Latin Common Turkic

Абай жолы - 50

Total number of words is 4044
Total number of unique words is 2122
25.2 of words are in the 2000 most common words
35.7 of words are in the 5000 most common words
41.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Бұл жиын көп сөздi емес, бiрiн-бiрi баққандар. Iштей бәрi де: "ұлық алдында кiмнiң беделi, абыройы артық шығар екен" дескендер. Сырты қырбай, iштерi арбасқан бақталас. Дәсталастар. Сөздерi жадырап, жазылып шықпайды. Бүгiн болмаса ертең болыс-болыстың шекара, қоныс-өрiстерi туралы дауласайын деп отырған Сыбан мен Қызыл-адыр дауы бар – ол Тәкежан мен Жұмақандар дауы болмақшы. Мотыш пен Керей дауы бар – ол Молдабай мен Тойсары дауы. Арада көп жылдан берi сияз болмағандықтан қалың пәлеге ұшырасып барымталасқан, ел шабысқан, жесiр үшiн сiлкiсiп жүрген Тобықты мен Керей, Керей мен Сыбан арасында, Сыбан мен Уақ, Тобықты арасында қым-қуыт, нелер үлкен даулар бар. Ертең сол iстер жөнiнде өздерiнiң шешен билерiн тiл безеп, сайысқа салғалы отыр. Мынау үнсiз, жабық болыстардың бәрi iштерiнен сондай күйлерiн жақсы бiлiседi.
Олардың дауынан, пәлесiнен бойы да аулақ, iшi де еркiн Абай, бұл жиында әлдеқайда көтерiңкi, еркiн отыр. Ол Жұмақан мен Тойсарыдан Керей-сыбан арасындағы бiр даудың жөнiн сұрады. Көптен берi осы өлкеге естiлiп тыным таппай жүрген сөз. Екi ел сол жөнде жылқы алысып, шабысып та қалған. Ол Салиқа қыздың дауы деген дау болатын. Абай осы iстiң жөнiн сұрап едi. Жауаптан iркiлiп отырған Тойсарының жүзiне Жұмақан қырын қарап, суық көз тастады да:
– Тыным тапқан ел көргем жоқ, шығын тапқан ел болмаса! Абай шырақ, бұндайда тыным таптырам десе, табылады ғой. Қыз екеш, қыз тыным-тыйым бiлмесе, елге не сорым! – деп әлдекiмдердi қызымен қоса кiнәлап, тыжыртып қойды. Бұ жолғы сиязда Керей-сыбанның қатты бiр қақтығысатын түйiндi дауы осы екенi бiлiнiп қалды.
Қонақтардан осы алуандас сөздi сұрау, шырай бұзатын тәрiздi. Абай ендi ондай сөздi тез доғарды. Аздан соң қымыз iшiп, терiсi жадырап, жүздерi шырайлана бастаған қонақтардың iшiнде ән мен өлең басталғанын мақұл тапты. Ақырын таңқылдатып Шәке тартып отырған домбыраны Абай сұрап алды да, Байкөкшеге ұсынды. Ақын Байкөкше басында Қызыл-адырдан Тәкежанға iлесiп келсе де, Балқыбек басына келгеннен берi, Оспан үйiнде болатын. Ол үндемей, жай жағалап, атшабар, старшындар жағына құлақ түрiп әр алуан сөз ести беретiн. Оспанға өз естiгендерiн оқта-текте келiп, айтып қоятын.
– Болыс атаулың, би-старшының жемге бөгiп жүр, не керек. Қолыңдағың аз көрiнсе, әлiң жетсе тек болыс бол. Ақ деп те жейсiң, қара деп те жейсiң. Саған сын жоқ екен! – деп, сыр айтады.
Оспан ондай әңгiменi сұрағыш, қызығып тыңдағыш. "Сен болыс, билер сырын қайдан бiле бересiң? Олар дегенде бармақ басты, көз қысты.деп, жең ұшынан жалғасады. Сыбырмен келiсiп, түн қараңғысында берiседi. Сенiң "көрiпкелiң" бар ма? – деп сұрағанда, Байкөкше өзiнiң хабар алғышын Оспанға iрiкпей айтатын. Сыр қып айтады.
– Сен ешкiмге айтпа. Мен бар болыстың атшабарларымен сырласпын. Алған мен бергеннiң бәрi сол қулардың қолымен әкелiнiп, әкетiлiп жатпай ма? Олар менен өздерiнiң сырын да жасырмайды. Өзге атшабарлармен сырласып жүрiп, олардың болысы еткендi де iрiкпей айтып бередi! – дедi.
Бағана Абай келiп, қонақтардан бұрын Байкөкшемен әңгiмелескенде: "не көрдiң, не бiлдiң, сияздан не сездiң, Байеке?"– деп сұраған. Сонда Оспан мен Байкөкше жаңағы екеуiнiң оңаша сөйлескен сөздерiн Абайға екеулеп отырып күле түсiп жеткiзген-дi.
Бүгiнгi болыстар қонағында, Абай домбыра берген соң Байкөкше әуелi жанынан шығарып, жиынға амандасып, сыпайы сөздердi бiр жырлап өттi. Қымыздың қызуымен желпiнiп отырған болыстар: "бәрекелде!", "өй, жез таңдай", "сайра, бұлбұл!", "ендiгi ақынның алды ғой бұл!", баяғы кәрi жел аяқтардың сарқыты ғой!", "сөйле, соқ!" десiп даурыға мақтасып едi. Байкөкше ұрты солыңқыраған, қабағы көп ашылмайтын, шоқша сақалды, тұйық жүздi кiсi. Мақтауға семiрмек түгiл, селт еткен де жоқ. Алғашқы амандасу сияқты сөз едi. Екiншi бiр термеге түсiп, текiректеп кеткенде, сөзiнiң бетi ауысып сала бердi.
"Ұлық болдың, қолың жеттi, жақсы деп аталасың. Соның бәрi рас болса, жарлыны жылатпа. Арамға болысып, адал момынды аунатып жеме, береке деген боп, әрекенiң қылығын қылма. Алғаныңды аз көрiп, елдi өзiң саралап көптiң құтын шайқама. Көпке масылын артқан көбеген болма!" деп бiр жортып өттi. Мынасы бiреудi атап айтпаса да, осы отырған болыстың көбiне жағалай нұсқаған, жайсыз сөздiң ащысы. Алғашқыдай емес, болыстар бұл тұста Байкөкшенi қостамады. Молдабай өзiнiң турашыл, қырыс мiнезiмен томырыла бастап:
– Байкөкше дегенiңмен, жай Көкше екен деп жүр ме, бұ қу таңдайды! Жата-жата жамбасқа деп, әр-берден соң тұнығыңды лайлап кететiн қу болар бұл! – дедi.
Асылбек Байкөкше турасындағы Молдабай сөзiн ауыр көрiп:
– Ақын айтса, ашып айтады. Тыңдаушы құлақ сабырлы болса нетер! – деп күлiп қана қойды.
Байкөкшенiң жырын ұнатпаған кей атқамiнерлер, сөздi басқаға бұрғысы келiп, өзара қалжың әзiлдерiн айтыса бастап едi. Абай Байкөкшенi жұртқа елеулi етпек боп, сөзге қатысты:
– Байкөкше сөзiнiң қасиетi – алғанның мақтауы емес. Тiленшi боп – ел ақтаушының сөзi емес. Бұл ел көргендi бiрге көрiп, ел айтқанды бұрын айтатын сыншы да болар! – дедi.
Тәкежан Абаймен бұл жөнде келiскен жоқ:
– Ел айтқан деп, қай ел осыған "удай ащы сөздi айт" деп тапсырды дейсiң! Өзiне құдай берген қыршаң-қылығы десеңшi! – дедi. Ысқақ та, Тойсары да осы сөздi қостап:
– Қотыр атша сүйкене жүрмей нетедi?
– Елден аулақ! Бұның пәлесiн елге жұқтырып неғыласың? – дедi.
Абай бұл жауаптарға күлдi де:
– Тура айтқан сөз, тура қабыл алына ма тегi. Бұларың да сол "тулап кетемiз, айтпа" дегеннiң ишарасы ғой. Бiр Байкөкшенiң айтқанын көтере алмаймыз, елдiң сынын қайтып көтеремiз! – деп, қатты күлдi.
– Ел Байкөкше емес! – деп Тәкежан дауласты. Осы кезде Байкөкше жүгiне түсiп, домбырасын безiлдете тартып отырып:
– Уа, ел Байкөкше, болысым! Тыңдамайтын болған соң, не керек, болмаса Байкөкше тап ел айтқанды айтады! – дедi.
– Кәнi, олай болса, елдiң айтқанын маған бiр-ақ ауыз сөзбен айтып бершi осы! – деп Тәкежан күле көтерiлiп, Байкөкшенi мысқылдай бастап едi. Өзге болыстар да Тәкежанмен қоса жауланып, Абай мен Байкөкшенi мысқыл етуге айналды. Абай осы уақытта күле түстi. Қызына жауланып ап, Байкөкшеге қарады да:
– Өй, Байеке, ендеше iркiлме. Шұбыртпа да, шұбылтпа және. Мен бiр ауыз өлеңнiң басын бастайын, соның аяғына болыстар туралы елдiң не айтатынын сен қосып жiбершi, кәнi! – дедi. Өзi де бөгелместен. Қатты дауыстап өлеңдетiп кеттi деп қалып едi.
Ойпаң жерге қауындап шөп бітеді,
Кей жігітке мал ме бас көп бітеді, –
деп қалып едi.
Жүгiнiп отырған Байкөкше көтерiле берiп, қуана жадырағандай болды, қабағын керiп жiберiп, лезде iле жөнелдi:
Кей жігітті пысық деп болыс қойсаң,
Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді...
– Мiнi ел сөзi! – деп, Тәкежанға қарап, сақылдап күлiп жiбердi. Үйдiң iшiндегi барлық жұрт ду күлiп, неше алуан тiлмен, таң-тамаша қалғанын бiлдiрiстi. Тәкежан қып-қызыл боп кетiп, мойнын сырт бұра берiп:
– Өй, тiлiңе шоқ түссiн, зар жақ неме! – дедi.
Абай Байкөкшеге сүйсiнген бойында, барынша нашаланып, сылқылдап күледi. Қасында отырған Ерболға:
– Байкөкше емес, болыстарыңа көктен түскен "жай көкше" болмады ма! – дедi де, осы күлген бетiнде, тысқа шығып кеттi. Ербол Абаймен ере кеттi. Болыстар алғашқы кезде күлсе де кейiн ес жия, үндеспей сазарып, топталып қалды. Тобына тұйғын араласқан үлкен дуадақ, қоңыр қаздардай. Семiз, жуан бойларымен қысылып, қорғалап қалған сияқты.
Қонақ болыстардың Байкөкше сөзiн жақтырмағанын Оспан да байқады. Ол Байкөкшенi ұнатпай:
– Жә, ендiгiңдi жауып қой! – деп, қонақтарға қымыз құйып, өз қолымен тостағандар ұзата бастады.
Бұл болыстар iшiнде өлеңге бейiмi бар тiлдi-сөздi кiсiнiң бiрi Шұбар болатын. Өзгелердiң бәрiнен жасы кiшi болса да, оқу-бiлiмге де озығы осы. Биыл болыс сайлауға жасы толмайтын болған соң бұны, жиырма алтыда деп әдейi жасын iлгерiлетiп жазып, Ырғызбай ортасы болыстыққа шығарған. Кезiнде Ғабитхан молдадан он жылдар шамасы оқып, мұсылманша молдалық дәрежесiне жеткен. Шұбар онымен қоймай, Абай үлгiсiне де өз бетiмен iлесiп жүр. Өздiгiнен, тiлмаштардан түртiнiп оқып, орысша тiлдi де бiлгiсi кеп жүрген. Бұндай жиындарда кейде алға түсiп, бұрын сөйлеп жiбередi. Өзге жастың қатарынан озғындап келе жатқан омырауы да бар.
Тәкежан, Ысқақ сияқты ағалары кешегi өткен сайлауда крестьян начальнигi Казанцев алдында, бағана келген Ояз Лосовский алдында алғаш сөйлесiп, тiлдесудi осыған артқан. Бiрер қайырым сөздi ұлықпен жауаптасып, осы Шұбар ада қып келген болатын.
Жаңа Байкөкше сөзiн ұнатпай, қыжыртқан қабақты Оспан бiлдiргенде, ар жағын Шұбар iлiп әкеттi. Байкөкшеге қарап:
– Өй, Байкөкше болмай құрып қал. Бiреуге күлiп, бiреудi iлiп қақтығып, сөйлегенiңдi "тура тiлдiгiм" дейсiң ғой. Әдептен озып, "тамағын жеп, табағын теп" дегендi саған кiм үйреттi? – дедi.
Оспан Шұбардың сөзiне бұрынғыдан да қытықтанып, ширай түскен екен. Үлкен, келбеттi жүзi сұрланып, шошақтау бiткен өткiр ала көздерi ызамен қанталай түсiп, Байкөкшеге суық қадалды.
– Мен болыс та, ұлыққосшы да емеспiн. Көп елдiң тобын бастаған жақсылары осы өңiрге жиылған соң, ағайындық ықылас бiлдiрiп отырмын. Өң шырайлары келiсiп, күлiсiп отырсын деп, әдейi үйiме, дәмге шақырып отырған қалыс адаммын. Ағайынның аласын да, таласын да қостамайтын, осы отырғанның бәрiне береке тiлеген аралық доспын! – дедi.
Бұл сөзiн жас болыс Дүтбай құптап жөнелдi.
– Бәрекелде, сөз осы, Құнекеңнiң кенжесi, исi Ырғызбайдың қара шаңырағы сенiң басыңда тұрғанда, сенiң аузыңнан шыққан сөз осы болғаны өзi бiр мәртебе! – дедi.
Бұның сөзiн Сыбан мырзасы – Жұмақан, Керей болысы – Тойсары, Шағанның Молдабайы – бәрi де құптап:
– Құп айтады, дөп сөз!
– Бiр Тобықты емес, бұл шаңырақ – бәрiмiзге ортақ шаңырақ.
– Арғын, Найман, Керей, Уақ төрт арыс бас қосыппыз. Текке қосып отырғамыз жоқ бұ жерде. Оспан мырза, бейiлiңе де, сөзiңе де бiз ырзамыз! – деп, соңғы сөздi Тойсары түйдi.
Оспан қонақтарының өзiне арналған ықыласты қабақтарын аңғарып алған соң, Байкөкшеге бiр рет көз тастап:
– Мiнi, бiлгiр болсаң, сенiң неңе дiлгiр екенiн осылай аңғарсаң еттi. Жақсы лепес, жарым ырыс деп, жақсылар алдына жақсы сөз айтады десем, неғылғаның тәңiр алғыр! – деп, Байкөкшеге мүлде зiл қабақ бiлдiрдi. Бұл шырайдың артынан мынау үйде көп отырмай Байкөкше, Шәке, Баймағамбеттер бiртiндеп сусып, Абайды iздесiп, шығып кеттi.
Осы күн кешке, ұлықтар үйлерiне көп шамдар жағылып, кешкi шайдың мол дастарқандары жайылып жатқан шақта, Лосовскийге амандасқалы Абай келген едi. Қызыл жүзiне, ақшыл кең маңдайына сахара күнi тиiп, аз күрең тартқан Лосовский, Абай кiргенде орнынан тұрып, ескi көз таныстай, ықылас бiлдiрiп, қарсы жүрiп амандасты. Екеуi ұзақ қол сiлкiсiп, амандық бiлiсiп болған соң, Лосовский жалғыз келген қонағын қасына отырғызды. Үй iшiнде өзi айналысып отырған бiр жұмысты Абайға бiлдiре сөйледi. Биiк үстелдiң шетiнде бұл қарап отырған бiр топ қалың қағаз бар екен. Көп ел атынан берiлген дағдылы арыз. Кеңсе тiлiнде "приговор" аталатын қағаз тәрiздi.
Бұл "приговор" туралы Лосовский бүгiн өз аузымен тергеу жүргiзiптi. Мынау қағазға қойылған қолдар, басылған мөрлер, барлығы жалған, өтiрiк қағаз "подлог" екенiн Абайға айтты. Абай "бұл кiмнен түскен? Не жөнiндегi қағаз екен?" деп сұрап едi.
– Сiз жақсы келдiңiз, Ибрагим Кунанбаеч. Бұл арызды жазған Мұқыр болысының адамы, жас киргиз. Күндiз оны бiр көрдiм. Iсiнiң жалған екенiн, осы араға жиылған Тобықты болыстарынан, Дағанды, Қандығатай, Еңiрекей болыстарынан да арыз берушi жiгiттiң өз көзiнше анықтап алып отырмын. "Приговор "осы сьезд боп жатқан қоныс, Балқыбек туралы. Арыз берушi жiгiт бұл "приговорды" Семипалатта"его превосходительство губернатор" кеңсесiне түсiрiптi. Балқыбек ертеде Мұқыр болысындағы Жанатай баласының жерi едi. Сыбан, Тобықты, Керейдiң бар болыстары: "ырзамыз, ендi Балқыбек арызшыға қайтарылып берiлсе екен. Жанатайұлы Көкбайдың қонысы болып бұдан былай соған тиiстi болса керек" деп жазыпты. Бүгiн келгелi тексерсем, өзге болыстар былай тұрсын, ең алдымен Мұқырдың өз болысы Дүтбай Алатаев та: "мен мұндай приговорға мөр басқан емеспiн" дейдi. Қазiр мен сол өтiрiкшi арызшыны шақырып отырмын. Бiздiң кеңселер сахараның жайын бiлмегендiктен, көп терiстiк жасайтыны рас. Қаталдықтары, кейде ақмақтыққа да жетедi. Бiрақ солардың адасуларына себеп – осындай iстер мен мiнездер. Өтiрiк үшiн ант бередi. Жалған айтып, жала жабады. Көпке қиянат жасап бұзықтық етедi. Сондайдың бәрiнде, үнемi осындай "приговор" жүредi. Қараңызшы мiнi! – деп, Ояз қалың приговордың қағаздарын Абай алдына әкеп, аударыстырып отырып, бiрнеше жерден басылған мөрлердi көрсеттi.
– Мынау печатьтар жаңағы аталған бес-алты волостной управительдердiң печатьтары, – дейдi арызшы. Ал, шынын анықтасаң, бәрi бiр ғана өзiнiң старшынының печаты. Соны ылғи танытпайтын етiп, қалың бояулап, әдейi былғап басқан. Үлкен жаманшылық! Жиренiштi жаманшылық! Және осыны iстеп отырған жап-жас жiгiт! – дедi. Лосовский өзi түйiп отырған ауыр бiр iстiң сырын ашты. Сонымен қатар алдында даяшы боп тұрған бурыл мұрт, имек бойлы стражникке:
– Шай әкелгiз. Ибрагим Кунанбаеч менiң қонағым. Менiмен бiрге шай iшсiн! – дедi.
Ояз үйiнде Абайдан басқа кiрген ел қазағы жоқ болатын. Бағана, күндiз Оспан үйiнде қонақта болған барлық болыстар қазiр мына тiзiлiп тiгiлген үш үйдiң есiгiнiң алдында. Босаға тұстарында қамалап, анталап жүрген кейбiреулерi оқта-текте ашылған есiктен, не босағадан сығалап, Абайдың дәл төрде, Ояз қасында арыз қағаздарды бiрге ақтарысып отырғанын көредi. Сыртта бiреулерi сүйсiнiп, бiреулерi сұқтанып, тағы бiреулерi қызғанышпен күңкiлдесiп, сыбыр-жыбырдан тыным ала алмай жүр. Стражник шығып: "шай, шай келтiр!" деп әмiр еткенде, болыстар тағы да таңданысып қалды.
– Шайды Абайға алғызып жатыр!
– Абайды қонақ етiп жатыр Оязың!
– Бұл сияз Тобықтының дегенi болатын сияз болды! – деп қойысады.
Соның ар жағында ертең өздерi болыс-болыс болып айтысатын, тартысатын дау-керiстер жайын да ойласып қояды.
– Ояздың аузын Абай алып қойған соң, Құнанбай балалары дес бере ме? – десiп, түңiле сөйлейтiндерi де бар.
Бүгiн түс ауа Оспан үйiнен көкқасқаны жеп, баталасып, татулық, достық айтысып аттанғанда, Сыбанның жуаны Жұмақан, Керейдiң болысы – Тойсары және Шағанның Молдабайы да Байкөкше ақынның сөзiн ұмыта алмаған. Жолай сөз қылыса кеткен-дi. Жұмақан өз қасындағы кiсiлерiне:
– Ол ақынның сөзi емес, айтқызып отырған Абайдың сөзi. Сонысы несi! Көк қасқасын айтып, қонағына шақырып ап, тәйтек ауыз бiреуiн тантытқаны несi? – деп қайтқан.
Тойсары мен Молдабай бiрге қайтып келе жатып, осы жай туралы күңкiлдескенде, Тойсары:
– Е, Молдабай, бұ Абайыңның бұнысы қай мiнезi! Ақынына бетiмiзден алғыза сөйлетiп, дегенiне жеттi де, өзi және отырмай кетiп қалды. Бұнысының не мәнi бар бұл? – деген-дi.
Молдабай:
– Қай сыры екенiн қайдан бiлейiн. Құнанбай баласы асып тұр ғой бұ күнде! Сыры ма, қыры ма? Болыс жаман болса, үш бiрдей Құнанбайдың бөлтiрiгi неге болыс бопты? Қыс бойы қалада жатып, жаз бойы сарылып ұлықпен ауыз жаласып жүрiп, Абай өзi неге аға-iнiлерiн тегiс болыс қойғызыпты? Жай бiр әддiн бiлмеген асқандық қой! – деп топшылаған.
Осылайша Абайды жазғырып қайтқан болыстар, қазiр Ояз үйiнiң айналасында шұбырып жүрiп, бiресе Абайдан ұлық алдындағы абыройды қызғанады. Екiншi жақтан, iштерiнен: "Абайдың аузын алу керек екен, татулықпен шығыссаң осы Абаймен шығысу керек екен" дескен ойды бiрiнен-бiрi бұқпалап, ойласып та қояды.
Абай мен Лосовский шай үстiндегi әңгiмеде мынау сьезд жөнiн сөйлескен жоқ. Үйткенi алғашқы әңгiмеден-ақ Абай Оязға өз жайын ашық танытқан:
– Ваше высокоблагородие, мен бұл жиынға тек көрiп қайтуға келген адаммын. Тiптi қалыс кiсiмiн. Тек бiр бишара, жатақ ауылдардың кейбiр күштi ауылдардан көрген қиянат, зорлығы бар екен. Солардың iсiне ғана бiраз көмек етермiн деп келiп ем. Егер сол арызшылардың қолы есеге жетпейтiн болса, бәрiнiң атынан өтiнушi боп өзiңiзге айтармын. Қазiр оны да айтпаймын. Тек сiзбен амандасып, шаhардың соңғы хабарын бiлмекпiн. Және ортақ таныстарымыз, қадiрлi достарымыз Евгений Петровичтiң, адвокат Андреевтiң жаңалықтарын, амандықтарын естiп кетпек боп келдiм! – деген.
– Оныңыз жақсы, бәрiнен осыңыз жақсы. Ибрагим Кунанбаеч! Сiз сахарада менiң де кең әңгiмелесетiн, жалғыз бiр мәжiлiстесiм есебiнде қажетсiз, қадiрлiсiз! – деп Лосовский Абайменен көп бөгде жайларды сөйлесiп кеттi. Бұның оқып жүрген кiтаптары жөнiнде, Петербург журналдарының газеттерiнiң хабарлары жөнiнде өзi айтқандай кең әңгiмелесiп отырды.
Екеуiнiң қазiргi мәжiлiсiн бұзған урядник. Бойына қылыш асынған, қып-қызыл дөңгелек жүздi, семiз урядник есiктен кiре:
– Ваше высокоблагородие! Жанатаев келдi, кiргiзуге рұхсат етесiз бе? – деген.
– Кiргiз! – деп, Лосовский әмiр бердi. Екiншi үйде тұрған ұзын бойлы, кең иық, қошқар тұмсық, қара сұрлау жас жiгiттi семiз урядник үйге алып кiрдi. Даусы үндi келген үлкен көз, кең маңдайлы жiгiт әуелi Оязға:
– Здрасти, ваше благородие! – деп, орысша үн қатты. Сол сәтте көзiн жалт еткiзiп, Абайға бұрып:
– Әссәламүғалайкүм, Абай аға! – деп, оң қолын төсiне қойып, мұсылманша тағзым бiлдiрдi.
Абай бұның түсiн көрген соң, бағанағы жалған арыз иесi Көкбай Жанатайұлы осы екенiн ендi аңғарды.
Үйге ере келген тiлмаш Көкбайдың қасында тұр едi. Лосовский сол тiлмаш арқылы Көкбайдан жауап ала бастады. Оның жасы жиырмада екенiн, өзiнiң Семей шаhарында Камали хhзрет медресесiнде көп жылдар оқып жүрген шәкiрт екенiн бiлдi. Руы Көкше және Мұқырдың болысы Дүтбаймен аталас, жақын боп шықты.
– Жанатаев, сенiң берген мынау приговорың жалған, подлог екенiн бүгiн маған бес болыс елдiң управительдерi мәлiм еттi. Өзiңңiң туысың, өз болысың Дүтбай Алатаев та "бұл өтiрiк арыз, подлог" деп куәлiк бердi. Сен өзiң мұсылман медресесiнде, үлкен инабатты ұстаздан тәрбие алып жүрген адамсың. Жап-жас жiгiтсiң. Бұл күнiңнен мынандай алдамшылық, қиянаткерлiк, зұлымдыққа барған соң iлгерiде кiм боласың! Мен саған қатты ызалымын. Сен әлдебiр надан емессiң. Бiлмей iстеген жауыздықтың жартылай кешiрiмi болса,, бiлiп iстеген жауыздықтың екi есе артық жазасы болуы дұрыс. Не айтасың? – дедi.
Көкбай сөйлемес бұрын, кең көмейiн кенеп, әншiлердей үндi дыбыс шығарды. Абайдың есiне жаңа түстi. Бұл Көкбай медресе шәкiртi болумен бiрге осыдан төрт-бес жыл бұрын ел iшiнде жақсы әншi едi. Абай ендi мұны толық таныды. Iшiнен ол iстеген қаталық туралы ызаланса да, жазаға қимай отыр. Көкбай тамағын кенеп алған бойында, Абай мен Оязға кезек көз тастап тұр. Басында жүзi ұялғандай күреңiттi де, артынан жүдеңдеп, қуарыңқырап, ақсұрланып ап сөйлеп кеттi.
– Тақсыр! Қылғаным жаманшылық. Бас тартпаймын. Бiрақ нелiктен iстедiм? Сонымды ғана бiлсеңiз, ар жағындағы жазаңызды жапа көрмейiн. Қайта iсiме рауа, сазайым дермiн.
– Нелiктен еттiң?
– Еткенiм, кемшiлiк-таршылықтан, ваше благородие. Мен Көкше деген атаның ұлымын. Бiр жағымда Мамай, қалың жер онiкi. Бiр жағымда Олжай, мына жайлаудағы бар жер шұрайы сонiкi. Бiз болсақ, тiлдей ғана жалғыз өзен – Бақанастың бойында, жүз үйлi ауылдарымыз ине шанышқандай отырады. Балқыбек болса, алыстағы Сыбаннан да, Керейден де, өзге Тобықтыдан да бiздiң жерiмiзге жақын тиiп тұр. Қозы өрiсiндей ғана жерде үлкен бiр өзен, кең өлке ұдайы бос тұрады. Ешкiмнiң меншiгi жоқ жер. Сол кем-тар күйiм және Балқыбектiң бостығы менi осы арызға айдап әкелдi. Пiргауарiм – өтiрiк. Мөрлерiн беретiн болыстар жоқ, олар алса бередi, құданда, дос-жарым болса бередi. Бұның екеуi де менен табылмайды. Ырзалықтарын ала алмаймын. Сонымен сырттан, өз қолымнан жалған пiргауар жасап жiбергенiм рас. Шынымды, барымды айттым. Осы жаңағы айтқан жайымның растығын, дәл мына қасыңызда отырған Абай ағам, иншалла, жалған демес, куәлiктi осы кiсiден-ақ сұрап көрiңiз. Содан кейiн не әмiр, не жазаңыз болса, мен айыптымын, хұп аламын. Алсаң мiнi бас, алмасаң алдияр бас! – дедi. Саңқылдаған зор дауыспен, арызын тамам еттi.
Абай бұл уақытта тiлмаш жеткiзген сөздердiң дәл айтылуын қатты бағумен қатар, Көкбайдың түсiн, өжет оттылығын ұнатып отыр едi. Ендi бұны жазаға тiптi қиятын емес. Ұлық бетi шынымен кәр қылуға бұрылса, Абай Көкбай үшiн ара түсудi өзiне борыш санап, бекiнiп қалған.
Лосовский көп арызқормен iстес болған. Және қазақ мiнезi мен түсiн көптен бағып, аңдағыш боп ысылған кiсi. Өзi оқымысты, ойлы, тәжiрибелi әкiм болғандықтан, Абайдың Көкбай турасында, не сезiнiп отырғанын жақсы аңғарды. Өткiр қырағылықпен аңдады. Жаңағы турашыл жауап үшiн, бойында тәкаппарлығы бар қылмысты жiгiттi өзi де күндiзгiдей емес, қазiр әлденеден ұнатыңқырап қалғандай. Ендi бұл жұмсақ сөйледi, бiрақ Көкбайға сөйлемей, Абайға айтты.
– Ибрагим Кунанбаеч! Жанатаев подлог жасай ғана бiлмейдi. Өз iсiне өзi ақтаушы, адвокат боп сөйлей де бiледi! Бұның соңғы айтқандары, iсiнiң шын себебi болуға мүмкiн бе, сiз қалай деп ойлайсыз? – деп, Абайдың куәлiгiн сұрады.
Әңгiме бетi бұлай бұрылғаны, Абайға аса ұнады. Болмаса, заңды тергеу үстiнде өзiнiң әңгiмеге қалай килiгерiн бiле алмай отыр едi. Ендi жаңағы сөздi пайдаланып, ұлықтың түсiне қарап, жуас сабырмен, күле түстi.
– Жанатаевтың приговоры өтiрiк болса да, соңғы себеп, дәлелдерiнiң бәрi анық шындық. Бұған менiң де көзiм жетедi. Толық сенiммен куәлiк бере аламын, ваше благородие! – дедi.
– Бiрақ Жанатаевтың сол шындығын айтпай, қылмыс жасауы жол ма?
– Әлбетте, ваше благородие, жол емес!
– Осындай жап-жас адам, осы күннен жаманшылық етсе, қылмысқа үйренсе, бұның келешегi кiм болады?
– Әрине, келешегi аянышты. Бiлiм алып, тәрбие көрiп шығып, тапқанының бәрiн жаман жолға салса, ол надан жауыздан, халыққа әлдеқайда зиянды жауыз болады.
– Дұрыс айтасыз, аса дұрыс айтасыз, Ибрагим Кунанбаеч. Сiздiң сахарада осы күнде кiм зарарлы десеңiз, шала сауатты, шала законщик арызқор, жалақор, жалғаншылар ең зиянды әлементтер.
– Рас, бұған бiздiң көзiмiз күнде жетумен келедi.
– Иә, олай, болса, бұл жiгiттiң зарарынан халықты қорғау үшiн, бұны жазалау керек те!
– Жазалау керек. Және сол жазасын бұл жiгiт осы арада, сiздiң алдыңызда тартып тұр ма деп ойлаймын. Жаза тек абақты емес қой. Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза. Бұл бiздiң елiмiзде оқып жүрген талапкер жастардың аз кезiнде шыққан, жалғыз адамның бiрi. Өзiне тиiстi жазасын сiз, ұрлық еткен қолынан ұстап алған уақытта, сезбейдi деп ойламаймын. Ашып көрсеңiз, ұяттан өртенiп тұрған iшi бар шығар деп ойлаймын.
Лосовский бұл сөзге күлдi де, Көкбайдың жүзiне кешiрiммен, жылы қарады. Абайға бұрылып:
– Ибрагим Кунанбаеч! Сiз Жанатаевтың сондай ұялғанына аса сенiмдi баға бердiңiз. Менiң аңғаруымша сiз сонымен бұл жiгiтке өз аузыңызбен кепiлдiк еткендей болдыңыз. Мен сiздi дұрыс түсiндiм бе, тура айтыңызшы! – деп, күлiп жiбердi.
Абай шырайынан үлкен үмiт етiп, ендi қуана қарап тұрған Көкбай да қатты қызарып, сүйсiнiп күлдi. Қазақшылап, Абайға жанап:
– Абай аға! Өмiрлiк серт деген ер аузынан сирек шығатын сөз едi. Шала долбарлап жаңағы сөзiңiздi аңғарып тұрмын. Осы ұятымнан арашалап алсаңыз, өртенуiм жетiп тұр, – дедi.
Абай Көкбай жүзiне қадалып, жаны ашыды. Шешен тiлiне қызығып, қарап қалып едi. Ендi Көкбайдың сөзi бiтiсiмен, жалт етiп, Лосовскийге бұрылды да:
– Ваше высокоблагородие, жiгiт маған антын, сертiн берiп тұр. Менi кепiл дедiңiз ғой. Сол кепiлдiкке мен тәуекел еттiм. Жанатаевтың бұл жолғы қылмысын кешiрiңiз де, маған кепiлге берiңiз! – дедi.
Лосовский ендiгi сөздi берiк бекiнiп, салқын жүзбен түймекшi боп, Көкбайға қарады.
– Жанатаев! Сен жақсылыққа, дұрыс жолға беттесең қолыңнан жақсы iс келетiн адам боларсың. Ендi сен бұзылмайтың бол. Елiңе пайдалы азамат бол. Мына Ибрагим Кунанбаечтың ақылымен, айтқанымен жүр. Мен сенi кепiлге бердiм. Ұятты, арлы адамның кепiлiне бердiм. Намысың болса, бұдан былай менiң алдыма сенiң үстiңнен мынау сияқты айыптар түсетiн болмасын! – дедi. Бұл күнге шейiн қолында тұрған Көкбайға қарсы болған қалың қағаз, үлкен айғақты ортасынан екi бүктеп, қақ айырды да, үстел жанында тұрған аласа карзинкеге лақтырып тастады.
Абай бұл түнде Лосовскиймен бiрге отырып, ұзақ әңгiменiң соңынан қоштасып, тысқа шыққанда, бағанағы, көп болыстар әлi тарамапты. Көкбай да солардың iшiнде екен. "Абай оттан суырып алды", – деп жүр екен.
Көкбайды қасына ертiп, Абай Оспан үйiне қарай бiрге кеттi. Артта қалған болыстар Абайдың ұлық алдындағы қадiр-салмағы шексiз екенiн тағы да сөз қып қалды. "Абақтыдан, айдалатын жерден ұлықтың ең алдымен кәр түйiп келген кiсiсiн жұлып алған деген осы да! Бұған ендi дауа жоқ!" дестi. Абай мен ұлық достығы туралы тағы да көлеңкеге қарап тон пiшедi. Түн бойы неше алуан аңыздар айтысты. Балқыбектiң жүздеген үйлерiнiң барлығына толып жатқан лақаптар таратысты.
2
Келесi күн, сиязға жиылған көп елдiң болыс-билерi үшiн аса бiр күдiгi мол, жанталасы, сыбыр-сыпсыңы мол күн едi.
– Екi дуан бас қосты. Екi Оязың келiп отыр. Кiм болады?
– Төбе би кiм болады?
– Кiм сайлайды бұны?
– Ояздар ел кеңесiне берiп отыр дейдi.
– Жақсылар ынтымағы кiмдi ұйғарар екен?
– Төбе би қай жақтан болса, жiлiктiң майлы басы.сол елде ғой!
– Тобықты бола ма? Сыбан, Керей, Уақ бола ма? Кiмнiң маңдайы жарылып тұр екен?
– Төрт арыс бас қосқанда, Арғын аға емес пе? Жолжүлдi Тобықтыдан бөтенге кетпес, – дескендер де бар. Ру талас, бақ таластың демi, үнi сияз басына келген, сөз қуған – атқамiнер, старшын елубасылар, атшыбар қосшылар, қошеметшiлер арасында осылайша лау-лау етедi.
Абайлар Оспан үйiнде кеш тұрып, асықпай атқа мiнiп, түске жақын ғана ұлықтар үйлерiне тақап келiскен едi. Бұлар сияздағы ұлықтар да емес. Даугер, арызқор да емес. Жай, "жиын қайтер екен!" деген қалыс тыңдаушылар. Өздерi қазiр оннан аса кiсi, қалың бiр шоғыр салт атты. Бұл топтың ортасындағылар Абай мен Асылбек. Қасында Ербол, Шәке, Байкөкше бар. Түнде Абайға оқшау жағдай iшiнде кездесiп қосылған Көкбай бар. Және соның құрбысы Ақылбай тәрiздi жастар да қастарында келе жатқан.
Абай жиын ортасында Байкөкше, Ербол, Асылбектерге, анау ұлық үйлерiнiң айналасында сабылып, сапырылып жүрген болыс, тiлмаштарды көрсетiп, әзiл өлең айтып келедi. Кеше кештен берi Лосовскийдiң босағасынан сығалап, есiгiнiң алдында анталап жүрген өз туысқандары мен өзге елдерден шыққан болыстарды Абай түнi бойы есiнен кетiре алмаған. Әлдекiмнiң аузынан "Тәкежан болыс", "Молдабай болыс", "Ысқақ болыс" деген сөздер шыға қалса, Абай ылғи сылқылдап күле беретiн. Қазiр ұлық үйлерiнiң маңында топталып жүрген әбiгер жандарды көргенде, Абай өзгерiп кеттi. Кеше кештен оралып жүрген бiр ащы сайқымазақ қазiр күлiп айтқан өлең жолдарына айналды:
Атшабар келді лепілдеп,
«Ояз шықты, сияз бар»,
«Ылау!» деп, «Үй!» деп дікілдеп,
Сасып қалдым, күн тығыз,
Жүрек кетті лүпілдеп...–
деп, қамшысын iлгерi созып, Ояз үйлерi жаққа нұсқағанда, Байкөкше, Көкпай, Ерболдар қарқылдап күлiсiп жiбердi.
– Тағы, тағы! Ар жағын, ар жағын айт. Келiп тұр ғой! – деп, Байкөкше қоңыр төбел атын тебiне түсiп, Абайға қарай сығылыса бердi
... Қайраттанып халқыма
Сөз айтып жүрмін күпілдеп,
«Құдай қосса, жұртымның
Ақтармын осы жол сүтін» деп,
Қайраттысып, қамқорсып,
Сайманымды бүтіндеп.
Оңашада оязға
Мақтамаймын елімді.
Өз еліме айтамын:
«Бергенім жоқ, - деп белімді», –
дедi. Абай кешеден бергi сөзсiз күлкiсiнiң, бүгiн мынандай оқыс өлеңмен жадырай бастағанына өзi де сүйсiнiп, топ iшiнде қатты күлдi.
Көкбай Абайдың ақын екенiн бұрын естiген жоқ едi. Ол өзi де өлеңдi артық сүйетiн. Жеңiл жортпа, шаншу өлеңдердi айта жүретiн. Абайдың жаңағы өткiр мазағына ол қызыға қосылып кеттi. Әсем, зор үнмен бiр-екi жолды о да лезде қосып жiбердi
Қойма қойып әр жерге,
Тығып жүрмін сырымды.
Жауығатын жатымнан
Аямаймын қырымды! –
деп қалды.
Абай Көкбайға күле қарады. Бар денесiмен шұғыл бұрылып:
– Өй, Көкбай, сен әншi ғана емес, ақын да екесiң ғой. Мұның жақсы! – деп едi.
Көкбай қалжыңмен, күле жауап бередi.
– Абай аға, сiздiң ақын екенiңiздi мен де жаңа танып, қостағаным ғой! – дегенде, қатар келе жатқан жастар Абай мен Көкбай екеуiне де қызыға қарасты. Тағы да айта түссе екен " дегендей бiрiне-бiрi сығылысып, құлақтарын қатты түрiп келе жатыр.
Бiрақ бұлардың тобы дәл осы кезде ұлық үйлерiнiң шетiне тақап қалған екен. Бәрлерiнiң бүйiр жағынан қатаң үнмен дауыстап, Абайларды шақырған бiр дауыс естiлiп қалды. Аттылар жалт-жұлт қарасқанда, жақын жерде дөңгелене отырған көп адамның жиыны көрiндi. Солардың орта тұсынан түрегелiп, жеңiл қара тымағын қолына алып, Абайларға былғап, шақырып тұрған Тәкежан екен. Аттылар бұрылып келiп, дөңгелене отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берiсiп, амандасып қалды. Тәкежан тұрған қалпында:
– Абай, Асылбек екеуiң аттарыңды анау жiгiттерге берiп, өздерiң мұнда қалыңдаршы. Мына Тобықтының ағайын келесi, сендерге бiр сөздi сынатқалы отырмыз! – дедi.
Абай үндемей, бiраз iркiлiп қалып:
– Асыл аға! – деп Асылбекке қарай берiп едi. Ол бөгелмей атынан түсiп жатыр екен. Абай да түстi. Бұлардың аттарын алған жолдастары жиын маңынан шеттеп кеттi.
Дөңгелек жиынның қатарына Асылбекпен тiзелесе отыра берiп Абай жағалай көз салып, бiрталай адамдармен арнап-арнап амандасып алды.
Бұл түгел Тобықты жиыны сияқты. Болыстардан: Молдабай, Дүтбай және Құнанбай балалары да тегiс. Ата ұлдарының атқамiнерлерiн айтсаң, бұнда бес старшын Сақ-тоғалақтан осы жиынның үлкенi – Байғұлақ отыр. Ел келесiнен қалыспайтын пысық, сөзуар, өзi мысқылшыл Абралы отыр. Ол Абайдың құрдасы. Көтiбақтан, Жиренше, Бөкеншiден – Күнту. Есболаттан – жалғыз көздi, ұзын селдiр қара сақалды, жал тұмсық, жар қабақ, ер жүздi Оразбай отыр. Молдабай қоршаған – Бурақан, Әдiл сияқты бiрнеше семiз, қызыл сары, қой көздi Мотыштар бар. Мамайдан – Асаубай, Мырза, Бөдейден – барымташы, жортуылшылар бастығы – Дүйсен бар.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 51
  • Parts
  • Абай жолы - 01
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2087
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 02
    Total number of words is 4238
    Total number of unique words is 2139
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 03
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 2040
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 04
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2189
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 05
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 2084
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 06
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2036
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 07
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2144
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 08
    Total number of words is 4200
    Total number of unique words is 2080
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 09
    Total number of words is 4165
    Total number of unique words is 2152
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 10
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2083
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 11
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2093
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.1 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 12
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2192
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 13
    Total number of words is 4287
    Total number of unique words is 2219
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 14
    Total number of words is 4236
    Total number of unique words is 2157
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 15
    Total number of words is 4187
    Total number of unique words is 2177
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 16
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2238
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 17
    Total number of words is 4288
    Total number of unique words is 2118
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 18
    Total number of words is 4232
    Total number of unique words is 2120
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2193
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 20
    Total number of words is 4317
    Total number of unique words is 2186
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 21
    Total number of words is 4214
    Total number of unique words is 2207
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 22
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2195
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 23
    Total number of words is 4248
    Total number of unique words is 2236
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 24
    Total number of words is 4212
    Total number of unique words is 2208
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 25
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2148
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 26
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2274
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 27
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2158
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 28
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2191
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    40.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 29
    Total number of words is 4368
    Total number of unique words is 2277
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 30
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2258
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    36.2 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 31
    Total number of words is 4256
    Total number of unique words is 2205
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 32
    Total number of words is 4252
    Total number of unique words is 2226
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    39.0 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 33
    Total number of words is 4244
    Total number of unique words is 2139
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 34
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2231
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    35.2 of words are in the 5000 most common words
    41.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 35
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 36
    Total number of words is 4026
    Total number of unique words is 2206
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.8 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 37
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2209
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    44.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 38
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2209
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 39
    Total number of words is 4160
    Total number of unique words is 2184
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 40
    Total number of words is 4119
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    41.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 41
    Total number of words is 4247
    Total number of unique words is 2270
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    43.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 42
    Total number of words is 4216
    Total number of unique words is 2314
    24.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 43
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2047
    26.6 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 44
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2222
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 45
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 2178
    25.6 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    43.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 46
    Total number of words is 4036
    Total number of unique words is 2187
    26.1 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 47
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2066
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 48
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2168
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 49
    Total number of words is 4132
    Total number of unique words is 2220
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 50
    Total number of words is 4044
    Total number of unique words is 2122
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 51
    Total number of words is 4197
    Total number of unique words is 2247
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.5 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 52
    Total number of words is 3828
    Total number of unique words is 2027
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    35.3 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 53
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2266
    26.7 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 54
    Total number of words is 4249
    Total number of unique words is 2081
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 55
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2178
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    44.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 56
    Total number of words is 1428
    Total number of unique words is 907
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.