Абай жолы - 20

Бағанадан бері соншалық көп, тілсіз сәлем жолдаған Абай, енді әннің сөзін өзгертіп алып, басқаша айтып кетті. «...Сағындырған ғашық жар ынтығы іште жүрген шерлі досын кінәлаудан тоқтар ма екен?.. Бар дүние, бар сырын, барлық бақыт тілегін бір өзінің шұғласына құрбан етем деп келсе, не дер екен! Сол күнде де қатты болса, қайта серпісе, әділдігі, рақымы кәні!.. Ол шақта үміт бермей өртемес пе еді? Кінәламай жазаламас па еді? Сондай қаталдықты көрерлік ғашығы қанша ғайыпты еді?» деген бір өзгеше сыр кетті.
Тоғжан алғашқы бір аузына тыңдай ғана ерді де, тоқтап қалды. Сөз бұл өңірдің айтып жүрген белгілі өлеңі емес. Мәнін, шынын жалғыз Тоғжан өзі ұқты. Нұрлы қара көздерін төмен салып, үнсіз мүлгіп тыңдады.
Абай жалғыз өзі төрт ауыз өлеңді сыры терең «Ақ-қайың» әнімен айтып барды да, баяу ғана тоқтады. Жүрегі барлық бүркеулі шынын да, ыстық жалын сырын да осы әнге, осы арадағы өз сөзіне салған. Ол ақын боп, мұңды жар боп шешілді. Осы әннің тұсындағы Абай Ерболдың күнде көріп жүрген жолдасы емес. Көз алдында өзгеше боп ескелеңдеп, самқап шыққандай көрінді. Ән басылды. Абай әлпеншектен түсті де, шетірек шықты. Қасына Асылбектің келіншегі кеп, әнші екенсің ғой дегендей мақтау айтып тұр еді. Құр әдеппен жымиғаны болмаса, Абай оның сөзін аңғарған жоқ.
Алтыбақан қасындағы ән мен ойын тағы біразға созылып барған соң, Ербол тың ойын бастады. Онысы - «ақсүйек», содан кейін «серек құлақ» еді.
Жастар тегіс қатты даурығып, шулап жүріп, үлкен желікпен ойнады.
Серек құлақ ойнында қасқыр болған Ерболдың өзі. Ол «қой» алып қашатын.
Абай көп қыздар мен келіншектердің арасында қалжыңдасып отырып:
– Мен қой болам! - деген.
Ерболдың көп есебі бар екен. Ебі шебер қасқыр болды. Әуелі бір-екі келіншекті, қыздарды алып қашып, далаға тастап, содан кейін бір кезде Абайды алып қашты. Жүгіртіп әкетіп бара жатып жолда:
– Сен анау шоқ талдың түбіне барып, мені аңды! Аздан соң Тоғжанды алып қашам! - деді де, қайта салды.
Абай тал арасында тұрып, Тоғжанның «қолды болуын» тосты. Көп күткен жоқ, Ербол алып қашты. Бірақ бұл жолы «қой» алу оңай болған жоқ. Көп ішінен, әсіресе, Керімбала қатты айғайлап ұмтылды. Тоғжанды Абай тұрған жақтан басқарақ бір ағашқа апарып, оған да бірдеңе айта салып, Ербол қайта шауып кетті.
Абай бұл кезде Тоғжанның, жанына қалай жеткенін білген жоқ. Екеуі қалың ағаштың арасында, ай сәулесі үзіліп түсіп тұрған бір алаңқайда кездесті.
Бір-біріне ұмтылып келгенде, Тоғжан жылап жіберіп, Абайдың құшағына кіре берді. Жасқа толған көздерін сүйген жігітін төсіне басып, тұрып қапты. Екі иығы шошынып қысылғандай, дір-дір етті.
Абай:
– Тоғжан, жыламашы! - деп, шашынан ғана сүйіп, қатты құшақтап қысып тұрғанда, Тоғжан басын жоғарырақ көтеріп:
– Көрісейікші бір! Сағындым! - деді . Дәл осы уақытта:
– Тоғжа-а-н! Қайдасың? Қасқырға берер Тоғжаным жоқ! Жүр, - деп айғайлап, күліп жүгіріп келе жатқан Керімбаланың даусы естілді. Абай Тоғжанды асығып қысып, бір-ақ сүйді. Қызарып толқыған ыстық бетінен сүйді.
Керімбаланың жақындап қалған сыбдыры естілгенде, Тоғжанның бөркін түзеп кигізді де:
– Ертең тос! Есебін тауып көреміз! Келемін! - деді. Қалың жапырақ арасынан түскен ай сәулесі теңгедей бір жарығын Тоғжанның он көзіне түсірді.
Кірпігінде үлкен бір тамшы жас іркіліп тұр екен. Қастарына Керімбала жүгіріп келгенде, екеуі жай ғана қатар тұрған. Керімбала әдемі ақ тістерін ақсита күліп, бөркін шекесіне салып, бар денесімен бұраңдап, ойнай келіп:
– Е-е, мұнда ма едіңдер? Қозымды қасқыр жей ме десем, қойдың өзінің де жегісі келе ме, қалай? - деп, барынша шаттанып күліп, Тоғжанның иығына бетін басты.
Жазықсыз ерке қыздың күлкісі сияқты. Бірақ мынандай, ойдағысын ірікпейтін Керімбала, қазір айтқанын көпке де айтуға мүмкін.
Абай соны ойлап:
– Жала жаппаңыз, Керімбала! Басымызға күн туып, қолды болған соң, бізде не жазық бар?! Амал қане? Мұңымыз бір болғандықтан кездесіп тұрмыз! - деді.
Керімбала күлкісін тыйған жоқ: - Әй, білмеймін, кімге салсақ та, құлқыным таза дей алар ма екенсіз, Абай? - деп, сезігін айта бастады.
Мына сөзі әлгіден де жайсыз. Тоғжан ашумен тыймақ болып:
– Қойшы, Керімбала! Күлкінің де орны бар ғой. Не деп барасың өзің? - деп, ұнатпай қалды. Керімбала Тоғжанға жалт етіп, ренжіп қарады.
Абай бұл қызды ашумен тыймай, майда мінезбен тыймақ.
– Керімбала, жұрт аузы жеңіл ғой! Ұшқары қалжың құрбыңа ауыр тиіп, жазықсыз жаманат келтіруі мүмкін. Ондай сөзге жұрт алдында сақ болу керек емес пе? - деді.
Керімбала бұл сөзді дұрыс түсініп, қайта күліп жіберді. Қазір ұялып күлгендей. Мінезі жақсы, жүрегі таза баланың ұялған күлкісі тәрізді.
«Тоғжанды ренжіттім бе?» дегендей боп, құшақтай алып, ерте беріп:
– Ал, енді ашуланба! Ендігәрі айтпай-ақ қояйын! - деді.
Үшеуі де топқа қайтты. Осыдан әрі көптің ойыны созылса да Абай мен Ербол бөгелген жоқ. Ертең ерте жүреміз деп, ауыл иелеріне рақмет айтып, асқа да қарамай кетіп қалды.
Келесі күні айтқан сөздерін ақтағандай боп, екі жігіт Бақанасқа кетті.
Қаратайдың аулына барып түстеніп, кеш батқанша сонда болды да, сол күні ымырт жабылып, ел аяғы басылған соң ғана Жәнібекке қайтты.
Ақырын жүріп, дабырламай келді. Жерқылаң түстес жігіттерді иттер де байқамай қапты. Ауылдың шетінде отырған Ербол үйіне жым-жырт кеп түсті.
Осы түн ел әбден ұйқтаған кезде, Абай мен Ербол үй тонайтын ұрыларша жасырынып бұғып, ептеп басып кеп, Асылбек отауының есігіне жетті. Екеуі де киіз есікті жамылып тұрып, іштегі ағаш есікті ашудың амалына кірісті. Үй ішінде ояу жатқан әйел бар екен. Шолпы сылдыры естілді. Кәрі кісі болмау керек. Бұл үйде шолпы тағарлық екі-ақ кісі болуға лайық. Оның бірі - жеңге, бірі - Тоғжан.
Ойлағандай жақын адам жігіттерге:
– Ақырын! - деп, сыбыр етті де, есікті өзі ашты. Үй іші қараңғы. Жігіттер үйге кіргенде, жаңағы дауыс тағы сол сыбырмен:
– Абай... - деп, дыбыс берді.
Абай қолын созды. Кимешегі бар жеңге екен. Абайды қолынан ұстап, төрге қарай жетектей берді де, артына шала бұрылып Ерболға:
– Сен қайта бер. Өзі барар! - деді.
Дұрысы сол еді. Ербол ақырын басып, қайтадан шығып кетті.
Абайдың ілгері созып келе жатқан оң қолы жібек шымылдаққа тиген кезде, алдынан қарсы қозғалып келе жатқан Тоғжанның ыстық саусақтары мұның бетіне тиіп еді. Екеуі де шапшаң ұмтылысып кеп, қатты құшақтасты да, ұзақ-ұзақ сүйісіп, үнсіз жабысып тұрып қалды. Дірілдеген демдері қосылып, ыстық еріндері енді айрылмастай табысқанды.
Тып-тыныш жаздың таңы сары қабақтан баяу атып, түріліп келе жатқан шақта Абай мен Ербол Жәнібектен жөнеле берді.
Азғана жүріп, қарсы қабақтан асты. Ай батқан, жұлдыздар да сиреп, бір-бірден сөніп жатыр. Боз көденің арасынан үркіп ұшқан торғайлар аспандап ап, қалықтап тұрып сайрай бастады.
Абай жүрегі де сыр мен жырға толы. Жеңіл тымақтың бір құлағын жымырайта киіп, сары жорға аттың жайлы бір жүрісіне салып, Ботақанға қарай беттеп келе жатып ән бастады.
Ауылдан бірталай ұзап кеткен соң Абай барлық ашық сұлу даусымен аса бір сезімді ырғаққа салып, көп жырлады. Жүрегін толтырған қуаныш та, назды мұң мен толқынды ыстық ой да барлық пердесіз, қытықсыз шынын осы әнге табыс еткен. Сөз де бөлек... Қайдан шыққан? Қашан айтылған? Қандай нәзік жан осындай боп, бар шынымен сүйе білген? Мәлім емес. Шырқап келеді.
Бір тоқтамай, мүдірмей, соншалық бір шебержүйрік тіл тауып, жыр самқайды.
Қандай жолмен, қанша жүргенін де білмейді. Бір шақта Ботақан ошағында отырған ауылдардың төбесі көрінді. Абай сонда ғана әнін тоқтатып, Ерболға қарады.
Жолдасы Абай күйін ұққандай боп, жымиып қана күліп, сүйсіне қарап келеді екен. Абай атының басын іркіп, тоқтаңқырап тұрып, Ерболды ат үстінен құшақтады да:
– Ербол, сынама мені! Өмірде атын ғана есіткенім болмаса, бақыт деген не?
Шын шаттық деген не? Дәл осы түнге шейін соларды таныған да, татқан да емес ем. Кесін айтасың? Көріп келесің. Жайым, барым сол емес пе? - деді.
Осы күннен соң, аз уақыт ішінде, Жәнібек жаққа Абай тағы барды. Бірақ өз қызығының жақсы дәурені біткен екен... Асылбек, Әділбектер қайтып кепті.
Келісімен Әділбек суық сөз естіп, сезіктенген бе? Жаман бүлініп, жеңгелерін де, малшы-көршілерін де қатты бүріпті. Аулына өлердей сақ аңду қойып, әлдекімге өшіккенін айтыпты.
– Аяғын Жәнібекке қарай басып көрсін! Тірі кетпей-ді! - деп кесесіпті. Жол қиындап, жарық айды бұлт басты.
Онсыз да араздығы көп елдерді енді мынадай іспен өшіктіру, аямастық сияқты. Амал құрып, тағы да бір айықпас қасірет келді.
Осы кезде ел жайлаудан қайтып, ауыл-ауылдың аралары қашықтап кетті.
Абай өзін өзі не күйде, не деген делсалдық дерт үстінде жүргенін аңғара алмай жүрді. Бар дүниеге гүлі солған, шырағы сөнген тұлдырдай қарап, жүдеп кетті.
Әке-шеше өздері ұйғарып, бұйырды да, мұны тағы да қайнына жүргізетін болды. Жалыны да жоқ, тілегі де жоқ сұлық көңілмен Абай көне берді.
Айдалып кеткен кісідей Қарқаралыға кетті.
Бұл жолы ай жарым жүріп, Ділдәні алып келді.
Бұл уақыт елдің қыстауға қонатын шағы. Өз ойының әуресімен жүріп және қайындап кетіп, Абай ел ішінің жайларынан оқшау қалған екен.
Осы күзге Құнанбай тағы да бір топ жанды қырына алыпты. Ендігі кезек Құлыншақ ауылынікі. Анау кездегі «бәле басы сол» деп, «көшіп кетті, жауға кетті» деп, бұларға көптен тісін басады екен.
Жер жағдайымен күздігүні өз қыстауларына қарай көшкенде, Құлыншақ аулы Құнанбайдың қасына кепті. Келгенде, былтырғы тобынан жырылып, жалғыз ауыл боп кепті.
Абай қайтып келгенде, Құнанбай сол Құлыншақтың Садырбай, Наданбай деген екі баласын Жетісуға жер аударып жіберіп, Мұңсызбайды кепілде болсын деп, Жақып аулының шетіне қондырыпты. Құлыншақ Манаспенен жалғыз үй қалған. «Баламды ұрдың, інімді масқараладың» деп, малдарын да тізіп алып, айып-анжыны да баса салыпты. Ағайын ес жиярлық мезгіл бермей, ара түсердің бәріне білдірмей, бір-ақ күннің ішінде осыны етіпті де, баяғысынша түк болмағандай «ақсарбасын», «көкқасқасын» айтып, ру басшыларын жиып, қонақасысын көпіртіп жүре беріпті...
Абай қайтып келгенде, жұлысқан тартыс жоқ. Бірақ, ауыл үй, ағайын арасы тағы да томсарған наразылыққа, бітеу жараға толы екен.

ҚИЯДА
1
Абай үйленгелі бірнеше жыл болды. Ділдә түскен жылдың келесі көктемінде бұл, ардың үлкен баласы Ақылбай туды. Екі жыл өткенде Күлбадан деген қыз туды. Ол бүгінде бірден асты. Қазір Абай үшінші баланың әкесі болғалы жүр.
Ділдә екіқабат уақытында бірнеше айдай ауру адам сияқты болатын. Ас батырмау, басы айнала беру, ағарып, жүдеп, төсекке жантая беру мұның салты боп алған.
Аз жылдың ішінде бірнеше баланың әкесі болса да, Абай әлі өзінің осы халіне үйреніп болған жоқ. Оған үйлеріндегі үлкен шешелер де себеп болды.
Ақылбайды Ұлжан өзі баурына салып, өз баласы қып алды. Тілі шығып қалған Ақылбай бұл күнде Абайды әкем екен деп білмейді. Жай, анда-санда ас басында көрініп кететін көп үлкеннің бірі, бөгде таныстай көреді. Абай да оны ыстық көріп бой тартқан емес. Үйткені, ол бала мұның жастығына зорлық еткендей боп, тіпті ерте туды.
Ең алғаш, 17 жаста Абай әке болды. Үйленудің өзі бір тәңір құдіретіндей амалсыздық күні еді. Соның артынан ес жиғызбай, ілесе келген әкелік, тіпті бір мазақтай, қатал зорлықтай көрінген.
Алғаш Ақылбай туған күні Қалиқадай жеңгелер;
– Балалы болдың!
– Енді, міне, сен әкесің!
– Қайырлы болсын! - десіп, күліп қамалаған болатын. Сонда Абай бір ұялып, бір қиналып, не қыларын білмей, атына мініп, кетіп қалған. Аулына үш-төрт күн өткенде бір-ақ оралып еді...
Кішкене Күлбаданды да Абай әлі танып болған жоқ. Ол да күні бойы шешелер үйінде, солардың баурында болады.
Ділдә бейнелес, ақсары, мазасыз қыз кеш болғанда ғана отауға келеді.
Абайды әкелікке еріксіз көндірем дегендей боп, Күлбадан түні бойы ұйқы бермей жылайды. Сонысының өзімен де ол жас әкемен екі арасын бітімсіз қып қойды.
«Тыныш ұйқыдан кісіні шаяндай шағып оятады» деп, Абай оны «Саршаян» дейтін.
Қазір сол Саршаян тағы да жылап отыр. Кеш батып, үй іші қараңғы болса да, Ділдә от жақпапты. Өзі шымылдықты түсіріп, биік төсектің алдына көрпе-жастық салып, жантайып жатыр. Күлбадан шешелер үйінен жаңа келіп, төсекке жатпай, қиғылық салып отыр екен.
Абай бір топ кісімен үйге кірді. Тыста боран. Бұлардың үстері тегіс қалың қар, қырау... Үйге шұбатыла кіріп, мол аяз алып келді.
Тыстан кірген суық пен көп кісінің дабырынан тынышы кеткен Ділдә басын көтерді...
Абай тымағы мен ішігінің қарын қағып жатып:
– Ділдә, жарық жақсаңшы! Тыйсаңшы мынау мазасызды!.. Болмаса апарып тасташы анау үйге! - деді.
Ділдә жарық жағып, шымылдықты түріп қойып, қонақтарға көрпе салды да, Күлбаданды қолына алды.
Күтуші қызыл келіншек отауға кіріп, Ділдәмен сыбырласып алып, қонақтардың қамына кірісті.
Бұл қонақтар Абайдың қазіргі уақыттағы жолдастары, жас жігіттер: Ербол, Жиренше, Асылбек және Базаралы болатын.
Орталарындағы үлкені Базаралы. Сол төрге шығып, шешініп отыра беріп:
– Жаным-ау, мына құдайдың күні қайтеді? Тағы боран! Әлі боран!
Жұтатты-ау! Ақсүйек қып жұтатты-ау ел сорлыны! - деп, уайым айтып, ұзын қара сақалын ұстап, ойланып қалды.
Еңгезердей мол денелі болса да, аса сымбатты, нұр жүзді Базаралы қазір отызға жаңа ілінген. Ақ елтірі ішігін желбегей жамылып отырып, таңдайын қақты.
Ділдә дөңгелек үстелдің үстіне шам әкеп қойғанда, жігіттер айнала отырды.
Бұл кезде Абайдың да денесі ірілеген. Жаурынды, сүйекті боп қалған екен.
Бойы ортадан биіктеу. Сүйегі ірілеумен қабат, бұлшық еттері де толып, бар мүсіні балғын, кесек тартыпты. Бет пішіні де денесіне лайық дөңгеленіп, ірілеп қалған.
Ұзынша қырлы мұрны көтеріңкі, үлкен. Жазық биік маңдайы шекесіне таман келгенде дөңкілдене түсіп, кең кесілгендей. Қыс суығынан бет, мұрны тотықса да, келбетті маңдайы ақшылданып, айқындап тұр. Отты сұлу көздерінің ақ, қарасы әлі де тап-таза. Көзінің сыртқы шарасы томпақтау және ұзынша біткен. Жіп-жіңішке боп кең созылған ұзын қастары мен ойшыл отты көздері Абайды өзге жұрттың ішінен оқшауырақ етіп тұрады. Жақсы туыс белгісі сияқты.
Әлі ұзармаса да, теп-тегіс боп, тебіндеп шығып келе жатқан қоңырқай мұрты бар. Барлық тұлғасы сай келген қарасұр жігіт, сонау сұлу болмаса да, ұнамды, сүйкімді.
Оңаша отауға іріктелген жас жігіттер бұл кешті көңілді өткізсе керек еді.
Бірақ жаңа орнықпай жатып Базаралы айтқан уайым сөз бәрін де ойға салды.
Бұл жиынның Базаралыдан басқасы үш күннен бері бірге жүрген. Базаралы осы кешке ғана тау жақтан келгенді. Қалың ел, көп қыстаулар сонда. Абай сол жұрттың жайын білмек боп:
– Немене, жұт өзі қауырт па? Жоқ, ойдым-ойдым ба? Көлемі қандай? - деп сұрады.
Асылбек, Жиренше, Ерболдар да Базаралыға қадала қарап, хабар күтті.
– Анық жұт жаппай келмей ме? Бұл соның өзі ғой! Ел дегенде көпті айтамыз да... көп қысылды ғой!.. Мына боран айықпағалы міне үш күн болды.
«Жыл мойыны жақын ба» деп дәме қылысып еді... Көкек аяқтап, мамырға да тақадық. Бірақ ақпан-қаңтардай боп әлі қақап тұр. Енді не қалды? - деп, Базаралы түңіліп отыр.
– Қырылып жатқан қой ғой. Ал, мына ірі қара жағы қалай? Шыңғыста одан үміт бар ма екен? - деп Жиренше тым құрса, өзге малдың аман қалары болар ма екен деп еді.
Тобықтының малы жылқы мен қой емес пе? Ірі қара дегенде сиыр болса, ол кесел қойдан да жаман екен... Түйе де жұтқа осал неме ғой... әйтеуір қолдағы малдың аманы болмас!.. - деді Базаралы.
Шай үсті мен барлық осы іңірде жігіттердің әңгімесі елдің бүгінгі қысталаң халы туралы болды. Мал жұты ғана емес. Көпшілік, кедей көпшіліктің ашаршылыққа ұшырай бастағаны да білініпті. Соғымы тәуір ауқатты ауылдарға Шыңғыс ішінде ас-су іздеп шұбыра бастаған нашарларды да Базаралы көріпті.
Мұндайлардың алды осы Жидебайға, Абайдың шешелерінің үйіне де келіп жатқан. Бірер асым ет, бидай, тары болса сұрастырып, көмек әкетіп жатқан кемпір-шалдар бар-ды.
«Жұттан аман қалар ел бар ма? Қазірде тың тұяқ тұрған кімдер?» дескен уақытта, Базаралы:
– Ат төбеліндей аз ауылдар аман болар. Ырғызбай, Көтібақ, Жігітек, Бөкенші ішінде жақсы қыстау алып, жерді мол басқан ауылдар әзір қысылған жоқ, - деді.
– Әсіресе Ырғызбай іші аман. Қыстаулық жері сайлы. Күзден алған пішені де бар, - деп, Ербол жаңадан өзі көрген жайларын айта бастады.
Бағанадан бері үнсіз ойланып отырған Абай:
– Жалғыз Ырғызбайдың амандығы кімге медеу, кімге дәрі? - деді.
Базаралы Абайдың бұл сөзін ұнатып қалды.
– Әйтеуір күші бардық күйі бар болады екен. Күнекең әперген жер Ырғызбайды сақтайтын көрінеді ғой!
Абай қабағын түйіп, жалт етіп Базаралыға қарап:
– Тәңір-ай, тартып алып жетіскеннің несі сөз? Ырғызбайдың иемденіп отырғаны жер ме? Көрінеу көздің жасы емес пе?
Асылбек пен Жиренше Абайдың мынау ашық сынына қатты сүйсініп, күліп жіберді.
– Япырай, Абайжан-ай, көптің көңілінде жүрсе де, аузы бармайтын сөзін өзің айттың-ау! - деп, бағанадан бері уайыммен отырған Базаралы да жадырап қалды.
Бұл жігіттер Абайдың әр жайдан шындасып сырласатын досы есепті.
Әсіресе, Ербол бес-алты жылдан бері Абайдан айырылмайтын үзеңгі жолдасы боп алған. Сол арқылы Жиренше, Асылбек те Абаймен әбден жақындасып, қысы-жазы көп араласа беретін. Құнанбай болса, Абайдың дәл осы жігіттермен достығын сүймейтін. Сырттан бірнеше рет қатты сөйлеп:
– Ылғи кешегі жау ауылдардың бөлтіріктерін жиып апты. Дос тапқан екен!
– деп тыжыртып, жақтырмай жүретін.
Бірақ Абай өзі әке мінездерін сынағыш болғаннан бері, сол әкеден қорлық көрген елдің қай-қайсысының болса да, сөз ұғар деген адамдарымен сырласа сөйлесе, әке мінездері, ел күйі, көптің мұңы сияқтыны толық ұғынып, кең түсіне бастаған.
Абайдан екі-үш жастай үлкен болса да, Жиренше, Ербол, Асылбектер бұл кезде әбден жақын құрбы-құрдастай боп ап, өз маңдарындағы үлкеннен, кәрі-құртаңнан есіткен шер уайымды да ірікпей айтып келе беретін.
Жалғыз-ақ мұндай бел шешісіп кеңескен сөздеріне Базаралы бұрын көп араласқан жоқ-ты. Ол өзі осы жұттың бұл өңірдің еліне аса қатты тиетін бір себебі Құнанбайдан деп білетін. Жол бойы көріп келді. Құнанбай оң қараған жуан ауылдар Ырғызбай ішіне малдарын айдап апарып, сонда жан сақтап жатыр. Ал, Құнанбай адам деп санамайтын аз ата, сансыз атсыз көпшілік болса, малы қайда барарын, басы қайда қаларын білмей сеңдей соғылып жүр.
Өз ішіне талай түрлі ызалы, наразы ойлар жиса да, Базаралы әлі ешкімге тіс жарып айтқан жоқ-ты.
Енді Абайдан жаңағы сөзді есіткен соң шешіле түсті. Көп ауыртпалықтың түп тамырларын қазбалап кеп:
– Көпшілік сорлы ғой. Санда бар да санатта жоқ. Егесте сойыл соғар, еседе құм қабар. Атаусыз, жоқтаусыз кеткені ғой. Бүгін міне, аппақ сүйек боп қырылғалы отыр. Кешегі «жақсы», «басшы» дегендерің қайсысының қабырғасы қайысар екен?.. Көрерсіңдер ертең! Кім қынжылар, кім болысар екен! - деді.
Абай Базаралының өзгеден бөлек мынандай қамқор ойларына ішінен таң қалды. Жалғыз жүрсе де, Базаралы ел дауын шешен қып айтып, түкпірлеп ойлап жүрген сияқты. Өзі батыр бейнелі, өзі әнші, шешен Базаралы үлкендер сынынша бір тентек, сотқар көрінуші еді. Жалғыз жайылған сыйымсыз.
Аузының дуасы жоқ. Ащы тілдің тыйымсызы боп аталатын. Қазірде Абай байқаса, мына Базаралы ол емес.
Жұрт жайын ойлап жабырқау тартқан жастарға Базаралы:
– Жігіт болсаң, жігерің болса, мынау шұбырған елге пана болыңдар. Малың аманда, жаның сақта... Әншейін-де есе бермесе ең болмаса осындай қысылған күнде артығынан үлессін... Жерінен жайылыс берсін. Қыстау қорығынан пана берсін көпке! Үлеске салсын жиған қорын. Елден ерек аман қалған Күнекең, Байсал, Байдалы, Сүйіндіктер мен тұтас Ырғызбай кімге тұлға болады? Бар ел жүген ұстап қалып, аштан шұбыратын күн болса тіпті оларды аман да отырғызбайды. Жер мекеніне босып кетуден бұрын, ең әуелі осылардың өзінде барды ұйпап кетпей тұра ма? Мұны ап-аман қойып, өздері ауған қояндай құр жосып кетсе, оның тіпті елдігі қайсы? Қысқасы, ел кетпейді! Кетсе, тек кетпейді! - деді.
Бұл сөздері барлық жиынды қатты ойландырды. Асылбек, Базаралы дауының кейбір жерін теріс деп білген.
Жұт деген киіз туырлықты қазақтың атам заманнан бергі зәулісі емес пе?
Жалғыз бүгінгі күннің адамынан боп отыр ма? Сыңар езу кетіп, бір-ақ жаққа салмақ сап отырсың... Осының оғат! - деді.
Базаралы дауласайын деген ойда емес. Көңіліндегі өзі ұғынған наразылық бетінен қайтқан жоқ. Асылбектің сөздерін: «Әкең Сүйіндіктен келе жатқан жалтақтық қой!» деп, жақтырмай тыңдады. Асылбекке ажырая қарап, басын изеп қоя салды.
Жігіттердің осы әңгімесі аяқтай бергенде, аязды тыстан үш кісі кеп кірді.
Үстері қар, сақал-мұрттары сіреу болған. Алдыңғы келген сеңсең тымақ, көне тонды, ұзын бойлы жолаушының кірпігіне шейін қырау тұрып қапты:
Бұл келген Бөкенші Дәркембай мен соның екі кедей көршісі екен. Абай Дәркембайды танып: - Шешініңдер, - деп еді. Дәркембайдың жүрісі тығыз екен, шешінбеді.
Бұл Дәркембай анау жылы Тоқпамбетте Бөжей сабалатында Құнанбайды атам деп мылтық оқтаған кісі болатын. Сол төбелестен бері Тобықты іші болсын, әсіресе, Құнанбай айналасы болсын оның сондағы ісін есіткен.
Барлық Ырғызбай Дәркембайды содан бері көзге түрткі ғып, шетке қағып, қырына ала беретін. Абай шаруасын сұраған соң, Дәркембай іркілген жоқ.
– Шырағым Абай, қарындасқа қайырымы бар бала деп естушем.
Сондықтан кеп отырмын. Болмаса, ана Тәкежандай десем, келмес ем... Басыма күн туып кеп тұрмын. Мынау екі көршіммен үшеуіміздің үйлерімізде жиыны 20-30-дан тұяқ бар еді. Сол азынаулағымызбен бірге пана таба алмай ығып, бүрісіп кеп отырмыз... Жерімізде қылтанақ жоқ Қойларымыз бұралып бітті.
Қазір осы Мұсақұлға жеткенше, бес қой үсіп өлді! - деді.
– Өй, Шыңғысқа неге тартпадың?.. Тым құрыса, тау панасы бар ғой! - деп, Асылбек сұрай бастап еді.
– Ойбай-ау, боран Шыңғыстан соғып тұр. Өзі титықтап тұрған мал қарсы баса ала ма? Және Шыңғыс қайда, біреу қайда? Мынау Мұсақұл, Жидебай әрі ыққа қарай, әрі жақын және иелері бейіл берсе, бұл Мұсақұл, Жидебай, Барақ сияқты үш қорық - талай қора қойға пана емес пе? Қарын аршысам да, өлтірем бе! Шидің іші қойға пана ғой! - деп бар үміт қып келгенім осы еді! - деді.
Абай Дәркембайдың жайын танып отыр.
– Дұрыс кепсін! Ал, жая бер!.. Енді несін сөз қып кеп тұрсың?
– Оның рас-ау, қарағым! Бірақ жаңа кеш бата, сол Мұсақұлға зорға кеп жетіп ек. Алдымыздан Тәкежан шығып, қайта қуды. Қасында әлгі Жұмағұл дейтін қаныпезер бар екен. Басымызға қамшы иіреді. Кет деп жатыр. Бар талшығымды қырам ба осы мен? Қырар болсам, тым құрса, сен білсін, аш-арық ағайынның опқа түсіп жатқанын сол көрсін деп келдім.
Абай Дәркембайдың осыдан арғы сөздерін тоқтатып, тез байлау жасап, Ерболға қарап:
– Ербол, жылы киін де, атқа мін! Дәркембай, еріңдер мынаның қасына! Осы арадан азық алып кетіңдер! Ділдә, тұр! - деп, Абай келіншегіне бұйрық етіп: -Мына кісілер ашықпастай қып, ет, азық әзірлете бер! - деді. Ділдә лезде тұрып, шығып кетті.
Абай Ерболдан Тәкежанға сәлем айтты. «Қумасын!.. Қазынасын жемейді!
Мынаның азғана малына жайылыс берсін және Жұмағұлды тыйсын!» деді.
Ербол тез киініп алып, Дәркембайларды ертіп жүріп кетті.
Тәкежан бұл күнде Мұсақұлды қыстайтын. Ол Абайдан бұрын үйленіп, сол жылы енші алып, бөлініп шыққан. Қазір өзі аса малқор да және әсіресе жер қорығыш, қызғаншақ болатын. «Жұрт көзіне түспейтін жер болса, тіпті осы мына үлкен шешелерінің өз аулынан жайылған малды да қуып тастап отырады» деп, барлық көрші малшылар қайран болушы еді.
Абай Тәкежанның сол мінезін биыл естіп, қатты наразы боп жүретін.
Көріссе, суық амандасатын.
Түнделетіп, борандатып кеткен Ербол аз уақытта қырауланып, ызаға толып, қайтып келді. Қысқалау тығыз қара сақалына қар тығылып, шал беттендіріп апты. Үлкен, жуан тұмсығы қызарған. Қоңырқай өткір көздері жиреніш, реніш сызын жасырмай білдіріп тұр.
Тымағының бауын шешпей бір тізерлеп отырып, сақалының қарын аршып жатып:
– Тәкежаннан күткенше тәңірден күткен жақсы ғой! Мұсақұл, Жидебай, Бараққа мен мал түсіртпеймін деп, Жұмағұлды қайта жұмсады. «Сабап-сабап айдап таста Дәркембайды» деп, көзімше бұйрық берді. Жұмағұл құдай ұрған, сол сөзді арқаланып, жаңа менімен ілесе шауып келіп, әлгі Дәркембайдың қойын сойылдап қуып жүр! - деді.
– Дәркембай ше? Ол енді қайтеді?
– Түн ішінде мына боранда қайда барады?
– Қуғында өлгенше, Жұмағұлдың қолында өлсеші!.. - деп, үйдегі жігіттер жаман ширықты. Ербол тағы бір көргенін жеткізіп:
– Жұмағұлдай ит болмас, қаныпезер! Елді қан қақсатып жүретін атшабарлыққа жаратқан ғой өзін кәпірдің. «Тым құрса, сен аял берсеңші, таңға шейін тоқтасаңшы!» деп ем, өзіммен ерегесіп, аузына келгенін айтты! - деп, тоқырап қалды.
Ербол бар есітіп, бар көргенін айтқан жоқ. Тәкежан Абай туралы қатты сөйлеген. Жұмағұл Ерболдың өзін де сабамақ боп ұмтылған.
Бірақ сол кезде Дәркембай қаны қайнап, қатты ашуланып: «Енді тек қолың тарт! Болмаса, екеуміздің біріміз қан-жоса боламыз!» деп, араға түсіп барып, Ерболдан бетін қайтарған.
Бұл жайларды Абайға айтса: «Екі туысқан арасына от тастаған» боп саналатыны бар. Өз басы ондай жан-жалды сүймейтін Ербол мұндайда тартыншақ болушы еді. Абайды ұшқары істерге арандатпаймын дейтін.
Ондайын артынан біліп, неге айтпадың? деп, күйіп сөйлеген Абайға, бұл сыр ашпайтын. Өзінше, Абайдың жақсы досын, тату жолдасын «сақтағаным» деп білетін.
Бірақ қазір оның ішіне іріккен үлкен ашуы Абайға ап-айқын боп білініп тұр.
Жолдасына сырмінез болғандықтан Абай қазір айт деп қысқан жоқ. Тек жаңағының ар жағында жатқан басқа зіл бар екенін таныды да, аса қатты долданып кетті. Екі беті бір сұрланып, бір қарауытып, түнеріп алды. Азғантай уақыт шұғыл ойланып, Ерболға оқтай қадалып, кірпік қақпай түйіліп отырды да, бір сәтте атып тұрды.
Базаралы, Асылбектер Абайдың байлауын ұқпай аңтарыла қалды. Абай демі дірілдеп, тістене сөйлеп:
– Тұр, Ербол! Менімен бірге жүр! - деді де, өзі шапшаң киіне бастады.
Жеңіл күпі кие сап, шарт буынып, қолына қамшы алды да, есікті қатты ашып, атқып жөнелді. Ербол артынан кетті.
Қамшы алғаны үйдегілерге Абайдың атқа мінбек болғанын білдірді.
Тыста екі көк ат ерттеулі күйде бораннан ықтап, қораны жанасалап тұр екен. Абай ең жақын тұрған біреуін шешіп жатып жолдасына:
– Сен де мін! - дей салып, өзі лезде қарғып мінді. Көк атқа қамшы басып, ақ боранның ішіне құйықтыра шауып, кіріп кетті.
Бұл кезде Жұмағұл Дәркембайлардың елу-алпыстай азғана қойын шоқтай иіріп, тірсекке сабап қуып жүр. Іштеріне талай күннен нәр түспеген. Бүрсең қойлар қашайын десе де жүгіре алмай, ұйлығып, сығылыса береді. Қойдың жылдам баспағанына зығыры қайнаған Жұмағұл иесінен бастап боқтық астына алады. Артынан еріп келе жатқан жаяу шұбырған Дәркембайларды бірде-бір құлаққа ілмейді.
Қуғыннан, бораннан және бүгін кешкі аш жүрістен әбден титықтаған төрт-бес тоқты омақата жығылып, тұра алмай да қалды. Дәркембай қаны қайнап, Жұмағұлды ұстайын деп ұмтылып еді. Аты жарау, өзі сырқынды Жұмағұл маңайлатпай жосып жүр. Қойдың бір шетінен екінші шетіне қарай омыраулап кеп тиіскенде, атының тізесімен буаз саулықтарды домалатып та кетеді.
Жазықсыз жаулық көрген сорлы мал тілек тілей білсе, бұл түнде мынандай қамалып тұрған қастық ортасында елімнен басқаны тілеместей.
Жұмағұл бағана келгеннен бері боқтықтан тыйылған жоқ Майбасар старшындықтан түскен соң, Жұмағұл атшабарлықтан да қалған болатын.
Піштірілген сәуріктей боп, діңкесі құрып жүріп еді.
– Жанжал мен төбелес құдайдан ақсарбас айтып тілесе де қолына түспей, Жұмағұлдың мысы құрып жүр! - деп, жорға Жұмабай мысқыл ететін.
Бірақ осы соңғы екі жылда Жұмағұл орнын тапты. Оны Тәкежан жолдас қып алды. Рас, Тәкежан қолында әмір, құдірет жоқ. Бірақ қыс пен күзде жер қоритын әдеттері бар. Сонда маңайдағы малы азғана, күші кем, адамы момын ауылдарға Жұмағұл мен Тәкежан атшабар мен старшыннан кем тимейді.
Малшыларды сабайды, мал қуады, ат ұстап алады. Ағайынды көп жалындырып, жалпетек ететін талай істері бар-ды.
Өздері онсыз да бәле тілеп жүрген Жұмағұлдарға Дәркембайларды қатал құдайы өздігінен айдап кеп бергендей болды. Бұларға күні түсіп отырған кім десеңші! Ол - әншейінде Тәкежан, Жұмағұлдың тістерін басып жүретін Дәркембайы...
Жұмағұлды аттандырар жерде, Тәкежан дауыстап тұрып:
– Дәркембайды қолыма береді екен! Ата дұшпаным Дәркембайды! - деп, кіжініп қалған.
Соны есіне түсірген сайын Жұмағұл арық қойларды бастырмалатып, домалатып кетеді.
Осындай боп, айықпас бораннан да бетер қатты кәрғып жүрген кезінде, ақ боранның ішінен шапқылап кеп шыққан екі көк атты көрінді. Қылаң аттар боран ішінде дәл жасырынып келгендей бопты. Жұмағұл бұл уақытта аш қойлар мен Дәркембайды боқтағанын місе қылмай, тіпті Дәркембайдың арғы атасы сонау Бөкеншіден түсіп, соның атын атап құлдилатып жүрген. Боз аттылар келе бергенде, зілін қатайтып, тағы бір қатқан қойды қағып түсірді.
Асығыс жүрген аттылар, үн шығармай, дыбыс бермей тұп-тура қоян-қолтық келді. Не жөн сұрап немесе ашу айтып ұрысқан да жоқ. Тек қана алдыңғы атты екпіндеп кеп, қой мен Жұмағұлдың атының екі арасынан кие берді де, шылбырдан алды. Жұмағұл ашу шақырып, тебіне түсіп, қамшысын оңтайлай беріп еді.
Осы кезде Абай ақырып жіберіп:
– Аш көзіңді, жауыз! - деді.
Жұмағұл Абайды тани берді. Бірақ танысы жаудан бетер боп шықты. Үн қатқанша аял болған жоқ. Абай оң қолындағы қамшысын құлаштап қайрып алып, Жұмағұлды қақбастан тартып-тартып жіберді. Жұмағұл тебініп құтылайын деп еді. Шылбырын Абай сол қолына орап апты, тапжылтпады.
Екеуінде де үн жоқ. Абай аямастан тағы да батырлатып жөнелді. Қолы қатты.
Қамшысы сойылдай тиіп барады. Бұл қорлықты көргенше, өліп бағайын дегендей боп, Жұмағұл Абайдың өзіне ұмтыла берді. Бірақ дәл осы кезін баққан Ербол әзір тұр екен. Атын қатты тебініп жіберіп, кимелеп кеп, Жұмағұлды жауырыннан ала түсті. Бұл уақытта:
– Уа, құдай тілеуің берсін! Бәсе, бір адам баласы да бар шығар-ау! Жанның бәрі қасқыр емес шығар-ау! А, құдай-ай, бері әпкеші! - деп, зар қағып жүгіріп кеп, Дәркембай да жетті. Жұмағұлды жағадан алып, бір-ақ жұлқып, күпсек қардың үстіне доптай түсірді. Абай сол арада: «Қойды кейін қайыр!» деп, қатты әмір берді. Иелеріне айдатып отырып, қорыққа қайта кіргізді.
Жақын жерде тұрған үлкен мая бар екен. Соған қарай айда деп бұйырды.
Қой маяға жақындай бере, шұбай жүгірді. Дәркембай Құнанбайдың қорығына түсумен қоймай, пішеніне тағы ауыз салғаннан қорқып: