iшi де тегiс қостап күлiп едi. Майбасар аузын аша алмай, қақ басқа бiр салғандай болды. Мойнын оқыс терiс бұрып салып:
– Өй, тiлiңе шоқ түссiн, қан шелек! – деп, ұялғаннан күлiп жiбердi.
Абай соншалық рақаттанып, сүйсiнiп күлiп кеп:
– Есiл Базеке-ай, осындай найза тiлiң барда, сенен қазақтың қамшысы түгiл, мылтығының оғы да өтпес-ау! – дедi.
Бiржан сияқты шет қонақтарға Базаралының мына жайын бұл ауыл бiлдiрмеуге тырысты. Сондықтан, Абай Базаралыға тез ғана ер-тоқымымен ат мiнгiзiп жөнелтудi өз мiндетiне алды, Айғыз бен Нұрғанымға қарап:
– Базекеңнiң үстiне шапан, кемзал, басына тымақ кигiзiңдер, – дедi.
Кейiн Базаралы жөнелерде, Абай айтқан ат-тұрманға қосымша етiп. Нұрғаным өз қолымен әдемi жаңа шапан әкеп, тыста Базаралының иығына жауып жатып, жұрт көзiнен бiр ғана қақас тауып:
– Қадiрiңдi қимаймын, Базекем, тек өз басыңды неге кiшiрейттiң? Iшiме от салдың ғой! – деп қалды.
Осы күн түс ауғам соң, Бiржан Құнанбайдың үлкен аулынан аттанған едi. Кеше Әмiр қонаққа шақырып кеткен. Бүгiн бұл қонақтар сонда болмақ.
Бiржанға дәл жүрер кезiнде, Ұлжан өз үйiнен, өз алдынан дәм татқызып отырып, бата бердi де, оң сапар тiледi. Сонымен қатар Айғыз, Нұрғанымдарға әкелгiзiп тоғыз-тоғыз сый ұсынды. Бiржанның өзiне өз қолынан үлкен күмiс тайтұяқ сыйлады. Қасындағы жолдасына қоржын тола манат, мақпал сәлем-сауқат берiлдi.
– Аулыма келiп, мұндағы үлкен аға, кiшi iнiнi өнерiңе қарық қылып барасың, қайда жүрсең жолың болсын. Өнерiң, қадiрiң ассын, шырағым, бiздiң апа, жеңге боп саған ұсынған жол-жорамыз осы, ырзалықпен аттан! – дедi.
Бұл үйге Бiржан үлкен алғыс айтып:
– Ұлы-қызыңның игiлiгiн көр, жақсы ана. Аулыңда, елiңде көрген сый-құрметiм қайда жүрсем де есте болар. Құдай ырза, мен ырза! – деп Ұлжан, Айғыздардың қолдарын қос қолымен кiшiлiк құрметпен тұтып, қош айтысып шықты.
Абайдың сыйы – Бiржанның өзiне тартқан сары жорға ат, сонан соңғы бар жолдасына жетектеткен және бiрнеше жуан тұғыр екен.
Сондайлық қос-қосармен Бiржандар, Пұшантайға, Әмiрдiң қонағына жөнелгенде, Абай, Ербол, Әйгерiм де бiрге аттанды. Әйгерiмдi қалдырмай, бiрге ала кел деп, Абайға көп тапсырған Үмiтей мен Әмiрдiң тiлегi бар-ды.
Соны ескерiп, Абай Әйгерiмнiң тартынғанына, ұялғанына болмай, ертiп алған. Осы топ сол күнi кешке Құнанбайдың үлкен әйелi Күнкенiң аулында, Әмiр тiккiзген үйде болды.
Бұл соңғы түнде де ән мол айтылып едi. Бiрақ еттен кейiн таңға шейiн созылған Бiржан, Абай мәжiлiсi де ұзақ болды.
Жаз бойы Бiржанды тыңдап, ән қадiрiн, әннiң қасиетiн азамат өнерiнiң бар зор биiгi деп бағалаған Абай, күйден толқынған көңiлiнен естiлмеген бiр сыр жырын шығарған едi:
Құлақтан кіріп, бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй!...–
деп басталған өлеңiн Бiржанға осы мәжiлiсте оқып бердi. Бiржан Абайды өз iшiнен ойшыл, кемел жас көретiн. Мынау өлең оның саналы ақын өнерiн де шын өзгеше етiп танытты.
– Абайжан, менiң әнiм саған жақсы қозғау салды деушi ең. Сен болсаң, әндегi бiздiң өзiмiз байқамай, елемей жүрген түкпiрдi ашасың. Ендiгi өмiрiме борыш арттың ғой! – дедi.
– Ендеше, мүддемiз бiр жерден шыққан екен, Бiржан аға!
– Мүдде жолында бiрiмiз ары, бiрiмiз берi шыға жатармыз. Бiр ғана саған айтып кетсем дегенiм – өзiңнiң әндi көтерiп қадiрлегенiңдей өлең-сөздi мен де ең алғаш бағалағаным осы десем не дейсiң? Саған менiң бергенiм көп десең, маған сенiң бергенiң, жол азығың қанша екенiн өзiң де бiр аңғарсаңшы! – дедi.
Жаз бойы Бiржаннан Абай барлық Орта-жүз, Арғын Найман, Керей, Уақтағы күйшi, әншiнi, ақын, ақылгөйдi көп естiп, көп ұғынып едi. Соның бiрi қазiр есiне түсiп:
– Бiржан аға, тек өнер қадiрiн бiлгенiмiз анық болса, өмiр тiрлiкте басқа шауып, төске өрлеген өнердi ғана қадiр тұтайық. Рас, онда сiздiң аз болып, жалғыздық көруiңiз де хақ. Бiрақ сол жақсылық жолы жаманшылықпен жарғыласу екенiн ұмытпай сақтайық! – дедi.
Бұл, екеуiнiң де табысып, түйiскен жерiндей болатын. Жанботаның, Азнабайдың апшысын әнмен қуырған Бiржан, осы жолда өзiнiң бiр қимылын көрсеткен де кiсiдей. Әңгiме сырлары сондайға көп сарқып, екi шабытты көңiл ұғысты да, сәл тыным тапты.
Кеш жатқан қонақтар түске жақын тұрып, шай iшiп болған соң, тез жүрудi талап еттi.
Аттар ерттелгелi де бiрталай уақыт болған едi.
Ақыры, Абай бастаған барлық Бiржан достары, еркек-әйел боп тысқа шығып, сал-серiлердi қолтықтап тұрып аттандырған кезде, Бiржан ең соңғы бiр ағалық тiлектi жас әншiлерге жолдады.
– Әмiр, өзiң бастап, Әйгерiм, Үмiтей қосылып тұрып, "Жиырма-бестi" бiр шырқаңдаршы! Менiмен сендердiң айтқан қош-қошың сол болсын, асыл iнiлерiм! – дедi.
Оқшау тiлек. Бiрақ Бiржанның бойына сиятын – серiлiк, ерке тiлек.
Абай мақұл көрiп, түсiнiп тұр. Жастар да iркiлген жоқ, әсем қосылып шырқап кеттi. Осылар бiр ауыз айтып шыққанша көзiн жұмыңқырап, азғана езу тартып, ұйып тыңдаған Бiржан, атының үстiнде тұрып, "ендi бiр сәт тоқтаңдаршы" дегендей белгi еттi. Құндыз жиектi, жасыл барқыт, пұшпақ бөркiн маңдайынан кейiнiрек шалқайтып тұрып, жаңағы жастарға еңкейiп бас иiп, ендi өзi бiр ән шырқады. Бұрын, бұл жаз бойы айтпаған ән болатын. Арманды, мұңды, кербез әннiң қайырмасы шынды ашты.
Ей, бозбала-ай,
Өтті-ау заман-ай,
Қош бол, аман!..–
деп күлдi де, өңi ағарып, қобалжыған Бiржан, атының басын алыс сапарға қарай бұра бердi.
Артынан қарап, қатып таңырқап тұрып қалған Абайларға әнiн әлi тыймай, арнап шырқап барады. Өзгеден бұрын бұл жөндi ұққан Абай едi.
– Мынасы жаңа ән! Дәл осы арада туған, бiзбен қоштасып айтқан ән ғой! Шын шабыттың өзi ғой! – деп қызығып, тыңдап қалды.
Абайдың осы сөзiнен, жаңа ән туып кетiп бара жатқанын аңғарған Әмiр, ата жүгiрiп кермеге барып, ерттеулi тұрған ала атқа қарғып мiнiп алды.
– Үйренiп қалам! Есте қалмай кеткенi обал да?! – деп шаба жөнелдi. Ол сонымен қонақтарын қуып жетiп, бiрге жанасып кете барды.
Бiржан осы әнiн тыймастан шырқап, қалқытып айтып бара жатты.
Абай тобы талмай тыңдап, әлi тұр. Ұзақ тұрды, ән бiр сәт үзiлген жоқ.
Ей, бозбала-ай,
Өтті-ау заман-ай,
Қош бол, аман!..–
Жолаушылар ұзап барады. Әйгерiм, Үмiтейлердiң құлағына соңғы қайырма әлi де анық естiлiп тұр. Алыстағы көк жотаға қонақтар өрлеп барады.
– Қозы көш жерге кеттi. Әлi естiлiп тұр, неткен үн! – деп, Ербол тамаша сүйсiнiп тұр.
Ендi бiр азда, қонақтар әнiн үзбестен, белден асты.
Әмiр сол жотаның бер жағында қоштасып, қайта жортып келе жатыр. Абайлар оның оралып келгенiнше үй сыртынан қозғалған жоқ.
Әмiр үйренiп келдi, тақай бере: "Ей, бозбала-ай деп, жаңағы қайырманы айнытпай, дәл әкелдi.
– Әннiң аты не екен? – деп Үмiтей сұрап едi, Әмiр оқыс сұраудан аңырып қалып:
– Япырмау, әттеген-ай, атын сұрамаппын ғой! – дедi.
– Оның атын жаңа Ербол айтқан жоқ па? Қозы көш жерге шейiн естiлiп барады дедi ғой. Атын Бiржан да қоймаған шығар. Бұл – "Қозы-көш" болсын да! – деп, Абай ендi үйге қарай беттей бердi.
Дәл осы кезде бұлардың қасына сырлы қызыл таяғын ұстап, Күнке бәйбiше жетiптi. Бар жас, бастығы Абай боп, ол кiсiге бет бұрып, кiшiлiк амандық айтты. Әйгерiм үлкен құрмет бiлдiрiп, қатты иiлiп тәжiм еттi. Бiрақ Күнке өзге жасқа қарамай, Абайға ғана көзiн салды.
– Абай-ау, шырағым-ау, мұның не? Кiмге өнеге берiп тұрсың? Бiздiң ауылдан қонақ осылай аттанғанды қашан көрiп ең? Кiмдi асырып, асқақтатып тұрсың, осынша басындырып? Тым құрса пәруайсыздықты мына ала құйын Әмiрге берсең еттi. Сенi естияр деген дәмем қайда, жарықтығым?! – дедi.
Абай ызалана жаздап барып, өзiн iркiп қалды да:
– Ап-ай, ойлағаныңыз – ауылдың, елдiң жым-жырты ғой. Сәнiм сол дейсiз ғой. Бiрақ ондай-ондай сән табылар, ән табылмайды ғой! – деп шiмiрiкпей күлдi де, жастарға қарай бұрылды. Ербол мен Әмiр қостай күлiп:
– Сән табылар, ән табылмас... – деп жарыса қайталасты.
Күнке ызамен түйiлiп, Абай жаққа жиренiш көзiн бiр тастап, айналып кеттi. Әмiр ендi еркiн күлiп:
– Абай аға, тiлеуiң берсiн! Қашанғыдан бұрын үлкен әжемдi бiр жамбасқа алып, соғып бердiңiз ғой! – дедi.
Әйгерiм, Үмiтейлер бұл сияқты кесек қалжаққа өте қысылып тұрып, қатты күлдi де, ұялғандарынан отауды айналып, тез қашып кетiстi. Еркiн, ерке Әмiр, әжесiнiң артынан әлi көз алмай қарап:
– Өл де маған... О несi екен, ән салса, Әмiр дiннен шыға ма екен? – деп, қыңыр тентектiгiне басып, сылқ-сылқ күле бердi.
3
Сол Бiржан аттанып кеткен жазда, Олжай ортасына бiр үлкен лаң кiрдi. Бұның басы жайлаудың бiр жым-жырт түнiнде, жарық айлы аспанға мұңды жүдеу шер шыққан, нәзiк ырғақ әнмен басталды.
Ел бауырға түсiп келе жатқан кез болған едi. Жайлаудан екi жаққа айрылыса көшкен жапсарлас Тобықты мен Керейдiң барымташы мен жортуылшылары осы кезде түн шабуылын жиiлете бередi. Әр түнде: "алып кеттi", "тиiп кеттi" деп, ел iшi даурығып жүр.
Осындай тынышсыз күндерде сақтық ойлаған Жiгiтек, жылқысының түнгi өрiсiн қалың елдiң ортасына, iшке қарай беттетушi едi. Сол жылқы Қараша, Қаумен ауылдары отырған Суық-бұлақтан кешкi су iшiп өргенде, Сыбайлас – Қаршығалы өлкесiн бетке алып жайылған.
Алды-салды көп болатын кезде, дәмелi ер-азамат түн баласында жылқыны барлап, ат үстiнде болады.
Өз әкесiнiң жылқысы жоққа тән, ап-аз болса да, жылқы бағуды сылтау етiп, бүгiн жылқышыларға ерiп Оралбай да шыққан.
Жылқыда Қараша балаларынан өзi мықты, өзi жау түсiргiш Абылғазы бар.
Ол семiзден жараған аяңшыл қара ала атқа мiнiп, қатқан қара сойылын ерiнiң алдына көлденең салыпты. Жеңiл сұр шекпеннiң омырауын жарық айға қарсы ашып тастап, кiшкене тымақтың бiр құлағын iшiне жымыра киiп, Оралбайға әңгiме айтқызып, өзi анда-санда бiр шырт түкiрiп тастап, көп жылқыдан ұзаңқырап шығып, жер шалып келедi.
Жылқының жайылысымен, жер шалумен түк жұмысы жоқ, тек қана түс тұманында жүргендей жүдеу Оралбай, Абылғазыдай жақын ағайын, жасы үлкен ағаға iштегi шерiн айтып келе жатыр. Үйде осы бүгiн атқа мiнiп шыққанда да қайда барарын, қайтерiн бiлмеген дел-сал дерттен шыққан. Ұйқы, күлкiсiз күн кешкелi де көп болды.
Ағып сөнген жұлдыздай, мұның қиял жұлдызы сонша жарқырап ақты да, ендi мiне өшiп барады. Өшкен емей немене! Қызығын, ыстық жалынын бұған дәл осы жылы бiр ғана кеште ашқан Керiмбала, аз күнде бұның көзiнен ғайып болмақ.
"Қаракесектен күйеуi келедi. Осы жолы алғалы келедi, әкетедi" дейдi. Ендi Оралбай тек дерт құшып, айрылу зарын зарлап қана қалғалы тұр. Iстер шара деген бар ма дүниеде, жоқ па? Өмiр-жастықтан осыдан басқа тiлегi жоқ. Iлгерi тiлеудiң бәрi де орындалмай-ақ қойсын. Қысқа тiлеу, бiр-ақ тiлеу тiлесiн жас! Сонысы осы жол – тек Керiмбала! Соның жолында өлу. Бiрақ бiлегiнен ұстап өлу. Ұзын өрiм, қолаң қара шашын Оралбай өз мойнынан асып тастап, қыпша белiнен бұралта құшып тұратын, айрылмайтын күн болса, одан арғы дүние өртенiп кеп, мұны жұтсын! Арманы да, қыңқ етiп қынжылуы да болмас едi.
Оралбайдың Абылғазыға шаққан зары сол. Осы жылы көктемде, Бiржан келместен бiр ай бұрын, екi жас бiрiне бiрi сыр ашқан екен де, содан берi жан жүзiне бiлдiрмей, iштен тынып жүредi екен. Жiгiт мұңын үн қатпай, сыр бермей тыңдаған Абылғазы, Оралбай әңгiмесiнiң аяғында азғана сөз салды.
Абылғазы емендей, шақпақ сүйек, зiл салмақты адам едi. Оралбайға әуелi "оң, терiс" деп түк айтпай, тек қана бiр жайды бiлмек болды.
– Қыз қалай? О да сендей ынтық па?
– Қыз "жаным сенiмен бiрге шықсашы!" деп едi.
– Ендеше, серттен тайғанды әруақ атсын! Тәуекел қыл да, тас жұт! – деп бiр-ақ түйдi.
Оралбайдың үлкендер iшiнде ақыл салғаны осы болатын. Тiл көмегi болса да мынандай мырза көмекке қуанып кеттi. Ендiгi бiр ғана күдiгi Базаралы екен.
– Базекем не дейдi? Тәуекел етсем, сол қайтедi? – дедi.
Абылғазы оған да iркiлген жоқ.
– Қызың Керiмбала болса, ондай жақсы сұлудан "жан ая" дейтiн Базаралы ма екен!? Өзiнiң кеше ғана қол-аяғын байлатқан Балбаласын қайтедi? Iстерiңдi iстеп ал. Одан ары Базаралы түгiл, бар Жiгiтек саған болысады. Болыспай қайда барушы едi? – дедi.
Оралбай мынау ақылды естiгенде, астындағы күмiс құйрық, ақ көк атын қамшылай жалақтатып, дүр сiлкiнгендей болды. Дәл осы уақытта, екi шалғыншы Қаршығалы жақтағы соңғы бiр ұзын белге шығып қалған екен. Аттарын тоқтатып, аз аял қып, тың тыңдай бергенде-ақ, Оралбайдың құлағына Қаршығалы жақтан жiп-жiңiшке боп, сызыла созылып келiп тұрған ән естiлдi. Еркiне қоймай "қайдасың?" деп, iздеп шарлайды. Үзiлiп, талып жетiп, емiс естiлiп тұрса да, әлде бiр сабырсыз жүрек шырқырап шақырады.
Оралбайдың тақаты қалмады.
– Ағатай-ау, мынау ән менi шақырып тұр ғой! Өзi дәл Бөкеншi жайлауынан, Қаршығалыдан, тiптi Сүгiр аулының үстiнен шығып тұр ғой! – дедi. Аты да тыным ала алмай, ай астында жарқ берiп көлбеңдеп, шырқ айналады.
– Рас, Сүгiр аулынан шығып тұр. Алда сорлы-ай, тiлеуiң қабыл екен ғой! – деп, Абылғазы кеңкiлдеп күлiп қойды.
Қатерден қашатын Абылғазы емес. Бағанадан Оралбайға айтқаны: оның қиналып, ойланып айтқан кеңесi емес-тi. Жым-жырт тыныштықтан да ат үстi әбiгер қақтығысты тiлеп жүретiн әдетi болатын. Сол себептi жiгiт қызуына шоқ тастап қоздыра түсу бұған бiр ермек көрiнген. Рас, лаң шықса одан жасқанып, бой тасалап қашатын да Абылғазы емес. Мына қара ала ат, мына кепкен қара сойылды осы Оралбай үшiн сiлтеуден iркiлмейдi.
Оралбайдай жалын билеген жастың, шынымен өз бетiне қарай ақыл берерлiк кiсi iздегенде, ақылдасары да осы Абылғазы екен.
Жас жiгiт ендi тақат қыла алмай.
– Айтқаның шын болса, ендi жүршi, бiрге жүршi, Аба аға! Бағым ба, сорым ба, осының шақырғаны мен ғой!
Сонымен екеуi: "Жүр! Жүр!" десiп ап, тебiнiп жiберiп, ойдан төмен ағыза жөнелiстi.
Оралбай осыдан аз бұрын, ойындағы тiлек байлауы не екенiн өзi де атап айта алмайтын едi. Қазiр, ақ боз аттың екпiндi желiмен бiрге соққан, құйындай сабырсыз, бiр ғана арманы бар.
Мұның тақатсыз жүрегiне, жаңағы ән, Керiмбаланың өз әнi боп, даусыз сол ғана боп танылады, кiм айтқанын бiлмесе де, "сол!" дейдi. Шауып келе жатып, көз алдында, әнмен толқыған ынтығының әсем бұғақты ақ тамағын, жұп-жұмыр аппақ мойнын көрiп келе жатқандай.
Қазiргi байлауын, дәл осы кештегi әмiрi күштi, құдiрет әнi болмаса, ол әлi талай күн тебiрентiп, толғанып барып шешер ме едi. Ал, бүгiн ән шықты да, жүрек отын найзағай ойнатты. Мөлдiр сулы өзенi бар, шалқия төстиген кең көк өзек – Қаршығалы, қазiр ай астында сұлу сәулеге оранып, ақшыл тартады. Түс мекенiндей боп аппақ буға ораныпты. Өзеннен, шалғыннан шыққан түн буы, кей ауылдарды орай қымтап, көзден тасалайды. Өлкенi өрлей қонған он шақты ауылдың көбi жатқан. Оттар сөнiп, түңлiктер жабылған. Тек қана, оқта-текте әр тұстан ұйқылы үнмен күзетшi айтақтап қояды. Иттер де көп үрмейдi.
Сол қалғыған өлкеде, барған сайын айқындап, ән өктейдi. Жiгiттер шауып келе жатып, танып келедi, әйел әнi. Сүгiр аулы – ортадағы көп үйлi ауыл едi, ән соның үстiне қарай шақырғандай.
Бiрақ екi жiгiт дәл Сүгiр аулының өзiне тақап келгенде, ән мұнда емес, қақ қасындағы ауылда екенi бiлiндi.
Оралбай, Сүгiр аулынан басқа ауылдың әнi боп шыққанына түңiлген жоқ. Үйткенi жақындап тыңдаған сайын, ол әр ырғағынан, әсем зор қалпынан Керiмбаланың әнiн әбден таныған.
Алыстан шақырып әкелген, еркiн алған ән, мұның жүрегiн адастырмай, сүйгенiнiң әнi боп шыққанына, сабырсыз жiгiт тәубе еткендей. Iшiнен: "қандай жақсы ырым едi", "жүрегiмдi жүрегiң қан жайлаудың қалың елiнiң арасынан, қараңғы кеште адаспай танып, шақырып алғаны қалай едi" деп, Керiмбалаға алғыс бейiлiн бағыстап келедi.
Мезгiлсiз дүсiрлетiп келген екi атты ән шыққан ауылдың көп итiн шулата үргiздi. Ән, бiрақ сонда да үзiлiп, баяулаған жоқ. Көп иттiң, көп үнмен өшiгiп үрiсi қалыңдай берiп, ауылдың өзге үндерiн жасыруға тырысса да, Оралбай құлағы ендi Керiмбаланың "Жиырма-бестi" айтып тұрғанын аңғарды. Иттердiң арсылдап үрген мазасыз даңғазылығы, дәл осы күндегi, Оралбай, Керiмбала айналасындағы суық дүние бiтiмсiздiгi сияқты.
Керiмбала мен жеңгесi Қапаны мынау көршi ауылдың бiр бойжеткенi бастаңғыға шақырып, алтыбақан құрған екен. Бағанадан берi, жас жиын қайта-қайта алтыбақанға Керiмбаланы мiнгiзiп, әнiн тыңдап тұр едi.
"Жақында ұзатылады-ау. Жат елдiң адамы боп кете барады-ау. Есiл қыршын, жақсы бойжеткен!" деп, iшiнен Керiмбаланы қимай, бiрақ сыртқа шығарып тiл қатпай, қапаланып тұрған құрбы қыздар, әсiресе, жеңгелер көп. Қапа сияқты аса тату, естi жеңге бүгiн Керiмбаладан басқаның көбiне ән кезегiн бермей, тек өзiнiң қайын сiңлiсiне ғана мұң шағуға ерiк берiптi. Өз қолымен арқанды ырғап, оқта-текте үнсiз жасын Керiмбаладан жасырып, сығып тастап тұр.
Оралбай осы бiр сәтке келдi. Ақ атты, ақ сойылды, жiп-жiңiшке сұңғақ бойлы жас жiгiт алтыбақанға жолдасынан бұрын жеттi. Тықыршып шырқ айналған атынан Оралбай сарт етiп түскенде, Керiмбаланың үнi үзiлiп қалды. Айдың әлсiз ақ сәулесiнен туғандай, бу мен нұрдың тып-тыныш шағынан пайда болғандай жiгiт келдi. Ғайыптан пайда болған қиял жасы – түн жiгiтi, әнмен таласып, өз де әндей боп келген сияқты.
Оралбай асыға басып алтыбақанға келгенде, тiл септiгi аз, тек көңiл, қабақ, әр қимыл ғана: "Келдiң бе? Көрдiм бе?" дегендей.
Керiмбала ешкiмнен қаймықпастан кеп, жiгiттiң қолынан ұстап, саусақтарын қысты да, алтыбақанға тартты.
Жиын жұрт екi әншiге қуанып, қызыға тұрып, кезек бердi
«Ақ дидарың көргенде балқыдым-ай...» –
деп, Оралбай бастап, Керiмбала нақыстап, ерiп кеттi. Екеуiнiң сағынысып келген жүздерi, ай астында аппақ боп толқына қобалжиды. Аға әншi, ұмытпас Бiржан қастарына кеп, "қосағыңмен ағар" деп, жiгiт батасын берiп, бар қиынға батыл бастап тұрғандай.
Керiмбала мен Оралбай көп ән салды. Сағынысып, зарығып қалған жүректер сөзбен айтыса алмас шер, сырларын әнмен үзбей айтады. Бiресе кезектеп, бiрiн-бiрi тыңдап алып, бiресе, айрылыса алмай, қызық шаққа қана алмай, қосылып айтады. Сол әндер екеуiн елтiтiп, ақыл мен еркiн де алды. Барлық алдағы өмiр байлауын да жасатты.
Абылғазы мына екi жастың ажарына көп қарап, үйлес үндерiн көп тыңдап тұрып: "мына екеуiн өлiм ғана айырар" деген ойға кеп едi.
Өзi Әкiмқожаның келiншегi Қапамен құрдасша ойнайтын. Шынында, Әкiмқожа екеуiнiң жас шамалары да жақын. Және ағайын iшiнде үнемi тату, сыйлас болатын. Аз сөзбен, бiр аға, бiр жеңге тез ұғысты да, барлық жасты өздерi меңгерiп, билеп алып, Керiмбала мен Оралбайды өзге топтан бөлiп жiбердi.
Оралбай Керiмбаланың қыпша белiнен құшып, қысып тұрып, өзiнiң бүгiнгi түнде немен келгенiн айта бастап едi. Керiмбала көп сөйлескен жоқ.
– Жаным, жарығым! – деп, жiгiттiң бетiне ып-ыстық бетiн басты. Көзi толы жас бар. Аздан соң жасын жұтқандай боп, тамағын бiр кенеп, бар дүниеге кейiстi шағымын бiлдiрдi.
– Құдайдың құртар күнi, қу күнi келiп қалды ғой сенi мен менiң басыма! Бiрақ ойым онға, санам санға бөлiнсе.де, сенен айрылар мұршам жоқ. Немен келгенiңдi түсiндiм. Әнеу күнi бiр айтқаныңда сұмдық көрiп ем. Ендi ерiк өзiңде. Баста! Бiз де ұрпағы едiк қой. Әруақтар жар болсын, жарым! – дедi.
Оралбай өзiнiң осындай ынтығынан, "жарым" деген сөздi есiткенде, жанып кеткендей боп, жабыса сүйiп, үнсiз қатып қалды. "Жаным, жарым" деп, Керiмбаланың өзi айтқан анық құштар үнiн сыбырмен, қатты құмарлық сыбырмен айтты.
Осыдан соң бiр-ақ күн өттi. Келесi түнде Оралбай қасына құрбылас үш жiгiттi ертiп алып кеп, Керiмбаланы алып қашты. Екi жастың есiн алған жалыны бұларды осындай шаққа жеткiздi. Олжай iшi болса, үстiндегi аспан жарылып, жай оты төгiлгендей өрекпiп бүлiндi.
Керiмбала Сүгiрдей көп "көк аласы" бар, мыңды айдаған байдың қызы. Берген жерi Қаракесек, Қамбардың мықты, малды жерi. Содан сан рет айғыр үйiрiмен, қыруар жылқы алған Сүгiр ендi қызының отауын көтерiп, "ырғап, жырғап" ұзатқалы отырған.
Бөжей, Сүйiндiк заманынан берi бұл күнге шейiн Жiгiтек, Бөкеншi арасында араздық салқыны түсiп көрмеген едi. Бiрақ мына жастардың мынау қылығы ендi Бөкеншiнi тұтас тулатып, өртке салғандай болды. Жай Бөкеншiнiң бiрi де емес, өзi Сүгiр. Бұл күнде Сүйiндiк өлген, ендiгi тiзгiн көбi осы Сүгiрде болатын. Көп жылқысының арасында "бiреуге ат мойын", "бiреуге ат сауырын" дегендi бергiштей жүрiп, Сүгiр салмағы күштi бай боп алған.
Ол содан асып, жуансып та, паңданып та жүретiн. Соңғы жылдар Бөкеншi iшiнде бiр қалжың лақап барды. Сүгiр бай қылаң жылқыға мiнген кiсiнi көрсе: – "Мынаның мiнгенi менiкi емес пе?" деп айтады дейтiн. Ендi сол Сүгiрге қараған Бөкеншiнiң Байгөбек, Жангөбектей үлкен аталары, Борсақ, Дәлекеңдей қоңсы туысы түгел дүрлiктi.
Сүгiрдiң Әкiмқожа, Балқожа, Нұрқожа деген балаларымен өзi боп тулағанда, "әуелi Жiгiтектiң жылқысын тиiп аламыз" деп бiр жасанды. Қаумендi шауып аламыз деп бiр лоқыды. Исi Жiгiтекке: "Тұрысар жерiн айтсын, болмаса бiр күн, бiр түн iшiнде қыз бен жiгiттi алдыма қол-аяғын байлап әкеп салсын!" деп, бiр айбат шектi. Осындай өрттей шалқыған жиын ашуы, әр жаққа бiр лап берiп кеп, аяғында, Бөжей аулына кiсi салды.
Бұл күнде Жiгiтектiң бұрынғы басшылары – Бөжей ғана емес, Байдалы, Түсiп те қайтыс болған. Ендi ел сөзiне ие болып, бiркелкi жас буын шығып едi. Олар Бөжейдiң балалары: Жабай, Әдiл. Сонан соң жаңа перi боп атанған табанды, қырыс Бейсембi. Және "қу бастан қуырдақтық ет алады" дейтiн, қансүлiк Әбдiлда болатын.
Таңертең жаманат бiлiне салысымен, Бөкеншiнiң шапқылай жиналысып, әбiгерге түскенiн, сыбайлас Жiгiтек күнi бойы естiп, бiлiп отырған-ды. Әсiресе, бiр ғана белдiң астында отырған Қарашаның аулы, дамыл алмай хабарланып тұрды. Жансыздар жiберiп, Бөкеншiнiң әр саққа толқыған, iштей сөйлескен ашу кеңесiнiң де бәрiн бiлдi. Өздерi бiле тұра, өзге Жiгiтекке де қайта-қайта кiсi шаптырып, хабарлап тұрған.
"Жылқы аламыз!", "шауып аламыз!" деген сөздер Жiгiтектi Бөкеншiге сол күнi-ақ жауықтырып қойып едi. Өзiнiң саны көп, өзi өмiрде соғыс-шабуылдан қорқып, үркiп көрмеген Жiгiтек, сол күнi түстен кейiн-ақ, сойыл-шоқпарын белдеуiне қыстырып, жарау аттың бәрiн ерттеп мiнiп, суыта бастады.
Бөкеншi болса, Жiгiтекке кiсi салумен қатар, ес жия бере, көлденең, ара ағайынға да кiсi шаптырған, Жiгiтекте Бөкеншi дақпыртын ести сала, сол ара ағайынға қос-қос аттап кiсi жөнелттi.
Екi елдiң де бұл жөнде: "араға кiрiсiп, жөн айтсын, арандатпасын" деп сөз салғаны – Айдос.
Олжай үшке бөлiнгенде – сол Айдос, Қайдос, Жiгiтек боп тарайды. Қайдосы бүгiнгi Бөкеншi. Айдос болса, осы маңдағы Тобықты iшiне күшi мәлiм, iсi мәлiм – Ырғызбай және Көтiбақ, Топай, Торғай – төрт ата болады.
«Айдос» деп сөз салатын екi ағайын, сол Ырғызбай, Көтiбақтарға тегiс жағалай хабар айтқызды. Арнаулы кiсiнi Құнанбай аулына, Құлыншақ аулына жiберген. Көтiбақта Байсалдың орнына бұл күнде ел сөзiн ұстайтын. – Жиренше бар. Соған да екi жақтың шапқыншылары кезек келген.
"Айдос" деп тобына сәлем жолдап жатқандықтан, Жиренше де, Топай, Торғай адамдары да өз беттерiмен жауап айтысқан жоқ. Ырғызбай iшiне бас қосып, Құнанбай аулына келiскен Барлыбай өзенiндегi Ұлжан аулына жиылып жатты.
Ырғызбайды алса, бүгiн Құнанбайдың өзi жоқ. Ендiгi қалған ауылдарының бұндайда сөз ұстайтын үлкенi мен пысығы – Майбасар, Тәкежан. Ол екеуi алғашқы дақпырт шығысымен, өздерiн "iздегендер сол жерден тапсын" деп, Ұлжан үйiне – Өскенбайдың қара шаңырағына орнап жатыр.
Осыншалық көп әбiгердiң себепшiсi екi жас, бүгiн таң атқалы әлi күнге орын тауып, байыздай алмай жүр.
Әуелi, Қаумен, Қараша ауылдарында қалуға болмайтын болды. Бөкеншiге қонысы жақын. Сүгiрдiң ашу сөзi шыққан сайын, тiлеулес жеңге-құрбылар, жастарды бұл арадан жалтартуды қажет дестi. Қанды мойын айыпкер.деп, алдымен көздейтiнi осы ауылдар болған соң, шынында, бұнда болуға жол қалмады.
Одан сырғыған соң исi Жiгiтектiң қарқарадай көрiнетiн атасы, көп Тобықтының ескi шаңырағы – Кеңгiрбайдың аулын паналатпақ болысып, сонда әкелiп жасырып едi.
Кейiн Бөкеншi елшiсi тура осы ауылға кеп түсе бастаған соң: "бiреу болмаса, бiреу сыбыр берiп қояр, Бөжейдiң орнына ел пәлесi орнап қалар" деп, бұл ауылдан да сырғытты.
Содан кейiн, бiр кезек, қазiргi жастың абыройлысы және өзi табанды мықтысы деп, Бейсембiнiң аулына жылжытып едi. Бейсембiнiкi бiр ғана шай iшкiзуге жарады. Содан ары Бейсембi:" ертең мен Бөкеншiмен тартысқа түсем. Сонда сөзге сынық боламын. Бұл жерден тайғыза тұрыңдар!" деп, ол да сырғытып жiбердi. Кешке шейiн осындай түртпекпен жүрген Оралбайдың намысы қайнап:" Базаралының өзi келсiн. Бауырым бар едi десе, осы бүгiнгi күн көзiме бiр көрiнсiн!" деген. Ызалы қысымда тұрып айтқан соншалық қысқа, сондайлық қатты, суық сөз едi.