Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Абай жолы - 09
Total number of words is 4165
Total number of unique words is 2152
33.9 of words are in the 2000 most common words
48.4 of words are in the 5000 most common words
55.4 of words are in the 8000 most common words
Үйдің іші әрі қайран боп, әрі сүйсініп, қарқылдай күле жөнелді. Майбасар қысылғаннан, үнсіз ғана лекітіп күле беріп, Абай бітірген уақытта, басын шайқап, дымы құрып, боқтап жіберді де:
– Қап! Қап! Мына жаманның қылығын-ай!.. Енді қайттім, бәтір-ау?! - деді.
Абай күліп, мысқылдап:
– Бол, айтатын болсаң өлеңмен айт, Майеке, әйтпесе тыңдамаймын! - деп, басын шайқады.
– Ал, бәлем, соңынан қалмайсың!.. Алар сыбағаңды алдың ба?.. Шоқ!..
Шоқ!.. енді, -деп, Жақып қып-қызыл боп, шексілесі қатқанша күлді.
– Қап, мына Шаншардың жиені!.. Ұлжан жеңешем-ау, сені бүйткізіп отырған... Бәлем, ауылға барған соң сыбағаңды берермін шешеңе айтып!.. - деді Майбасар.
Төлепберді, Бурахандар да мына сөздің төркінін ұғып:
– Бәсе, нағыз Тонтай!
– Тонтайдың жиені ғой!..
– Сайқымазақ Шаншардың шанышпасы ғой мынау! - деседі.
– Уә, бұл өлеңді бір жерден қойнына салып әкелді ме деймін?! Өлең айтушы ма еді бұл жаман?.. - деп, Майбасар әлі қайран боп отыр.
Шынында Абайдың өлең жазып, өлең айтатынын бұл үлкендердің көрген, сезгені осы ғана. Абай өзінің қалжыңынан мұндай үлкен әсер болады деп ойлаған жоқ еді. Енді қайтадан өз-өзінен қысылыңқырай бастап:
– Өз өлеңім емес, - деді мынау үлкендердің шамасын біраз қылжақ еткендей боп, - бағана кешке Шөжені көріп ем, соның өлеңі, - деді.
Үйдегілер нанар-нанбас боп жапырлап сұрастыра бастағанда Абай бір қалыпты күлімсіреген жүзбен сыр білдірмей отырып:
– Осында бір Майбасар деген ағам бар. Күнде сүйтіп маза бермейді, соған бір жауап үйретші деп ем, сол кісі үйретті, - деді.
Шөженің бағанағы мысқылшыл, ойнақы, ащы күлкісі Абайдың қазір көз алдында. Жаңағыдай Майбасарды жайратып салғанына Абай өзі де ішінен қатты ырза болатын.
«Шөжеге ұқсадым-ау!.. Шындап ұқсай алар ма екем?!» - деп ішінен қызғана құмартқан жай бар-ды. Үй іші мұның «Шөже» деген сөзіне шала нанып, жаңағы оқыс мінезіне әлі тамашалап отырғанда, сыртқы есік ашылып, жылдам басып Қарабас келді... Дырду тез басылды. Қарабас үйге басын сұға бере, табалдырықтан аттамай, даурығып:
– Болыңдар! Намаз бітті! Қонақтар мырзаның пәтеріне беттегелі жатыр...
Қаратай мен Ызғұтты жетсін! - деді. Ал, тегіс, шапшаң! - дегенде, үйдегі жұрт дүрк тұрып, асығып киіне бастады.
Абай неғыларын білмеді. Үйткені Жақып бұған: «Сен қонақ күтіп табақ тасуға жарамайсың, ал әкең қасында үлкен кісілермен тағы да отыра алмайсың...
Орын тар болар. Одан да бүгін осында жатсаңшы!» - деген.
Абай өзі де осыны «тапқан ақыл» екен деп еді. Бірақ Майбасар мен Қарабас:
– Е-е, ең болмаса қонақтарды көріп, сәлем беріп қайт!
– Мына шаһардың көп қонақты қалай сыйлайтынын көріп қайт!.. - дескен.
Өзге жұрттан кейіндеп қалса да Абай жаңағы соңғы сөздерді біраз орынды көріп, ақырын аяңдап әкесінің үйіне келді.
Жалғыз келіп еді. Өзге барлық үлкендер киіне сала асығып, қалбақтап, жылдам басып кеткен екен.
Ұзақ намаздың артынан түнгі асқа қарай шабыттанып қозғалған жұрт Абай келгенше тегіс орналасып қалған тәрізді.
Қора ішінде күтушілер, аспазшылар болмаса, өзге жүргіншілер жоқ. Бірақ қақпаның іші-сырты толған ерттеулі ат екен. Түнгі аязбен үстері қылауланып, шаңытып тұр. Әдемі шана мен қамыт-саймандары сықырлай түсіп, жегулі дара аттар, пар-пар аттар да көрінеді. Ылғи жақсы жеңіл шаналар... Бұл қала байларының аттары болу керек. Сеңсең тондарына оранып, шана ішінде қалғып отырған бірен-саран көшірлер де байқалады.
Үлкен ағаш үйдің қораға шығатын кең есігіне қарсы кішілеу асүй бар еді.
Соның есігі дамыл таппай ашылып-жабылып жатыр екен. Табақ-табақ ыстық асты жаңағы Майбасар пәтеріндегі жігіттер жүгіре басып тасып жүр. Асүй мен қонақүйдің арасында Майбасар, Жақып та қарбаласады. Үй ішінен, қонақ қасынан бұларға да орын тимеген екен.
Барлық ас жақты басқарып жүрген Ызғұтты.
Ол:
– Былай... Бас аяғыңды!.. Әпкел! Бол... Бол шапшаң! - деп, Майбасар, Жақыптарға да шолақ-шолақ бұйрықтар береді. Жеңіл мешпет ішік киіп, білегін сыбаныңқырап алған Ызғұтты аңшыдай шапшаң, ықшам. Құнанбайдың бүгінгі қонағынан аяған жаны жоқ сияқты.
Абай үлкен үйге кіретін есікке тақай бергенде, қарсы алдынан Қазақпай жүгіре шықты. Асүйге қарай ұшып барады екен. Оған жол беріп, енді кіре берейін деп еді, арт жағынан:
– Былай, былай тұр!.. - деген Ызғұттының қатты бұйрығы естілді.
Екі қолдарына екі-екі үлкен жасаулы табақтан алып, Бурахан, Төлепберді, Жұмағұл, Қарабастар келеді екен. Абай тағы тоқтап жол берді. Дәл қасынан буы аспанға шығып, табақ-табақ ет өтіп жатыр. Ылғи бір түрілген қазы, төңкерілген жас құйрық, сары алтындай балқыған жал, желін майлар... Әрбір екі табақтың бірінде, әлгінің үстіне бір-бір қоңыр бас орнапты. Бұларды кіргізіп жіберіп, Абай енді үйге қарай қозғалайын деп еді, үй ішінен тағы бір нәрсемен қарбаласып, Қаратай шығып келеді екен. Ол Абайды, тіпті, қағып кете жаздады.
– Өй, тұздықтарың... қайда?.. Жеке қоятындарың қайда?.. - деп келеді екен.
– Бар! Бар тұздық! Әне! Міне келеді! - деп, Ызғұтты Қаратайды қайта қайырды. Абайды бұл екеуінің есік алдындағы қарбаласы тағы кіргізбеді.
Бағанадан бері кірген-шыққанға есік ашушы сияқты боп тұрғанына Абай ыза болып, енді Ызғұттыны ығыстырыңқырап үйге кірді. Бірақ кіре-бере Ызғұттының шынтағын қағып қалып еді. Бұған сырт қарап тұрған Ызғұтты жаңағы тұздықты бөліп құйып тұр екен. Қозғалып кетіп, тұздығының біразын жерге төгіп алып:
– Өй, тәңір алғыр!.. Бұл кім өзі?.. - деп ашумен сырт айнала беріп, Абайды көрді де:
– Өй, Абай, сенбісің?.. Ай, шырағым-ай, бір тыныш жерде отырсаң етті!..
Бұл қарбаласта не бар еді саған?.. - деді.
Абайдың мұнда келгенін жалғыз Ызғұтты емес, өзгелер де онша мақұл көрмеген сияқты. Бұны қорғайтын қабақ байқалмады.
Жалғыз-ақ бір тәуірі бөтеннен ешкім жоқ екен. Бұл үй тегі кісі отыратын үй де емес, дала сияқты еді. Бөлменің едені мен іргесі толған, жапырлап тізілген кебіс, калош, саптамалар екен.
Осы кіреберіс бөлмеден төрге қарай және оң жақ, сол жаққа қарай бірнеше бөлме бар еді. Дәл оң жақтағысы Құнанбай жататын үлкен бөлме... Сол үй жақтан зор дауыспен көңілдене сөйлеп отырған Алшынбай, Майыр үндері келеді... Тұтасқан қатты күлкі де естіліп қояды. Кеңінен кесіліп, күлдіргі сөздер айтып отырған Алшынбай сияқты. Төрдегі бөлмелер екеу еді. Онда да жағалай тізіліп, малдас құрып, сығылыса отырған қонақтар екен. Бұндағы қонақтың көбі қаланың татар саудагерлері, қазақ байлары және тап ортада жаңа мешіт имамы Хасен молла көрінді. Бұл бөлме әлгідей емес, ақырын сөйлеп, аз күледі. Ылғи бір бой тежеп сыпайылық бағып отырған ауыр кісілер тәрізді. Сол жақтағы бөлмеде Бошан, Қарашор руларының жуан-жуан атқамінерлері мен бірнеше төрелері бар екен. Ол бөлме де даурығып сөйлегіш, бірін-бірі мысқылдағыш, күлегеш, қызу бөлменің бірі көрінді.
Абай қонақүйлердің есік-есігінен бір-бір қарағаны болмаса, ешқайсысына кірген жоқ.
Бір есептен, осы аралық бөлмеде қалып, жан-жағының бәріндегі өзгешеліктерді ести тұрудың өзі жақсы. Тек ашуланшақ Ызғұтты тағы қақпайламаса болғаны.
Бір бұрышта ұмыт қалғандай боп, жалғыз серейіп қалған орындық бар екен.
Абай соған отырып, табақшылардың асығыс, қарбалас қимылдарына қарайды.
Жеті-сегіз жігіт бағанадан бері әлі күнге шейін табақ тасудан дамыл алған жоқ.
Үлкен-үлкен төрт бөлменің бұл сағаттағы мешкейлік қарекеті қалын топыр, қан жайлаудағы бәс пен астан бір кем емес. Бағанадан бері бірнеше ту бие, қысыр тай, төл емген жабағы, талай-талай ісек, ту қойлар жұтылған болар.
...Бір уақытта табақшылардың әбігері қайтадан қыза жөнелді... Бос табақтар бөлме-бөлмеден сумаң-сумаң шығып, тағы да асүйге қарай тайпия қалқып келе жатыр... Сол бос табақтардың ең соңғылары Құнанбай бөлмесінен шығып бола берген кезде асүй жақтан тағы-тағы қайқайма табақ палау қаптады... Оның да беті булана түсіп, қызара бөртіп: «Мені қайтіп жемейсің, мені қайтіп тастайсың?» деп келе жатқан сияқты. Ауызүйде ешкім үн шығарып сөйлемейді. Құнанбай жігіттеріне Ызғұтты үйреткен тәртіп сол болу керек. Үш есіктің тұсында қазірде Жақып, Майбасар, Ызғұтты - үшеуі тұрып ап табақ жақындай бергенде, қонақүйдің есігіне қарайды да, табақшыларды үндемей нұсқап, рет-ретімен кіргізіп жібереді.
Палау... Палаудан соң үзім суы, одан әрі шай... Әйтеуір ел жататын уақыттан асып, қалың ұйқының бір мөлшеріне барғанша төрт бөлме дамыл алмай, болдым демей жеп, жұтып, ішіп жатты.
Абай есінеп, түрегеліп, енді Майбасар пәтеріне қайтпақшы еді. Әлі күнге мұнымен бірауыз тілге келер ағайын жоқ. Күтушілер әлі де сол алғашқы қарбаласта.
Тиін ішігінің түймесін салып, енді сыртқы есікке қарай баса бергенде Абай Құнанбай бөлмесінен шырқай шыққан үн есітті.
Табақшының біразы да бұған елең етті. Абай да барып, есікті біраз ашыңқырап қарап, көз салды... Шоқша бурыл сақалы бар, жал тұмсық, сұр жүзді бір кісі екен. Домбырасын безілдете ойнақшытып, зор қайырманы басып ап, содан әрі домбыраны көлденең салып қойып, тақпақтай соғып, желдірте жөнелді...
– Бұл кім?..
– Бұл қайсысы?..
– Қай ақын?.. - дескен үндер өзге бөлмелерден де және табақшылар арасынан да естіліп еді...
Құнанбай бөлмесінен ауызүйге қарай басын шығара беріп, Қаратай:
– Балта, Балта ақын! - деді.
Жанынан шығарып, сілтеп отырған, Алшынбай қасында жүретін Балта ақын екен...
Алған жарын жамандап,
Асқанды қайдан табарсың?
Ақ тоныңды жамандап
Атылас қайдан табарсың?
Өз басыңды зор етіп,
Теңдес қайдан табарсың?
Ағайынды жат біліп
Жақынды қайдан табарсың?
Араз болсаң еліңе
Жамандық айтар хабаршың.
Тату болсаң, ағайын,
Сонау қатын-балаға
Сүйінші айтар хабаршың, -
деп тоқтады. Үй ішінен:
– Пәлі, пәлі сөзіне!..
– Бәрекелде, әбзел сөз!..
– Уа, сөз төресі осы да!.. - деп, даурығып, мақтау айтып жатқан Алшынбай, Қаратай, тілмәш үндері келді.
Осындай үлкен ауыр жиынға мынадай суырып салма сөз және аразды табыстыратын бітім, жамау сөз Абайға бір алуан қызық сияқты көрінді... Ол тағы: тыңдай түсейінші деп, ентелеп, бағанағы орындығын әкеліп, осы арада отыруға бейімдеп еді... Бірақ ақын жыры қайта шықпады.
Үй іші қайтадан томсарыңқы қоңыр әңгімеге кірісті.
– Абай Бөжейдің пішінін жаңа жақсылап көрді. Ажарында ашу жоқ. Бірақ соншалық ашық-жарқын, сауық, қызық та жоқ Салқын, тыныш қана, тартымды сабыр бар екен...
Құнанбай пішініне Абай көзі түсіп еді, ол жинақы боп, әр нәрсеге сергек қарап отыр екен. Күлкі, сауыққа ол да оншалық бой ұрайын деп отырған жоқ.
Бұл үй әңгімесін қоңыр кеңеске айналдырған Алшынбай мен Баймұрын.
Еңгезердей үлкен бойлы, сары Баймұрын Бөжейді татуластыра әкелген кісі болатын. Қазір Алшынбай екеуі ғана сөйлейді. Өздері үшін емес, Құнанбай, Бөжей сияқты екі жақ үшін сөйлейді.
Абай Балтаның жыры тоқтап, салқын кеңес басталғанын көрген соң есіктен қайта бұрылды. Осы уақытта Қаратай ауызүйге шығып, Ызғұтты мен Майбасарды шақырып ап:
– Татулық болды, татуластырды! Алшекең мен Баймұрын екі жақтың да бар сөзіне ие боп өздері сөйлеп, өздері шешіп отыр. Осылай етіңдер деп мырза да, Бөжей де ерік беріп еді! - деді.
– Ал, байлау не болды?.. Тынымы не болған екен?.. - деп, Майбасар ентелей түсті.
– Тынымы да өзгешелеу болды білем... Араларың алыс болса, қыз алысып, құда болысыңдар дер едік. Ағайынсың, жақынсың, бірақ сол жақындығың қайта жаңғырсын! Екеуің бала алысыңдар! Бөжей Құнанбайдан бала ауысып, бауырына салсын. Сөйтіп, иістерің аралассын! - десті...
– Осыған тоқтасты ма?..
– О не қылған бала?.. Өзінен туған бала ма?.. - деп, Майбасар, Жақып қайталай сұрасып еді...
– Тәйірі айттым ғой!.. Өз баласы!.. Асырауға алады!.. - деп, Қаратай асығып қайта кетті...
Абай мына байлауға қатты аңырып, аң-таң болумен бірге, ішінен біртүрлі түршігіп қалды.
– Қай бала?.. Кім беріледі?.. Оспан ба, Смағұл ма?.. - деп, еркек балалар беріледі екен деп ойлады. Жаңағы атаған екі інісінің ешқайсысын да ана қойнынан алып, өзге жаққа жіберуге қия алатын емес...
Ана қойнында уайымсыз, жазықсыз жатқан інілерінің біреуінен әлі айрылғандай көрді.
4
Осы кештен жиырма күндер өткен мөлшерде Құнанбай елге қайтатын болды.
– Құдай бұйырса ертең аттанамыз. Жол жарағы сай болсын! Ошарылып бөгеп жүретіні болмасын!.. Атқа ерте қонайық! - деп, Құнанбай, Қарабас, Жұмағұлдардан хабар таратты.
Осы сөз шығысымен Құнанбайдың өз қасындағылар да және Жақып, Қаратай пәтерлеріндегі Тобықты атаулының барлығы да соңғы бір күнді қарбаласпен өткізді...
Елге қайтудың хабары бұл топтың жас-үлкенін тегіс сергітіп, қуантқан еді.
Әсіресе, елді қатты сағынған Абай болатын.
Ол соңғы уақытта Жидебайдағы шешелерін, ауыл-аймағын түсінде де көре беретін. Барлық пәтерлерде бүгін әбігермен қатар, күлкі, қалжың, қуаныш та көп.
Жүреміз... Жақында қайтамыз! - деген сөздің естілгеніне бес-алты күн болғандықтан, бұл жұрттың ат-тұрманы әзір-ді. Жалғыз-ақ Қарқаралыда ұзақ тұрғаннан бері мінілмей, жемде ғана тұрған семіз сәйгүлік аттары майланып кеткен болатын. Соңғы бір жұма бойында сондай аттардың аз-аздап терін алып, ішін тарттырып, суытып, таңастырып, қыстың ұзақ жолына сартап қып алмақ қарекеті де болатын. Абайдың қайтар жолда мінбегі «Аймаңдай» деген бір қара жал, қара құйрық, сұлу құла ат еді. Аяңшылдан жол жорға боп кеткен, жүрдек, әсем, нағыз бозбаланың аты.
Өзге үлкендердің атымен бірге бұл да бөлек бір қорада бағылатын. Абай жүріс хабарын білісімен Аймаңдай атты көргелі келеді. Маңдайының төбелі шын-ақ айдай боп жарқырап, басын шұлғи түсіп байлаулы тұр екен. Абай көптен мінбей және көп күннен бері көрмей де жүрген еді. Атын да сағынып қапты. Таңертеңгі аяздан қырауытып тұрған жалы мен жонын бір уыс шөп алып сипап, сүртіп тастады. Содан кейін, көп үлкендердің дағдысы бойынша, Аймаңдайдың жалын ұстады. Абайдың саласы ұзын, ашаң қолын Аймаңдай аттың қазіргі жалы кере түсті. Құла ат та қатты семіріпті. Абай шегіне түсіп, бүйірден бір байқап қарап еді, жоны да жұмырланыпты. Үлпершек майы да білеуленіп, білініп тұр екен.
Атына қайта жақындап кеп, мойнын құшақтап қысыңқырап тұрып:
«Ертең емес, бүгін-ақ, қазір-ақ жүрсек етті!» деп ойлады. Ер-тоқымды жайлы қып ерттетіп, қалың ат көрпені баптап салып, тымақтың құлағын шарт байлап ап Абай атына мініп, қорадан шықты.
Әрдайым тізгінін созып жіберіп, басын шұлғып тастап көңілді аяңдайтын Аймаңдай, бүгін тіпті жеңіл басып, дәл жел қайықтай лыпып тұр екен. Осы күні кешке шейін Абай атынан көп түскен жоқ. Жұмысы жоқ болса да қаланың шетіне бір шығып кетіп, базарын бір кезіп, Тобықтылар жатқан пәтер-пәтерді аралап жүрді.
Түс кезінде әкесінің қасынан түстік жеп, шай ішіп, қайта аттанып, тағы да базарға барды. Бұл жолы қасында Ызғұтты бар еді. Құнанбайдың ақшасы Ызғұттының жанында болатын. Ас уақытында Абай әкесінен ақша сұрағанда, әкесі Ызғұттыға бұрылып:
– Базарға ертіп бар да, шешелеріне, інілеріне алатын базарлығы болса, өзің таңдап алып бер! - деген.
Екіндіге шейін Ызғұтты екеуі талай дүкенді аралап жүріп көп нәрсе алды.
Әсіресе, кәрі әжесі шайшыл, қағаз шайшыл болатын. Абай сол шайдан бастап, қант, кәмпит, мақпал, дүрия сияқты көйлек, қамзолдық нәрселер алды.
Өзінің артына бөктерген үлкен қоржынның екі басы әбден сықап толған соң, содан асқан нәрселерді Ызғұттының қойны-қоншына тыққызып алып, кеш бата әкесінің қасына қайта кеп еді.
Жүрер алдында өзге жұрттың да қам-қарекеті осы сияқты шаруалар болу керек.
Ертең жүретін Құнанбайды Майыр, тілмәш, старшын, билер бүгінгі кеште тағы басып жатыр екен. Абай әкесі отырған бөлмеде болмай, басқа бөлмеде, Қарабас, Ызғұттымен қоржындарын тіркеп, жолға әзірленумен болды.
Жатар уақытта ғана Құнанбай қасынан қайтқан Майырды Ызғұтты шығарып салып қайтып еді.
– Мырзаның дүниесін кім қызықтамаған, ең аяғы піскен бас Майыр да жаңа бір қарбытып асап кетті! - деді.
– Немене, мал алды ма, ақша ма? - деп, Қарабас сұрастырып еді.
– «Ұлықсың ғой, көрнекті боп жегіп жүр!» деп, анау - Берікқарадан келген үш қара атты берді. Ақшалай бес жүз сомды тағы асатты! - деді...
Соңғы күндер Құнанбайдың бергені жалғыз бұл Майыр емес. Тілмәш та бірталай алған. Әсіресе, кешегі күнде қырық-елу қараны Алшынбай аулына да Майбасар мен Қаратайдан айдатып жіберіп еді. Абайлар жата бергенде, түнделетіп олар қайтып келді. Ертеңгі жүрісті бөгей ме деген солардың кешігуі еді. Енді олар да жетіпті.
Осыдан екі-үш күн ілгері, Майбасар Алшынбай аулына барардан бұрын Абайды тағы қажап көрген... Бірақ, анада Абай өзін күлкі қып, қатты тойтарып тастағандықтан, енді туралап айтпай, қиялап кеп: «Келіннен ұят болды-ау!» деп еді.
Ызғұтты сияқты үлкендерді көмекке шақырып, соларға айтқандай боп айтып еді. Абай онда да: «Бармаймын» деп, бір-ақ қайырған... Сонымен қайынға бару әңгімесінен Абай арылған-ды...
Құнанбайдың жүріске байланғаны Абайды қазір қайындатайын демегені болды. Енді ертең жүреді. Бірақ төсекке жатып, ұйқыға кетер алдында Майбасарды қайта есіне алып, оның Ділдә тұрған ауылға барып қайтқанын ойлап Абай ең алғаш рет өз қалыңдығы туралы құпия, ыстық бір сезімді сезгендей еді.
Бармады... Бірақ көргісі келуші еді... Қандай екен? «Иегі ителгінің тамағындай» деп Майбасар суреттеген, Абай көз алдына ителгі, қаршыға, тұйғын сияқты қырандардың сұлу мойындарын келтіріп, шынымен сондай нәзік, ақшыл тамақ иектердің болатынын ойлады, бір бүгін емес мұның алдында да бірнеше рет, Ділдә жайын өзгеше бір толқынмен ойлаушы еді.
– Барса нетер еді? - деп, әлдеқандай белгісіз бір қызумен ойы тұмандайды.
Бірақ Майбасардай қатаң, тұрпайы адамдардың мінезі мұның ойындағы құпия сезімін аямай қылжақ ететін тәрізді. Олардың тілеуі мен қақпайына еру - өзін-өзі аямау. Қадірлі, қасиетті сырын былғау сияқты. Ділдәні бұл іздейді.
Іздегенде «қайындау» деген сияқты ырым-жырымы көп, ыңғайсыздығы көп жолмен іздегісі келмейді. Ол ұялады!.. Сондықтан баруға бата алмайды.
Осындай екі ұдайы көңілмен көп аунақшып жатып ұйқыға кетті.
Ертеңінде Құнанбай айтқандай-ақ ерте аттанысты. Әрбір топ өзді-өз пәтерінен жеке-жеке шоғыр болып шығып, қала сыртында тоғысқан.
Қаладан Құнанбайды шығарып сала келген старшын, би, төрелер де көп екен. Жиыны жүз шамалы кісі боп, біраз тоқырап тұрысып, ақыры: «Қош, қош, мырза!.. Жолың болсын!.. Сапарыңды оңғарсын!» дескен тілектермен қалды да, Құнанбайдың отыз шамалы тобы Тобықтыға қарай тартты.
Қарқаралыдан Шыңғысқа шейін жүретін жол ұзақ. Жердің алыстығынан басқа, қар қалың, жол да ауыр болатын. Ой-қырдың баршасы да сіреу боп, қыс көрпесін қалың жамылыпты.
Арқаның дағдылы қатты желі биыл қыста да көп соққан. Кейде бір жұма, кейде тіпті он күндей айықпай, ақ боран боп түтеп тұрып алған кездері болған.
Ақпан, қаңтар, бірдің айы - баршасы да қазір Абайлар жүріп келе жатқан сар дала, қоңыр адыр, сай-сала, қорық-қойнауларға өздерінің ақ ирек, сар-кідір омбыларын, оқаптарын, мұздақ жалтырларын жапқан көрінеді. Қарлы оюлар, ышқынып соққан жел іздерін дәлелдейді. Даңғыл қара жол жоқ. Көп аттылар, тегіс қатар жүру былай тұрсын, тіпті үш салт аттының қатар жүретін жерлері де оқта-текте кездеседі.
Сол себепті барлық жүргінші қайтқан тырнадай, ұзақ салқар көштей боп, ылғи шұбалып, тізіле жүріп отырады.
Жолаушылардың маңдай алдында Құнанбайдың өзі. Астында семіз сары жорға аты бар. Арт жағы тегенедей жұмыр келген, ақ жал, сары жорға ат көп жорғадай күдіс емес. Қабырғалы, жазаң және зор болатын. Құнанбайдың қалың жылқысының ішінде әрдайым ұзақ жолға, әсіресе, қысқы жолға мінетін аты осы еді. Үстінде қара құлын жарғағы бар, күміс кісе буынған, қара мақпалмен тыстатып, қызыл түлкі тымақ киген Құнанбай сырт жағынан қарағанда тіпті зор, көрнекті еді. Қара жарғақ сары атқа жақсы жарасады. Тайпалған қатты жорға өзге жүргіншінің бәрін сар желдіріп келеді. Абайдың Аймаңдайы кейде Құнанбай жүрісі баяуласа, жол жорғасын салады да, сары жорға қатты тайпалып кетсе, амалсыздан желе жөнеледі. Желісі бір түрлі қатты, мазасыз.
– Ойпыр-ай, желісінің қаттысы-ай!.. Дәл бір бөренеге мінгізіп қойып, солқ-солқ ұрып отырған сияқты, - деп, Абай Қарабасқа Аймаңдай аттың жүрісін шағып қояды. Шынымен алғашқы күнгі жүрісте Абайдың іші-бауыры солқылдап, етегін де қымти алмай, икемі кетіп отырды.
– Іштеңе етпейді. Аздан соң етің қатып, үйреніп аласың... Етегіңді қымтап отыр!.. - деп, Қарабас ақыл айтып қояды.
Абайдың еркіне салса, асықпай жол жорғамен жүрер еді. Бірақ елге жету үшін бірнеше күнді санап ап, сол мөлшерде жетем деп тартқан Құнанбай жүріс шамасын өзгеге билететін емес... Жолды-жолсыз жердің барлығында суыққа қарсы қасқарып ап, топты бастап келе жатқан себебі де сол. Әншейінде аямайтын атшылар мен шабармандарды да алдына салмайды.
Осы жүріс бір бүгін емес, талай күндік жолдың бойында үнемі осылай боп отырды. Бірақ күндізгі уақыттар Құнанбай асығып, суыт жүргенмен, жолдағы белгілі-белгілі ауылдарға көп түскенде үнемі тез аттана алмай қалады. Жол бойындағы Шұбартау, Абралы, Дегелең, сонан соң Шыңғыстың батыс жақ сілеміндегі Тобықтының шеті болсын, баршалық қоналқаға түскен ауылдары Құнанбайды хажыдан келе жатқандай қарсы алады.
Бәрінде де ақсақал, атқамінер молда, сопының аузында: «Мешіт, мешіт».
Кейбір жағымталсыған кәрілер: «Қарадан хан тудың!» деп, «Қырғында қылау салмай шықтың!» деп, «Қоңыраулы бұйра нардай болдың?» деп, көпе-көрінеу қошемет, жорғалық та істейді. Құнанбай аттанып кеткенге шейін мұндай ауылдар «құрақ ұшып», қалбақ қағып күтеді.
Жол бойындағы осы бірталай ауылдардың атқамінер адамдары Қарқаралыда дәл қыс ішінде Құнанбай алдында болып, дау-шарын бітіріп қайтқан екен. Ақы төлеуін, айып-анжысын алып, есебін айырып, егескен жерлерінен Құнанбай арқылы өш алғандары да бар екен.
Шұбартау, Абралы ішінде төрт-бес жерде осындай ауылдар Құнанбайды аттандырар кезде, оңашарақ шығарып-ап, жүрістен бөгеп, жасырын сөйлеп те қалады. Және сондай ауылдың барлығынан жетек аттар, ту биелер қосылып қалады.
Осындай олжадан түскен екі қара жорға, бір қызыл ат, тағы үш торы ат, қазірде Қарабас сияқты атшылардың жетегіне ілесіп жүретін болды. Абай бұл жетектерге таң қалса да, алғашқы күндер көңіл бөліп, мәні-жөнін ескерген жоқ.
Бірақ ілгері жүріп, Тобықтыға қарай басқан сайын осы жетек молая берді.
Әрберден соң қосарына жетек ат алмаған жүргінші бірен-саран-ақ боп қалды.
Тобықты шетіне ілінер кезде осы жылқылардың саны он беске жетіп, енді жетек емес, топталып, жеке айдалып отыратын болды...
Мұның бәрі аға сұлтан сапарының: «олжа мен сыйдан қоюланып келе жатқанына» айғақ еді. Құнанбай аулында дәл осы күнде құмалақ салған кісі болса, жүргіншілердің: «Бүйірі тоқ, қанжығасы берік, қос-қосардан олжасы бар!» дер еді. Жорыққа аттандырған барымташыға түсетін құмалақ бұларға да түсер еді. Қоналқа жерде бөгелгені болмаса түстікке аялдамай, күндіз баласында үнемі суыт жүріп отырған топ Қарқаралыдан шыққанына жетінші күн дегенде Шыңғыс тауының батыс жақ тұмсығына кеп ілінді.
Осы жетінші күні Құнанбайлар Төлепберді мен Қамысбай, Бурахан -үшеуін қуып жетті. Абай олардың неге бұрын кеткенін білген жоқ-ты.
Алдағы бір сар жотадан қалың жылқы айдап бара жатқан топты көргенде, Майбасар:
– Әне, анау сол біздің жігіттер болар! -деген.
Айтқандай сол жаңағы үш жігіт Құнанбайдың мал айдатқан адамдары екен.
Олардың алдында жүз қаралы жылқы бар.
Өңшең бір төңкерілген доға жал ту бие мен ылғи іріңдей, ірікті аттар екен.
Қарабас айдап келе жатқан он бес ат та осыған қосылды.
Құнанбай жылқы ортасына кеп, айдаушылармен сараң амандасты да, азын-аулақ бөгеліп, тұрып қалған еді.
Абай қатты бір күдік ойлап, Қарабастың қасына келіп сұрастыра бастады.
– Бұл не қылған жылқы? Кімнің жылқысы өзі?
– Е, олжа, әкеңнің олжасы емес пе?
– Олжа не? Кімнен алынған?
– Өй, тәйір, баламысың?.. Әкеңнің қол астына қараған халық аз ба?
Қарқаралыда күні-түні басып жатқан қара нөпір ел кәне... Сондағы еңбек үшін ақы алмай ма? Текке істей ме? - деді.
Абай бұдан әрі сұраған жоқ. Бірақ барлық өзгеше жайды ұғынып, өз-өзінен қысылды да қып-қызыл боп кетті. Дәл қасында жүргенмен, мынау әкенің, мынау барлық үлкеннің қиын сырын сезбеген екен.
Шөже есіне түсті... «Ортасын дарияның қарға шоқыр...» деп еді. Шөже Құнанбайдан алыс, шалғай жүргенмен, бар сырды біледі. Білгендіктен соны айтқан екен ғой.
«Не деген ұят?» деп, Абай көңлі, әсіресе, Шөжеден ұялғандай болды.
Жүргіншілер тағы да соқтырып жүріп кетті. Абай желіп келеді. Бүгін бұлар Қарашоқыдағы Күнкенің ауылына да жетпек. Туған-туысқан баршасын осы кеште көреді. Бірақ көптен асықтырған сағыныштың өзі де Абайдың жаңағы ауыр сезімін айықтыра алмады.
Ойлап, бойлай берген сайын тағы талай құнсыз істер тапты. Алшынбай аулына жіберілген елу қара да осы шоғырдың бір бөлегі. Қалыңмал... Абайға әперетін келіннің қалыңмалы да бұлдырдан...
«Иегі ителгінің тамағындай» деп қызықтырған, асықтырған қалыңдық?
Ділдә!.. Мұның жары! Не боп барады!.. Көңілдегі қандайлық күнәсіз дүние кірленіп, жүдеп, нәрсіз боп барады... «Жар! деген ат та соншалық жазықсыз қалпынан, хасиетті орнынан осындай боп қор болады екен!» деп ойлады. Абай өзі үшін де, Ділдә үшін де наразы боп кетті, наразы ғана емес, ашулы еді.
Парақорлық - кітап айтатын күнәнің үлкені... Парақорлық бұрынғы Кеңгірбай сияқты атақты бидің де сүйегіне басылған таңба еді. Өшпес міні, кешпес сұмдығы сол болатын. Ол, әсіресе, қысылған жандардан, жазықсыз жұрттан түсетін жем.
Көпшілікке айтқызсаң, Барлас, Шөжелерге айтқызсаң - ол ең бір кешірілмейтін күнә... Абырой, атақ әперіп отырған «құдай үйінің» өзі де көптен-көп осындай малдан салынбады ма екен?..
Парадан жиылып та мешіт боп қалқиып тұрады екен. «Арамнан салындым» деп қаусап қалмайды. Оның ішінде де құдай аты аталып, пайғамбар атынан «құтпа», «уағыз» сөйленеді. Сәлделі имам көзін сүзіп, «тәбәрәкті» созып, «Бұқар мақамын күңірентеді екен. Жақсы көрдім деген баланың, жақсы тілеумен айттырдым деген келіннің ақ тілеуі, ақ күмбезі де жем-парадан үзік жамылып, жем-парадан шымылдық тігіледі екен».
Осы күні кешке Қарашоқыға жеткенмен Абай әке қасында, Күнкенің аулында қалған жоқ. Қасына Жұмағұлды ертіп ап, Жидебайға қарай асыға жөнеліп, жол бойы ылғи шауып, жортып отырды.
Терезе түбінен қатты жүрген аттылар етіп, ауыл иті шабаланып үріп қоя берген уақытта үйдегі шешелер ояу еді. Кешкі астарын ішкен де жоқ екен.
Бойы ұзарып, ірілеп қалған, беті тотыққан бала жігіт сәлем беріп кіріп келді. Байсалды бір үлкен жолаушыдай боп, қалың киім киген. Салмақпен басады. Осындай тұтқиылдан Абай кеп кіргенде Жидебайдағы үлкен үйдің іші қатты қуанып, шу етіп:
– Абай!..
– Абайжан!..
– Қарағым!..
– Қоңыр қозым!.. Абайжан! - деп дабырлай сөйлеп, ерекше шат боп қарсы алды.
Үй іші тегіс аман-сау!.. Әжесі мен шешесі күйлі!.. Екеуі Абайды кезек-кезек сүйіп жатыр. Оспан да ұйықтамапты. Айғайлап қуанып кетіп, секіріп-секіріп түсті. Өзін-өзі санға шапалақтап, ойнақтап жүр.
– Әпкел, базарлығыңды әкел!.. Тәттің кәні?.. Берсеңші шапшаң? - деп Абайды шешелерімен де, Ғабитхан, Тәкежандармен де амандастырмай асықтырып жатыр. Қойнын тінтіп, қалталарына қол жүгіртіп, қайта-қайта:
– Әпкел!.. Бол енді! - деп дегбірсізденіп қояды. Осыдан үш-төрт күн өткенге шейін Абай үйде болды.
Ешқайда қыдырған жоқ. Әсіресе, әке қасына барған жоқ. «Қарашоқыда қалың жиын бар екен. Күнкенің аулын қонақ басып жатыр екен. Мырзаға сәлем бере, амандаса барған ел ұшан-теңіз екен» дескен хабарлар Жидебайға күн сайын келіп жатты. Бұл ауылдан Құнанбай қасына кеткен Тәкежан ғана болатын.
Ол Абай келген күннің ертеңінде Жұмағұлдан олжа жылқылардың жайын есітіп:
– Ылғи сәйгүлік аттар дейді. Бар жақсысын тағы да Құдайберді таңдап, меншіктеп қояды, - деп Күнкеден туған ағасы Құдайбердіден жақсы аттарды қызғанып, - таңдаулысын алам! Алып келем!.. Осы жолы ма?.. Көрерақпын! -деп, асыға жөнеліп еді. Сол кеткеннен әлі қайтқан жоқ.
Абай бұл күндерде екі шешесі мен Ғабитханға Қарқаралыда көргендерін, сезгенін көп-көп әңгіме қып айтып жүрді. Кейде мұның әңгімесін тоқал шешесі сұлу Айғыз кеп тыңдайды.
Бөжеймен болған татулықты да айтты. Бірақ бала беру жайын білдірген жоқ. Ол өз ішінде жатқан ауыр күдіктің, Абай мынау аналардың қуанышпен қарсы алған күндерін мұңайтқысы келмеді. Бұл аналар әкеменен не деседі?
Оны көрер, әзірше Абай аузынан естігенде ең алғаш сезері, айтары - ашу, күйік болуға мүмкін. Ондайды мезгілінен бұрын шығарып Абай қайтеді? Ендеше қинамай тұра тұру қажет.
Абай Жидебайға келетін күні осы жайды ойлап ап, жанындағы Жұмағұлға да: «Бұл ауылға айтпай-ақ тұра тұр» деп тапсырған.
Осымен төрт-бес күн өткен шамада: «Бөжей де келіпті» деген хабар жетті.
Құнанбай сол қарсаңда Жидебайдағы үйіне Қарабасты жіберген екен. Сол Зере мен Ұлжанға кеп:
– Мырза сәлем айтты, ертең көп кісімен осында келеді. Және Бөжеймен бас қосып табысатын осы үй, осы үйдің қара шаңырағы бопты. Мұнда Бөжей, Байсалдар да келеді. Осыған қам істеп, күтіп алсын деп тапсырды! - деді.
Ұлжан ол хабарға сасқан жоқ. Айғыз екеуі екі күндей қам істеді. Үлкен-үлкен теңдерді шешіп, қымбат кілем, әсем тұскиіз, алаша, көрпелерді алып, Зере отырған үлкен үйді де, қонақ үйді де, Айғыз үйін де жақсы жасап қойысты.
Астау-астау бауырсақ пісіріп, қой үйтіп, құрт ездіріп, астарын да ықшамдады.
Бірнеше қарындағы сары майдың ішінен тұзы дәл, дәмі жақсы, түсі асыл майды таңдап ап, сондай қарынды әдейі арнап бұздырды.
Келесі күні айтқанындай Құнанбай, Бөжейлер бар нөкерлерімен тұтас кеп, ошарылып қалды.
Бөжей үлкен үйге кіргенде, Зере орнынан тұрып, қарсы барып бетінен сүйіп жылады да:
– Қарағым, бауырың суып, қатыбас боп кетпедің бе? Балам сен едің де, анаң мен емес пе ем?.. - деді.
– Алда жарықтық-ай!..
– Алда бақыр анамыз-ай!.. - десіп, Байдалы, Сүйіндік сияқты Бөжейге ере келген кісілер де босаңсып еді.
Бөжей де шынымен шіміркенді. Зерені құшақтап, қысып тұрып, қатты күрсіңді де, қолымен ақырын ишарат қып орнына отырғызды. Өзі де Зеренің қасына отырып қалды.
Аздан соң үндемей отырып, басын изеп, осы үйдегі балаларды көрді. Абай әжесінің төменгі жағыңда отыр еді. Бөжей ең алдымен соны шақырып ап, бетінен иіскеп, содан кейін Оспан, Смағұлды да беттерінен сүйді. Зере мінезіне орай етіп істеген туысқандық жауабы.
– Қап! Қап! Мына жаманның қылығын-ай!.. Енді қайттім, бәтір-ау?! - деді.
Абай күліп, мысқылдап:
– Бол, айтатын болсаң өлеңмен айт, Майеке, әйтпесе тыңдамаймын! - деп, басын шайқады.
– Ал, бәлем, соңынан қалмайсың!.. Алар сыбағаңды алдың ба?.. Шоқ!..
Шоқ!.. енді, -деп, Жақып қып-қызыл боп, шексілесі қатқанша күлді.
– Қап, мына Шаншардың жиені!.. Ұлжан жеңешем-ау, сені бүйткізіп отырған... Бәлем, ауылға барған соң сыбағаңды берермін шешеңе айтып!.. - деді Майбасар.
Төлепберді, Бурахандар да мына сөздің төркінін ұғып:
– Бәсе, нағыз Тонтай!
– Тонтайдың жиені ғой!..
– Сайқымазақ Шаншардың шанышпасы ғой мынау! - деседі.
– Уә, бұл өлеңді бір жерден қойнына салып әкелді ме деймін?! Өлең айтушы ма еді бұл жаман?.. - деп, Майбасар әлі қайран боп отыр.
Шынында Абайдың өлең жазып, өлең айтатынын бұл үлкендердің көрген, сезгені осы ғана. Абай өзінің қалжыңынан мұндай үлкен әсер болады деп ойлаған жоқ еді. Енді қайтадан өз-өзінен қысылыңқырай бастап:
– Өз өлеңім емес, - деді мынау үлкендердің шамасын біраз қылжақ еткендей боп, - бағана кешке Шөжені көріп ем, соның өлеңі, - деді.
Үйдегілер нанар-нанбас боп жапырлап сұрастыра бастағанда Абай бір қалыпты күлімсіреген жүзбен сыр білдірмей отырып:
– Осында бір Майбасар деген ағам бар. Күнде сүйтіп маза бермейді, соған бір жауап үйретші деп ем, сол кісі үйретті, - деді.
Шөженің бағанағы мысқылшыл, ойнақы, ащы күлкісі Абайдың қазір көз алдында. Жаңағыдай Майбасарды жайратып салғанына Абай өзі де ішінен қатты ырза болатын.
«Шөжеге ұқсадым-ау!.. Шындап ұқсай алар ма екем?!» - деп ішінен қызғана құмартқан жай бар-ды. Үй іші мұның «Шөже» деген сөзіне шала нанып, жаңағы оқыс мінезіне әлі тамашалап отырғанда, сыртқы есік ашылып, жылдам басып Қарабас келді... Дырду тез басылды. Қарабас үйге басын сұға бере, табалдырықтан аттамай, даурығып:
– Болыңдар! Намаз бітті! Қонақтар мырзаның пәтеріне беттегелі жатыр...
Қаратай мен Ызғұтты жетсін! - деді. Ал, тегіс, шапшаң! - дегенде, үйдегі жұрт дүрк тұрып, асығып киіне бастады.
Абай неғыларын білмеді. Үйткені Жақып бұған: «Сен қонақ күтіп табақ тасуға жарамайсың, ал әкең қасында үлкен кісілермен тағы да отыра алмайсың...
Орын тар болар. Одан да бүгін осында жатсаңшы!» - деген.
Абай өзі де осыны «тапқан ақыл» екен деп еді. Бірақ Майбасар мен Қарабас:
– Е-е, ең болмаса қонақтарды көріп, сәлем беріп қайт!
– Мына шаһардың көп қонақты қалай сыйлайтынын көріп қайт!.. - дескен.
Өзге жұрттан кейіндеп қалса да Абай жаңағы соңғы сөздерді біраз орынды көріп, ақырын аяңдап әкесінің үйіне келді.
Жалғыз келіп еді. Өзге барлық үлкендер киіне сала асығып, қалбақтап, жылдам басып кеткен екен.
Ұзақ намаздың артынан түнгі асқа қарай шабыттанып қозғалған жұрт Абай келгенше тегіс орналасып қалған тәрізді.
Қора ішінде күтушілер, аспазшылар болмаса, өзге жүргіншілер жоқ. Бірақ қақпаның іші-сырты толған ерттеулі ат екен. Түнгі аязбен үстері қылауланып, шаңытып тұр. Әдемі шана мен қамыт-саймандары сықырлай түсіп, жегулі дара аттар, пар-пар аттар да көрінеді. Ылғи жақсы жеңіл шаналар... Бұл қала байларының аттары болу керек. Сеңсең тондарына оранып, шана ішінде қалғып отырған бірен-саран көшірлер де байқалады.
Үлкен ағаш үйдің қораға шығатын кең есігіне қарсы кішілеу асүй бар еді.
Соның есігі дамыл таппай ашылып-жабылып жатыр екен. Табақ-табақ ыстық асты жаңағы Майбасар пәтеріндегі жігіттер жүгіре басып тасып жүр. Асүй мен қонақүйдің арасында Майбасар, Жақып та қарбаласады. Үй ішінен, қонақ қасынан бұларға да орын тимеген екен.
Барлық ас жақты басқарып жүрген Ызғұтты.
Ол:
– Былай... Бас аяғыңды!.. Әпкел! Бол... Бол шапшаң! - деп, Майбасар, Жақыптарға да шолақ-шолақ бұйрықтар береді. Жеңіл мешпет ішік киіп, білегін сыбаныңқырап алған Ызғұтты аңшыдай шапшаң, ықшам. Құнанбайдың бүгінгі қонағынан аяған жаны жоқ сияқты.
Абай үлкен үйге кіретін есікке тақай бергенде, қарсы алдынан Қазақпай жүгіре шықты. Асүйге қарай ұшып барады екен. Оған жол беріп, енді кіре берейін деп еді, арт жағынан:
– Былай, былай тұр!.. - деген Ызғұттының қатты бұйрығы естілді.
Екі қолдарына екі-екі үлкен жасаулы табақтан алып, Бурахан, Төлепберді, Жұмағұл, Қарабастар келеді екен. Абай тағы тоқтап жол берді. Дәл қасынан буы аспанға шығып, табақ-табақ ет өтіп жатыр. Ылғи бір түрілген қазы, төңкерілген жас құйрық, сары алтындай балқыған жал, желін майлар... Әрбір екі табақтың бірінде, әлгінің үстіне бір-бір қоңыр бас орнапты. Бұларды кіргізіп жіберіп, Абай енді үйге қарай қозғалайын деп еді, үй ішінен тағы бір нәрсемен қарбаласып, Қаратай шығып келеді екен. Ол Абайды, тіпті, қағып кете жаздады.
– Өй, тұздықтарың... қайда?.. Жеке қоятындарың қайда?.. - деп келеді екен.
– Бар! Бар тұздық! Әне! Міне келеді! - деп, Ызғұтты Қаратайды қайта қайырды. Абайды бұл екеуінің есік алдындағы қарбаласы тағы кіргізбеді.
Бағанадан бері кірген-шыққанға есік ашушы сияқты боп тұрғанына Абай ыза болып, енді Ызғұттыны ығыстырыңқырап үйге кірді. Бірақ кіре-бере Ызғұттының шынтағын қағып қалып еді. Бұған сырт қарап тұрған Ызғұтты жаңағы тұздықты бөліп құйып тұр екен. Қозғалып кетіп, тұздығының біразын жерге төгіп алып:
– Өй, тәңір алғыр!.. Бұл кім өзі?.. - деп ашумен сырт айнала беріп, Абайды көрді де:
– Өй, Абай, сенбісің?.. Ай, шырағым-ай, бір тыныш жерде отырсаң етті!..
Бұл қарбаласта не бар еді саған?.. - деді.
Абайдың мұнда келгенін жалғыз Ызғұтты емес, өзгелер де онша мақұл көрмеген сияқты. Бұны қорғайтын қабақ байқалмады.
Жалғыз-ақ бір тәуірі бөтеннен ешкім жоқ екен. Бұл үй тегі кісі отыратын үй де емес, дала сияқты еді. Бөлменің едені мен іргесі толған, жапырлап тізілген кебіс, калош, саптамалар екен.
Осы кіреберіс бөлмеден төрге қарай және оң жақ, сол жаққа қарай бірнеше бөлме бар еді. Дәл оң жақтағысы Құнанбай жататын үлкен бөлме... Сол үй жақтан зор дауыспен көңілдене сөйлеп отырған Алшынбай, Майыр үндері келеді... Тұтасқан қатты күлкі де естіліп қояды. Кеңінен кесіліп, күлдіргі сөздер айтып отырған Алшынбай сияқты. Төрдегі бөлмелер екеу еді. Онда да жағалай тізіліп, малдас құрып, сығылыса отырған қонақтар екен. Бұндағы қонақтың көбі қаланың татар саудагерлері, қазақ байлары және тап ортада жаңа мешіт имамы Хасен молла көрінді. Бұл бөлме әлгідей емес, ақырын сөйлеп, аз күледі. Ылғи бір бой тежеп сыпайылық бағып отырған ауыр кісілер тәрізді. Сол жақтағы бөлмеде Бошан, Қарашор руларының жуан-жуан атқамінерлері мен бірнеше төрелері бар екен. Ол бөлме де даурығып сөйлегіш, бірін-бірі мысқылдағыш, күлегеш, қызу бөлменің бірі көрінді.
Абай қонақүйлердің есік-есігінен бір-бір қарағаны болмаса, ешқайсысына кірген жоқ.
Бір есептен, осы аралық бөлмеде қалып, жан-жағының бәріндегі өзгешеліктерді ести тұрудың өзі жақсы. Тек ашуланшақ Ызғұтты тағы қақпайламаса болғаны.
Бір бұрышта ұмыт қалғандай боп, жалғыз серейіп қалған орындық бар екен.
Абай соған отырып, табақшылардың асығыс, қарбалас қимылдарына қарайды.
Жеті-сегіз жігіт бағанадан бері әлі күнге шейін табақ тасудан дамыл алған жоқ.
Үлкен-үлкен төрт бөлменің бұл сағаттағы мешкейлік қарекеті қалын топыр, қан жайлаудағы бәс пен астан бір кем емес. Бағанадан бері бірнеше ту бие, қысыр тай, төл емген жабағы, талай-талай ісек, ту қойлар жұтылған болар.
...Бір уақытта табақшылардың әбігері қайтадан қыза жөнелді... Бос табақтар бөлме-бөлмеден сумаң-сумаң шығып, тағы да асүйге қарай тайпия қалқып келе жатыр... Сол бос табақтардың ең соңғылары Құнанбай бөлмесінен шығып бола берген кезде асүй жақтан тағы-тағы қайқайма табақ палау қаптады... Оның да беті булана түсіп, қызара бөртіп: «Мені қайтіп жемейсің, мені қайтіп тастайсың?» деп келе жатқан сияқты. Ауызүйде ешкім үн шығарып сөйлемейді. Құнанбай жігіттеріне Ызғұтты үйреткен тәртіп сол болу керек. Үш есіктің тұсында қазірде Жақып, Майбасар, Ызғұтты - үшеуі тұрып ап табақ жақындай бергенде, қонақүйдің есігіне қарайды да, табақшыларды үндемей нұсқап, рет-ретімен кіргізіп жібереді.
Палау... Палаудан соң үзім суы, одан әрі шай... Әйтеуір ел жататын уақыттан асып, қалың ұйқының бір мөлшеріне барғанша төрт бөлме дамыл алмай, болдым демей жеп, жұтып, ішіп жатты.
Абай есінеп, түрегеліп, енді Майбасар пәтеріне қайтпақшы еді. Әлі күнге мұнымен бірауыз тілге келер ағайын жоқ. Күтушілер әлі де сол алғашқы қарбаласта.
Тиін ішігінің түймесін салып, енді сыртқы есікке қарай баса бергенде Абай Құнанбай бөлмесінен шырқай шыққан үн есітті.
Табақшының біразы да бұған елең етті. Абай да барып, есікті біраз ашыңқырап қарап, көз салды... Шоқша бурыл сақалы бар, жал тұмсық, сұр жүзді бір кісі екен. Домбырасын безілдете ойнақшытып, зор қайырманы басып ап, содан әрі домбыраны көлденең салып қойып, тақпақтай соғып, желдірте жөнелді...
– Бұл кім?..
– Бұл қайсысы?..
– Қай ақын?.. - дескен үндер өзге бөлмелерден де және табақшылар арасынан да естіліп еді...
Құнанбай бөлмесінен ауызүйге қарай басын шығара беріп, Қаратай:
– Балта, Балта ақын! - деді.
Жанынан шығарып, сілтеп отырған, Алшынбай қасында жүретін Балта ақын екен...
Алған жарын жамандап,
Асқанды қайдан табарсың?
Ақ тоныңды жамандап
Атылас қайдан табарсың?
Өз басыңды зор етіп,
Теңдес қайдан табарсың?
Ағайынды жат біліп
Жақынды қайдан табарсың?
Араз болсаң еліңе
Жамандық айтар хабаршың.
Тату болсаң, ағайын,
Сонау қатын-балаға
Сүйінші айтар хабаршың, -
деп тоқтады. Үй ішінен:
– Пәлі, пәлі сөзіне!..
– Бәрекелде, әбзел сөз!..
– Уа, сөз төресі осы да!.. - деп, даурығып, мақтау айтып жатқан Алшынбай, Қаратай, тілмәш үндері келді.
Осындай үлкен ауыр жиынға мынадай суырып салма сөз және аразды табыстыратын бітім, жамау сөз Абайға бір алуан қызық сияқты көрінді... Ол тағы: тыңдай түсейінші деп, ентелеп, бағанағы орындығын әкеліп, осы арада отыруға бейімдеп еді... Бірақ ақын жыры қайта шықпады.
Үй іші қайтадан томсарыңқы қоңыр әңгімеге кірісті.
– Абай Бөжейдің пішінін жаңа жақсылап көрді. Ажарында ашу жоқ. Бірақ соншалық ашық-жарқын, сауық, қызық та жоқ Салқын, тыныш қана, тартымды сабыр бар екен...
Құнанбай пішініне Абай көзі түсіп еді, ол жинақы боп, әр нәрсеге сергек қарап отыр екен. Күлкі, сауыққа ол да оншалық бой ұрайын деп отырған жоқ.
Бұл үй әңгімесін қоңыр кеңеске айналдырған Алшынбай мен Баймұрын.
Еңгезердей үлкен бойлы, сары Баймұрын Бөжейді татуластыра әкелген кісі болатын. Қазір Алшынбай екеуі ғана сөйлейді. Өздері үшін емес, Құнанбай, Бөжей сияқты екі жақ үшін сөйлейді.
Абай Балтаның жыры тоқтап, салқын кеңес басталғанын көрген соң есіктен қайта бұрылды. Осы уақытта Қаратай ауызүйге шығып, Ызғұтты мен Майбасарды шақырып ап:
– Татулық болды, татуластырды! Алшекең мен Баймұрын екі жақтың да бар сөзіне ие боп өздері сөйлеп, өздері шешіп отыр. Осылай етіңдер деп мырза да, Бөжей де ерік беріп еді! - деді.
– Ал, байлау не болды?.. Тынымы не болған екен?.. - деп, Майбасар ентелей түсті.
– Тынымы да өзгешелеу болды білем... Араларың алыс болса, қыз алысып, құда болысыңдар дер едік. Ағайынсың, жақынсың, бірақ сол жақындығың қайта жаңғырсын! Екеуің бала алысыңдар! Бөжей Құнанбайдан бала ауысып, бауырына салсын. Сөйтіп, иістерің аралассын! - десті...
– Осыған тоқтасты ма?..
– О не қылған бала?.. Өзінен туған бала ма?.. - деп, Майбасар, Жақып қайталай сұрасып еді...
– Тәйірі айттым ғой!.. Өз баласы!.. Асырауға алады!.. - деп, Қаратай асығып қайта кетті...
Абай мына байлауға қатты аңырып, аң-таң болумен бірге, ішінен біртүрлі түршігіп қалды.
– Қай бала?.. Кім беріледі?.. Оспан ба, Смағұл ма?.. - деп, еркек балалар беріледі екен деп ойлады. Жаңағы атаған екі інісінің ешқайсысын да ана қойнынан алып, өзге жаққа жіберуге қия алатын емес...
Ана қойнында уайымсыз, жазықсыз жатқан інілерінің біреуінен әлі айрылғандай көрді.
4
Осы кештен жиырма күндер өткен мөлшерде Құнанбай елге қайтатын болды.
– Құдай бұйырса ертең аттанамыз. Жол жарағы сай болсын! Ошарылып бөгеп жүретіні болмасын!.. Атқа ерте қонайық! - деп, Құнанбай, Қарабас, Жұмағұлдардан хабар таратты.
Осы сөз шығысымен Құнанбайдың өз қасындағылар да және Жақып, Қаратай пәтерлеріндегі Тобықты атаулының барлығы да соңғы бір күнді қарбаласпен өткізді...
Елге қайтудың хабары бұл топтың жас-үлкенін тегіс сергітіп, қуантқан еді.
Әсіресе, елді қатты сағынған Абай болатын.
Ол соңғы уақытта Жидебайдағы шешелерін, ауыл-аймағын түсінде де көре беретін. Барлық пәтерлерде бүгін әбігермен қатар, күлкі, қалжың, қуаныш та көп.
Жүреміз... Жақында қайтамыз! - деген сөздің естілгеніне бес-алты күн болғандықтан, бұл жұрттың ат-тұрманы әзір-ді. Жалғыз-ақ Қарқаралыда ұзақ тұрғаннан бері мінілмей, жемде ғана тұрған семіз сәйгүлік аттары майланып кеткен болатын. Соңғы бір жұма бойында сондай аттардың аз-аздап терін алып, ішін тарттырып, суытып, таңастырып, қыстың ұзақ жолына сартап қып алмақ қарекеті де болатын. Абайдың қайтар жолда мінбегі «Аймаңдай» деген бір қара жал, қара құйрық, сұлу құла ат еді. Аяңшылдан жол жорға боп кеткен, жүрдек, әсем, нағыз бозбаланың аты.
Өзге үлкендердің атымен бірге бұл да бөлек бір қорада бағылатын. Абай жүріс хабарын білісімен Аймаңдай атты көргелі келеді. Маңдайының төбелі шын-ақ айдай боп жарқырап, басын шұлғи түсіп байлаулы тұр екен. Абай көптен мінбей және көп күннен бері көрмей де жүрген еді. Атын да сағынып қапты. Таңертеңгі аяздан қырауытып тұрған жалы мен жонын бір уыс шөп алып сипап, сүртіп тастады. Содан кейін, көп үлкендердің дағдысы бойынша, Аймаңдайдың жалын ұстады. Абайдың саласы ұзын, ашаң қолын Аймаңдай аттың қазіргі жалы кере түсті. Құла ат та қатты семіріпті. Абай шегіне түсіп, бүйірден бір байқап қарап еді, жоны да жұмырланыпты. Үлпершек майы да білеуленіп, білініп тұр екен.
Атына қайта жақындап кеп, мойнын құшақтап қысыңқырап тұрып:
«Ертең емес, бүгін-ақ, қазір-ақ жүрсек етті!» деп ойлады. Ер-тоқымды жайлы қып ерттетіп, қалың ат көрпені баптап салып, тымақтың құлағын шарт байлап ап Абай атына мініп, қорадан шықты.
Әрдайым тізгінін созып жіберіп, басын шұлғып тастап көңілді аяңдайтын Аймаңдай, бүгін тіпті жеңіл басып, дәл жел қайықтай лыпып тұр екен. Осы күні кешке шейін Абай атынан көп түскен жоқ. Жұмысы жоқ болса да қаланың шетіне бір шығып кетіп, базарын бір кезіп, Тобықтылар жатқан пәтер-пәтерді аралап жүрді.
Түс кезінде әкесінің қасынан түстік жеп, шай ішіп, қайта аттанып, тағы да базарға барды. Бұл жолы қасында Ызғұтты бар еді. Құнанбайдың ақшасы Ызғұттының жанында болатын. Ас уақытында Абай әкесінен ақша сұрағанда, әкесі Ызғұттыға бұрылып:
– Базарға ертіп бар да, шешелеріне, інілеріне алатын базарлығы болса, өзің таңдап алып бер! - деген.
Екіндіге шейін Ызғұтты екеуі талай дүкенді аралап жүріп көп нәрсе алды.
Әсіресе, кәрі әжесі шайшыл, қағаз шайшыл болатын. Абай сол шайдан бастап, қант, кәмпит, мақпал, дүрия сияқты көйлек, қамзолдық нәрселер алды.
Өзінің артына бөктерген үлкен қоржынның екі басы әбден сықап толған соң, содан асқан нәрселерді Ызғұттының қойны-қоншына тыққызып алып, кеш бата әкесінің қасына қайта кеп еді.
Жүрер алдында өзге жұрттың да қам-қарекеті осы сияқты шаруалар болу керек.
Ертең жүретін Құнанбайды Майыр, тілмәш, старшын, билер бүгінгі кеште тағы басып жатыр екен. Абай әкесі отырған бөлмеде болмай, басқа бөлмеде, Қарабас, Ызғұттымен қоржындарын тіркеп, жолға әзірленумен болды.
Жатар уақытта ғана Құнанбай қасынан қайтқан Майырды Ызғұтты шығарып салып қайтып еді.
– Мырзаның дүниесін кім қызықтамаған, ең аяғы піскен бас Майыр да жаңа бір қарбытып асап кетті! - деді.
– Немене, мал алды ма, ақша ма? - деп, Қарабас сұрастырып еді.
– «Ұлықсың ғой, көрнекті боп жегіп жүр!» деп, анау - Берікқарадан келген үш қара атты берді. Ақшалай бес жүз сомды тағы асатты! - деді...
Соңғы күндер Құнанбайдың бергені жалғыз бұл Майыр емес. Тілмәш та бірталай алған. Әсіресе, кешегі күнде қырық-елу қараны Алшынбай аулына да Майбасар мен Қаратайдан айдатып жіберіп еді. Абайлар жата бергенде, түнделетіп олар қайтып келді. Ертеңгі жүрісті бөгей ме деген солардың кешігуі еді. Енді олар да жетіпті.
Осыдан екі-үш күн ілгері, Майбасар Алшынбай аулына барардан бұрын Абайды тағы қажап көрген... Бірақ, анада Абай өзін күлкі қып, қатты тойтарып тастағандықтан, енді туралап айтпай, қиялап кеп: «Келіннен ұят болды-ау!» деп еді.
Ызғұтты сияқты үлкендерді көмекке шақырып, соларға айтқандай боп айтып еді. Абай онда да: «Бармаймын» деп, бір-ақ қайырған... Сонымен қайынға бару әңгімесінен Абай арылған-ды...
Құнанбайдың жүріске байланғаны Абайды қазір қайындатайын демегені болды. Енді ертең жүреді. Бірақ төсекке жатып, ұйқыға кетер алдында Майбасарды қайта есіне алып, оның Ділдә тұрған ауылға барып қайтқанын ойлап Абай ең алғаш рет өз қалыңдығы туралы құпия, ыстық бір сезімді сезгендей еді.
Бармады... Бірақ көргісі келуші еді... Қандай екен? «Иегі ителгінің тамағындай» деп Майбасар суреттеген, Абай көз алдына ителгі, қаршыға, тұйғын сияқты қырандардың сұлу мойындарын келтіріп, шынымен сондай нәзік, ақшыл тамақ иектердің болатынын ойлады, бір бүгін емес мұның алдында да бірнеше рет, Ділдә жайын өзгеше бір толқынмен ойлаушы еді.
– Барса нетер еді? - деп, әлдеқандай белгісіз бір қызумен ойы тұмандайды.
Бірақ Майбасардай қатаң, тұрпайы адамдардың мінезі мұның ойындағы құпия сезімін аямай қылжақ ететін тәрізді. Олардың тілеуі мен қақпайына еру - өзін-өзі аямау. Қадірлі, қасиетті сырын былғау сияқты. Ділдәні бұл іздейді.
Іздегенде «қайындау» деген сияқты ырым-жырымы көп, ыңғайсыздығы көп жолмен іздегісі келмейді. Ол ұялады!.. Сондықтан баруға бата алмайды.
Осындай екі ұдайы көңілмен көп аунақшып жатып ұйқыға кетті.
Ертеңінде Құнанбай айтқандай-ақ ерте аттанысты. Әрбір топ өзді-өз пәтерінен жеке-жеке шоғыр болып шығып, қала сыртында тоғысқан.
Қаладан Құнанбайды шығарып сала келген старшын, би, төрелер де көп екен. Жиыны жүз шамалы кісі боп, біраз тоқырап тұрысып, ақыры: «Қош, қош, мырза!.. Жолың болсын!.. Сапарыңды оңғарсын!» дескен тілектермен қалды да, Құнанбайдың отыз шамалы тобы Тобықтыға қарай тартты.
Қарқаралыдан Шыңғысқа шейін жүретін жол ұзақ. Жердің алыстығынан басқа, қар қалың, жол да ауыр болатын. Ой-қырдың баршасы да сіреу боп, қыс көрпесін қалың жамылыпты.
Арқаның дағдылы қатты желі биыл қыста да көп соққан. Кейде бір жұма, кейде тіпті он күндей айықпай, ақ боран боп түтеп тұрып алған кездері болған.
Ақпан, қаңтар, бірдің айы - баршасы да қазір Абайлар жүріп келе жатқан сар дала, қоңыр адыр, сай-сала, қорық-қойнауларға өздерінің ақ ирек, сар-кідір омбыларын, оқаптарын, мұздақ жалтырларын жапқан көрінеді. Қарлы оюлар, ышқынып соққан жел іздерін дәлелдейді. Даңғыл қара жол жоқ. Көп аттылар, тегіс қатар жүру былай тұрсын, тіпті үш салт аттының қатар жүретін жерлері де оқта-текте кездеседі.
Сол себепті барлық жүргінші қайтқан тырнадай, ұзақ салқар көштей боп, ылғи шұбалып, тізіле жүріп отырады.
Жолаушылардың маңдай алдында Құнанбайдың өзі. Астында семіз сары жорға аты бар. Арт жағы тегенедей жұмыр келген, ақ жал, сары жорға ат көп жорғадай күдіс емес. Қабырғалы, жазаң және зор болатын. Құнанбайдың қалың жылқысының ішінде әрдайым ұзақ жолға, әсіресе, қысқы жолға мінетін аты осы еді. Үстінде қара құлын жарғағы бар, күміс кісе буынған, қара мақпалмен тыстатып, қызыл түлкі тымақ киген Құнанбай сырт жағынан қарағанда тіпті зор, көрнекті еді. Қара жарғақ сары атқа жақсы жарасады. Тайпалған қатты жорға өзге жүргіншінің бәрін сар желдіріп келеді. Абайдың Аймаңдайы кейде Құнанбай жүрісі баяуласа, жол жорғасын салады да, сары жорға қатты тайпалып кетсе, амалсыздан желе жөнеледі. Желісі бір түрлі қатты, мазасыз.
– Ойпыр-ай, желісінің қаттысы-ай!.. Дәл бір бөренеге мінгізіп қойып, солқ-солқ ұрып отырған сияқты, - деп, Абай Қарабасқа Аймаңдай аттың жүрісін шағып қояды. Шынымен алғашқы күнгі жүрісте Абайдың іші-бауыры солқылдап, етегін де қымти алмай, икемі кетіп отырды.
– Іштеңе етпейді. Аздан соң етің қатып, үйреніп аласың... Етегіңді қымтап отыр!.. - деп, Қарабас ақыл айтып қояды.
Абайдың еркіне салса, асықпай жол жорғамен жүрер еді. Бірақ елге жету үшін бірнеше күнді санап ап, сол мөлшерде жетем деп тартқан Құнанбай жүріс шамасын өзгеге билететін емес... Жолды-жолсыз жердің барлығында суыққа қарсы қасқарып ап, топты бастап келе жатқан себебі де сол. Әншейінде аямайтын атшылар мен шабармандарды да алдына салмайды.
Осы жүріс бір бүгін емес, талай күндік жолдың бойында үнемі осылай боп отырды. Бірақ күндізгі уақыттар Құнанбай асығып, суыт жүргенмен, жолдағы белгілі-белгілі ауылдарға көп түскенде үнемі тез аттана алмай қалады. Жол бойындағы Шұбартау, Абралы, Дегелең, сонан соң Шыңғыстың батыс жақ сілеміндегі Тобықтының шеті болсын, баршалық қоналқаға түскен ауылдары Құнанбайды хажыдан келе жатқандай қарсы алады.
Бәрінде де ақсақал, атқамінер молда, сопының аузында: «Мешіт, мешіт».
Кейбір жағымталсыған кәрілер: «Қарадан хан тудың!» деп, «Қырғында қылау салмай шықтың!» деп, «Қоңыраулы бұйра нардай болдың?» деп, көпе-көрінеу қошемет, жорғалық та істейді. Құнанбай аттанып кеткенге шейін мұндай ауылдар «құрақ ұшып», қалбақ қағып күтеді.
Жол бойындағы осы бірталай ауылдардың атқамінер адамдары Қарқаралыда дәл қыс ішінде Құнанбай алдында болып, дау-шарын бітіріп қайтқан екен. Ақы төлеуін, айып-анжысын алып, есебін айырып, егескен жерлерінен Құнанбай арқылы өш алғандары да бар екен.
Шұбартау, Абралы ішінде төрт-бес жерде осындай ауылдар Құнанбайды аттандырар кезде, оңашарақ шығарып-ап, жүрістен бөгеп, жасырын сөйлеп те қалады. Және сондай ауылдың барлығынан жетек аттар, ту биелер қосылып қалады.
Осындай олжадан түскен екі қара жорға, бір қызыл ат, тағы үш торы ат, қазірде Қарабас сияқты атшылардың жетегіне ілесіп жүретін болды. Абай бұл жетектерге таң қалса да, алғашқы күндер көңіл бөліп, мәні-жөнін ескерген жоқ.
Бірақ ілгері жүріп, Тобықтыға қарай басқан сайын осы жетек молая берді.
Әрберден соң қосарына жетек ат алмаған жүргінші бірен-саран-ақ боп қалды.
Тобықты шетіне ілінер кезде осы жылқылардың саны он беске жетіп, енді жетек емес, топталып, жеке айдалып отыратын болды...
Мұның бәрі аға сұлтан сапарының: «олжа мен сыйдан қоюланып келе жатқанына» айғақ еді. Құнанбай аулында дәл осы күнде құмалақ салған кісі болса, жүргіншілердің: «Бүйірі тоқ, қанжығасы берік, қос-қосардан олжасы бар!» дер еді. Жорыққа аттандырған барымташыға түсетін құмалақ бұларға да түсер еді. Қоналқа жерде бөгелгені болмаса түстікке аялдамай, күндіз баласында үнемі суыт жүріп отырған топ Қарқаралыдан шыққанына жетінші күн дегенде Шыңғыс тауының батыс жақ тұмсығына кеп ілінді.
Осы жетінші күні Құнанбайлар Төлепберді мен Қамысбай, Бурахан -үшеуін қуып жетті. Абай олардың неге бұрын кеткенін білген жоқ-ты.
Алдағы бір сар жотадан қалың жылқы айдап бара жатқан топты көргенде, Майбасар:
– Әне, анау сол біздің жігіттер болар! -деген.
Айтқандай сол жаңағы үш жігіт Құнанбайдың мал айдатқан адамдары екен.
Олардың алдында жүз қаралы жылқы бар.
Өңшең бір төңкерілген доға жал ту бие мен ылғи іріңдей, ірікті аттар екен.
Қарабас айдап келе жатқан он бес ат та осыған қосылды.
Құнанбай жылқы ортасына кеп, айдаушылармен сараң амандасты да, азын-аулақ бөгеліп, тұрып қалған еді.
Абай қатты бір күдік ойлап, Қарабастың қасына келіп сұрастыра бастады.
– Бұл не қылған жылқы? Кімнің жылқысы өзі?
– Е, олжа, әкеңнің олжасы емес пе?
– Олжа не? Кімнен алынған?
– Өй, тәйір, баламысың?.. Әкеңнің қол астына қараған халық аз ба?
Қарқаралыда күні-түні басып жатқан қара нөпір ел кәне... Сондағы еңбек үшін ақы алмай ма? Текке істей ме? - деді.
Абай бұдан әрі сұраған жоқ. Бірақ барлық өзгеше жайды ұғынып, өз-өзінен қысылды да қып-қызыл боп кетті. Дәл қасында жүргенмен, мынау әкенің, мынау барлық үлкеннің қиын сырын сезбеген екен.
Шөже есіне түсті... «Ортасын дарияның қарға шоқыр...» деп еді. Шөже Құнанбайдан алыс, шалғай жүргенмен, бар сырды біледі. Білгендіктен соны айтқан екен ғой.
«Не деген ұят?» деп, Абай көңлі, әсіресе, Шөжеден ұялғандай болды.
Жүргіншілер тағы да соқтырып жүріп кетті. Абай желіп келеді. Бүгін бұлар Қарашоқыдағы Күнкенің ауылына да жетпек. Туған-туысқан баршасын осы кеште көреді. Бірақ көптен асықтырған сағыныштың өзі де Абайдың жаңағы ауыр сезімін айықтыра алмады.
Ойлап, бойлай берген сайын тағы талай құнсыз істер тапты. Алшынбай аулына жіберілген елу қара да осы шоғырдың бір бөлегі. Қалыңмал... Абайға әперетін келіннің қалыңмалы да бұлдырдан...
«Иегі ителгінің тамағындай» деп қызықтырған, асықтырған қалыңдық?
Ділдә!.. Мұның жары! Не боп барады!.. Көңілдегі қандайлық күнәсіз дүние кірленіп, жүдеп, нәрсіз боп барады... «Жар! деген ат та соншалық жазықсыз қалпынан, хасиетті орнынан осындай боп қор болады екен!» деп ойлады. Абай өзі үшін де, Ділдә үшін де наразы боп кетті, наразы ғана емес, ашулы еді.
Парақорлық - кітап айтатын күнәнің үлкені... Парақорлық бұрынғы Кеңгірбай сияқты атақты бидің де сүйегіне басылған таңба еді. Өшпес міні, кешпес сұмдығы сол болатын. Ол, әсіресе, қысылған жандардан, жазықсыз жұрттан түсетін жем.
Көпшілікке айтқызсаң, Барлас, Шөжелерге айтқызсаң - ол ең бір кешірілмейтін күнә... Абырой, атақ әперіп отырған «құдай үйінің» өзі де көптен-көп осындай малдан салынбады ма екен?..
Парадан жиылып та мешіт боп қалқиып тұрады екен. «Арамнан салындым» деп қаусап қалмайды. Оның ішінде де құдай аты аталып, пайғамбар атынан «құтпа», «уағыз» сөйленеді. Сәлделі имам көзін сүзіп, «тәбәрәкті» созып, «Бұқар мақамын күңірентеді екен. Жақсы көрдім деген баланың, жақсы тілеумен айттырдым деген келіннің ақ тілеуі, ақ күмбезі де жем-парадан үзік жамылып, жем-парадан шымылдық тігіледі екен».
Осы күні кешке Қарашоқыға жеткенмен Абай әке қасында, Күнкенің аулында қалған жоқ. Қасына Жұмағұлды ертіп ап, Жидебайға қарай асыға жөнеліп, жол бойы ылғи шауып, жортып отырды.
Терезе түбінен қатты жүрген аттылар етіп, ауыл иті шабаланып үріп қоя берген уақытта үйдегі шешелер ояу еді. Кешкі астарын ішкен де жоқ екен.
Бойы ұзарып, ірілеп қалған, беті тотыққан бала жігіт сәлем беріп кіріп келді. Байсалды бір үлкен жолаушыдай боп, қалың киім киген. Салмақпен басады. Осындай тұтқиылдан Абай кеп кіргенде Жидебайдағы үлкен үйдің іші қатты қуанып, шу етіп:
– Абай!..
– Абайжан!..
– Қарағым!..
– Қоңыр қозым!.. Абайжан! - деп дабырлай сөйлеп, ерекше шат боп қарсы алды.
Үй іші тегіс аман-сау!.. Әжесі мен шешесі күйлі!.. Екеуі Абайды кезек-кезек сүйіп жатыр. Оспан да ұйықтамапты. Айғайлап қуанып кетіп, секіріп-секіріп түсті. Өзін-өзі санға шапалақтап, ойнақтап жүр.
– Әпкел, базарлығыңды әкел!.. Тәттің кәні?.. Берсеңші шапшаң? - деп Абайды шешелерімен де, Ғабитхан, Тәкежандармен де амандастырмай асықтырып жатыр. Қойнын тінтіп, қалталарына қол жүгіртіп, қайта-қайта:
– Әпкел!.. Бол енді! - деп дегбірсізденіп қояды. Осыдан үш-төрт күн өткенге шейін Абай үйде болды.
Ешқайда қыдырған жоқ. Әсіресе, әке қасына барған жоқ. «Қарашоқыда қалың жиын бар екен. Күнкенің аулын қонақ басып жатыр екен. Мырзаға сәлем бере, амандаса барған ел ұшан-теңіз екен» дескен хабарлар Жидебайға күн сайын келіп жатты. Бұл ауылдан Құнанбай қасына кеткен Тәкежан ғана болатын.
Ол Абай келген күннің ертеңінде Жұмағұлдан олжа жылқылардың жайын есітіп:
– Ылғи сәйгүлік аттар дейді. Бар жақсысын тағы да Құдайберді таңдап, меншіктеп қояды, - деп Күнкеден туған ағасы Құдайбердіден жақсы аттарды қызғанып, - таңдаулысын алам! Алып келем!.. Осы жолы ма?.. Көрерақпын! -деп, асыға жөнеліп еді. Сол кеткеннен әлі қайтқан жоқ.
Абай бұл күндерде екі шешесі мен Ғабитханға Қарқаралыда көргендерін, сезгенін көп-көп әңгіме қып айтып жүрді. Кейде мұның әңгімесін тоқал шешесі сұлу Айғыз кеп тыңдайды.
Бөжеймен болған татулықты да айтты. Бірақ бала беру жайын білдірген жоқ. Ол өз ішінде жатқан ауыр күдіктің, Абай мынау аналардың қуанышпен қарсы алған күндерін мұңайтқысы келмеді. Бұл аналар әкеменен не деседі?
Оны көрер, әзірше Абай аузынан естігенде ең алғаш сезері, айтары - ашу, күйік болуға мүмкін. Ондайды мезгілінен бұрын шығарып Абай қайтеді? Ендеше қинамай тұра тұру қажет.
Абай Жидебайға келетін күні осы жайды ойлап ап, жанындағы Жұмағұлға да: «Бұл ауылға айтпай-ақ тұра тұр» деп тапсырған.
Осымен төрт-бес күн өткен шамада: «Бөжей де келіпті» деген хабар жетті.
Құнанбай сол қарсаңда Жидебайдағы үйіне Қарабасты жіберген екен. Сол Зере мен Ұлжанға кеп:
– Мырза сәлем айтты, ертең көп кісімен осында келеді. Және Бөжеймен бас қосып табысатын осы үй, осы үйдің қара шаңырағы бопты. Мұнда Бөжей, Байсалдар да келеді. Осыған қам істеп, күтіп алсын деп тапсырды! - деді.
Ұлжан ол хабарға сасқан жоқ. Айғыз екеуі екі күндей қам істеді. Үлкен-үлкен теңдерді шешіп, қымбат кілем, әсем тұскиіз, алаша, көрпелерді алып, Зере отырған үлкен үйді де, қонақ үйді де, Айғыз үйін де жақсы жасап қойысты.
Астау-астау бауырсақ пісіріп, қой үйтіп, құрт ездіріп, астарын да ықшамдады.
Бірнеше қарындағы сары майдың ішінен тұзы дәл, дәмі жақсы, түсі асыл майды таңдап ап, сондай қарынды әдейі арнап бұздырды.
Келесі күні айтқанындай Құнанбай, Бөжейлер бар нөкерлерімен тұтас кеп, ошарылып қалды.
Бөжей үлкен үйге кіргенде, Зере орнынан тұрып, қарсы барып бетінен сүйіп жылады да:
– Қарағым, бауырың суып, қатыбас боп кетпедің бе? Балам сен едің де, анаң мен емес пе ем?.. - деді.
– Алда жарықтық-ай!..
– Алда бақыр анамыз-ай!.. - десіп, Байдалы, Сүйіндік сияқты Бөжейге ере келген кісілер де босаңсып еді.
Бөжей де шынымен шіміркенді. Зерені құшақтап, қысып тұрып, қатты күрсіңді де, қолымен ақырын ишарат қып орнына отырғызды. Өзі де Зеренің қасына отырып қалды.
Аздан соң үндемей отырып, басын изеп, осы үйдегі балаларды көрді. Абай әжесінің төменгі жағыңда отыр еді. Бөжей ең алдымен соны шақырып ап, бетінен иіскеп, содан кейін Оспан, Смағұлды да беттерінен сүйді. Зере мінезіне орай етіп істеген туысқандық жауабы.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 10
- Parts
- Абай жолы - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4226Total number of unique words is 208734.6 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4238Total number of unique words is 213935.4 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4296Total number of unique words is 204035.8 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4202Total number of unique words is 218933.8 of words are in the 2000 most common words48.8 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4223Total number of unique words is 208433.1 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4191Total number of unique words is 203633.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4168Total number of unique words is 214435.4 of words are in the 2000 most common words51.1 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4200Total number of unique words is 208034.3 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4165Total number of unique words is 215233.9 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4220Total number of unique words is 208335.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4318Total number of unique words is 209336.9 of words are in the 2000 most common words53.1 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4267Total number of unique words is 219234.2 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4287Total number of unique words is 221932.2 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4236Total number of unique words is 215732.5 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4187Total number of unique words is 217731.2 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4322Total number of unique words is 223834.4 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4288Total number of unique words is 211834.1 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4232Total number of unique words is 212034.0 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4259Total number of unique words is 219334.1 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4317Total number of unique words is 218635.4 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4214Total number of unique words is 220732.9 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4322Total number of unique words is 219534.3 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4248Total number of unique words is 223633.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4212Total number of unique words is 220835.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4147Total number of unique words is 214833.1 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 227431.9 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4194Total number of unique words is 215825.7 of words are in the 2000 most common words37.6 of words are in the 5000 most common words43.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4389Total number of unique words is 219127.4 of words are in the 2000 most common words40.5 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4368Total number of unique words is 227725.0 of words are in the 2000 most common words36.6 of words are in the 5000 most common words42.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4194Total number of unique words is 225825.1 of words are in the 2000 most common words36.2 of words are in the 5000 most common words43.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4256Total number of unique words is 220525.4 of words are in the 2000 most common words37.0 of words are in the 5000 most common words43.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4252Total number of unique words is 222626.3 of words are in the 2000 most common words39.0 of words are in the 5000 most common words45.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4244Total number of unique words is 213925.9 of words are in the 2000 most common words37.6 of words are in the 5000 most common words44.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4154Total number of unique words is 223124.5 of words are in the 2000 most common words35.2 of words are in the 5000 most common words41.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4159Total number of unique words is 228324.2 of words are in the 2000 most common words36.4 of words are in the 5000 most common words42.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4026Total number of unique words is 220624.0 of words are in the 2000 most common words34.8 of words are in the 5000 most common words40.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4136Total number of unique words is 220925.4 of words are in the 2000 most common words37.5 of words are in the 5000 most common words44.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4226Total number of unique words is 220924.9 of words are in the 2000 most common words36.5 of words are in the 5000 most common words42.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4160Total number of unique words is 218425.8 of words are in the 2000 most common words36.5 of words are in the 5000 most common words42.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4119Total number of unique words is 228324.2 of words are in the 2000 most common words35.8 of words are in the 5000 most common words41.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4247Total number of unique words is 227024.2 of words are in the 2000 most common words36.6 of words are in the 5000 most common words43.4 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4216Total number of unique words is 231424.4 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words42.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4134Total number of unique words is 204726.6 of words are in the 2000 most common words37.1 of words are in the 5000 most common words42.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4225Total number of unique words is 222225.1 of words are in the 2000 most common words37.0 of words are in the 5000 most common words43.0 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4230Total number of unique words is 217825.6 of words are in the 2000 most common words38.4 of words are in the 5000 most common words43.9 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4036Total number of unique words is 218726.1 of words are in the 2000 most common words37.4 of words are in the 5000 most common words43.6 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4153Total number of unique words is 206625.3 of words are in the 2000 most common words37.3 of words are in the 5000 most common words43.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4077Total number of unique words is 216824.9 of words are in the 2000 most common words35.9 of words are in the 5000 most common words41.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4132Total number of unique words is 222025.2 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words42.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4044Total number of unique words is 212225.2 of words are in the 2000 most common words35.7 of words are in the 5000 most common words41.8 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4197Total number of unique words is 224724.0 of words are in the 2000 most common words34.5 of words are in the 5000 most common words40.7 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3828Total number of unique words is 202725.0 of words are in the 2000 most common words35.3 of words are in the 5000 most common words42.1 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4225Total number of unique words is 226626.7 of words are in the 2000 most common words38.5 of words are in the 5000 most common words44.3 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4249Total number of unique words is 208125.5 of words are in the 2000 most common words37.4 of words are in the 5000 most common words43.5 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4136Total number of unique words is 217825.4 of words are in the 2000 most common words37.8 of words are in the 5000 most common words44.2 of words are in the 8000 most common words
- Абай жолы - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1428Total number of unique words is 90732.5 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words