Абай жолы - 42

Е-е-й! Боз бала-ай!
Өтті-ау, заман-ай,
Қош бол, аман! –
деп қайырады.
Әмiр мен Үмiтей онан сайын егiле түсiп, қоштасқандай. Айрылыса алмай, бiрiне бiрi жабыса түсiп, қатты құшақтасады. Осы кезде бұлар қасына, көштен iлгерiлеп кеткен Есқожа мен Ызғұтты қатты жортып, екпiндеп келдi. Екi жастың сыртқы қоршауы болған, аттылы салдар қатарын кие жарып, ортаға кiрдi де, екеуi де ақырып жiбердi.
– Болды! Жеттi! Жеттiң түге жетерiңе!
– Тоқта, тыйыл ендi, Әмiр! Қайт қазiр, қоштасып болдың! – дестi. Соңғы бұйрықты аса бiр ашулы жүзбен Ызғұтты айтты да, қара жорға атты сулығынан алып, жетелеп тарта бердi.
Әмiрдiң қасынан амалсыз сытыла берген Үмiтей:
– Қалма, жаным Әмiр! Апарып сал! Өз қолыңнан апарып сал менi, алдымнан тосқан азап отына! Елiм-жұртым салған отыма! Жүр түге бәрiң де! – дедi. Көзiнiң жасын тыйып жiберiп, өңi көкшiл тартып, ашулы қайрат жиып, бар салдарға жағалай қарап, бұйрық тастады.
– Көрермiн әуеселесiн. Көлденеңдеп көрсiн сенiң алдыңнан! – дедi.
Артын ала келе жатқан сары аттың сулығынан өзi жетектеп жiбердi. Сол-ақ екен, Әмiр тебiнiп кеп қатарына жетiп, қынай белiнен құшақтай қысып маңдайынан сүйдi.
– Айналайын, толған айым! Сен айым батқанша менiң демiм бiтсiн. Алдыңда алсын мен бейбақты. Ердiм, тартыңдар! – дедi. Есқожа мен Ызғұттының ызғарын, зекулерiн елемедi.
Шолақтеректi өрлей, құлдай қонған қалың ауылдар – Алатай, Қаратай ауылдары едi, соған тартты. Үмiтейдi барлық сәндi сал тобы боп, қоршап, әлем жүзiнiң ең қадiрлi гауhарындай етiп, алып келдi. Үлкендер, бас құдалар алдын ала, бөлек кеттi. Салдар Үмiтейге ерген қыз-келiншектердiң тобын толтырып, қасынан бiр елi айрылысқан жоқ.
Алатайдың үлкен үйiнiң жанына бұрын барып тiгiлген Үмiтейдiң сегiз қанат отауына жас келiн жеттi. Алдынан созылған шымылдық бар. Соның артында келiн жаяулап келгенде, қасында Әмiр, Байтас, екi жағынан сүйемелеп отырып бiрге кеп кiрдi. Бұрынғы еркiн сәндерiмен, өз әдеттерiнен жаңылмай, өзгермей кеп кiрдi.
Шолақтеректегi ел бұл келiске сұмдықтай қарады. Осы ауылдардың аталық, елдiк абыройын таптағандай көрдi. Түршiгiп қарсы алып едi. Бiрақ, сырттағы ел наразылығы Үмiтей отауына белгi берiп, босағасынан аттап кiре алмады. Көкшенiң қызық күткен қыз-қырқыны, жас-желеңi, ауыл иесi бәйбiшелерi, Үмiтейдiң сәукелелi бойына шашуларын шашып, игiлiк тiлекпен қабыл етiп жатты.
Үмiтейдi елге масқара еткiзбей, осылай қып қабыл алғызып отырған Көкшенiң үлкендерi емес. Ауыл иесi, келiн атасы Алатай да емес. Ендi кiсiге ақыл салмай, өздiгiмен қатты байлау еткен, шыдап бекiнген, қайратты күйеу Дүтбайдың өзi болатын.
Бiрақ дәл осы кештiң өзiнде Дүтбай қонақтардың күтiмiн естi, қайратты анасына тапсырып, өзi атқа мiнген. Сол кеште, Көкшенiң қарт қариясы және Дүтбайдың жақын ағасы, Қаратайдiкiне келген.
Үйдi оңашалап, кәрi ағасын жалғыз отырып, Дүтбай Әмiрден көрген өз қорлығын түгел айтқан.
– Құнанбайға барып, мынау бар пәле мен дерттiң бәрiн өз аузыңмен жеткiз. Тыйғыз мынау бүлiгiн. Болмаса, ойран болды, талқан боп бүлiндi десiн, Көкше мен Ырғызбай арасы! – деген-дi.
Қаратай өзi Көкше болғалы өз өмiрiнде Тобықтының жуан Олжайға дәл мына жастай, қарсы қайрат атып, ұмтылып тұрған Көкше жасын көрген жоқ едi. Ақ жүздi, кең маңдай, сарғыш көздi, зор денелi, келбеттi жас Дүтбай қазiрде Қаратай көзiне жалынға түсер сұңқардай. Ру, ұран намысы, кәрi атқамiнердiң ойын неше саққа жүгiрттi. Ол мына жiгiттiң күйiк үстiндегi сабырын көрiп, сабыр мен ақылы қосылған қайратты ызасын көрiп, үлкен сүйiнiш еттi. Iшiнен:" ендiгi Көкшенiң менен соңғы артына ие болар ұл туса, сен боларсың!" дегендей болды.
Ыза сұмдық көрген жиренiш Қаратайдың да кәрi көңiлiне қатты орнаған болатын. Дүтбайды тыңдап болып, оның жүзiне ажырая қарап аз ойланып отырды да:
– Әпкел, атымды әкпелгiз! Тұр! Қасыма бес кiсi ерт! Қазiр жетем Құнанбайға! – дедi.
Осы түнде, ел жатар шақта, Ойқұдықтағы Ырғызбайдың көп аулынан бөлiнiп кетiп, қорықта жалғыз ауыл отырған Нұрғаным аулына Қаратайлар жеттi. Қорықтық бұл тұсында Нұрғаным мен өзi үшiн Құнанбай да қора салғызып жатқан. Көктемде Оспанның су алғызбаған, озбыр сотқарлығын бiр көрген Нұрғаным жаз бойы Құнанбайға өтiнiш еткен. Осы қорықта екеуiне арнап оңаша, оқшау қора салғызып алып, өзге күндестерден және олардың ер жеткен, содыр ұлдарынан осылайша аулақта болуды тiлек еткен едi.
Құнанбай өзiнiң кәрiлiк оңашалығында осындай бiр орынды өзi де көксейтiн. Сонымен ел бауырға түсерде жиi көшiп, Қорыққа ерте жетiп, көп жiгiттiң күшiмен аз уақыттың iшiнде Нұрғанымға арналған кiшiлеу жаңа қыстау, қора-жай салғызып алған-ды. Қазiр сол қорасының жанында, жылы орынға ықтай түсiп, кәрi қажы өзiнiң өлiмдей жым-жырт тыныштығында болатын.
Көпшiлiгi жатып қалған ауылдың иттерiн шулатып келген аттылы топты, әлi шамын өшiрмей отырған Құнанбай мен Нұрғаным "шет ел адамы!" екен деп қалды.
Болмаса, бұл өңiрдегi ағайын ортасы түн түгiл күндiз де Құнанбайдың шымылдық түсiрiп, сары аурудай сарылған оқшау мекенiне келмейтұғын. Ол келген адамды құса қылардай iш пыстыратын.
Үйге Қаратай бастаған Көкшелер кiргенде, Құнанбайдың аяқ жағында шымылдықтан денесiнiң жарымын сыртқа шығарып отырған Нұрғаным шымылдық iшiне салмақпен бет бұрды. Құнанбайға ақырын дауыспен:
– Келген Қаратай! – дедi.
Биiк салынған көп жастыққа арқасын сүйеп, басын төмен салып, тәсбих тартып отырған Құнанбай бұрылып қалды. Қасын серпе көтерiп, басын шалқайтып, тiк қарап жiбердi. Осының алдында, сәт бұрын қалың тәубеге, мiнажатқа кiрiп отырған жүзiн бiр-ақ сiлкiп тастағандай. Қонақтар төрге кеп отырар-отырмаста, күнi бойы түсiрулi тұрған шымылдықты өз қолымен жұлқа серпiп, шалқитып ашып жiбердi. Сәлем-аманға келген жоқ. Көптен оты өшкен, реңi де өзгерiп, қоңыр сұр тартқан жалғыз көзiн бiр шоқ оттай жалт еткiзiп, Қаратайдың жүзiне оқтай қадап қалды.
Тұрғыласының жүзiне уайымды, сызды көз тастаған Қаратай соңғы он жылдар бойында оның бұндай қатуланғанын бiлген емес. Ұйықтап жатқан қарт жыртқыштың үстiне Қаратай өзi құлап түсiп, дүр сiлкiнтiп оятқандай. Көп жылдар ұйықтап қалған ашуын, зәрiн өзi тұтатып алғандай сездi.
Төсектен төменiрек жерде жанған тас шамның сәулесi шарасынан шатынап шығып тұрған жалғыз көзге түскенде, қызғылт елес құбыла жанып тұр. Бұл көзде үрку жоқ. Пәленi бiлген, алысуды тосқан, қорғануға әзiр, түгiн сыртына атқан, қайсар ашу тұр.
Құнанбай мына мезгiлсiз келiстiң себебiн де сезiп, iштей өрекпiп отыр. Кеше Есқожаның тойынан қайтқан Айғыз осында келiп, күйеуiне бiр шағым арыз айтып кеткен. Есқожа Қарабатыр iшiнде Айғызға төркiн едi. Үмiтей болса, бұған сiңлi есептi. Айғыз сол өз төркiнiнiң тойынан ашуланып аттанды. Кетерiнде Есқожаға ызаланып: – Салдарды неге тыймадың, жын ойнағын неге жасаттың деп кiнәлаған. Есқожа сонда Құнанбайға Айғыздың айтып баруын сұрап, солар туралы көп қатты сөз айтқан және Құнанбай баласы болғандықтан, Әмiрдi өзiнiң қуа алмай, тыя алмай отырғанын шаққан.
– Әнiң мен сәнiң құрғыр өңшең. Сал емес, бұл маған келген ажал! – деген. Өмiрiнде әнге, өлеңге бiрде-бiр сүйсiнiп көрмеген бiтеу кеуде, надан бай жастар өнерiнiң бәрiн елге келген пәле деп айтқан.
Айғыз осы сөздердi осы қалпынан бұлжытпай айтып, Құнанбайға өзi де қатты жамандап келген. "Тыйым салатын кiсi жоқ деп жүр бұлар. Өзiң жоқта да өстiп аулымызды таптап, төбемiзге ойнап болған түге. Жын ойнағына айналды ғой бұл ел, сенiң көзiң жұмылмай-ақ!"– деп сызданып отырып, көп кейiс тастап кеткен едi.
Сол Айғыздың сөздерiн қажы ендi есiне алған. Құнанбайдың жалғыз көзi Қаратайға қадалды. Келер сәтте, ар жағындағы Дүтбайдың әкесi Алатайды, одан әрi отырған Көкшенiң үлкен байы Бозанбайды жағалап, шолып, барлап өттi. Бұлардан арғы үшеу мынау үш басты Көкшенiң қосар жiгiттерi тәрiздi. Оларға көз жiберген жоқ.
Исi Көкше боп Құнанбаймен тiлдесуге келген. Түнделетiп, түс шайысып, қабақ қатып. Келген келiстерi Тобықты ортасына түскен шектен асқан пәленiң жүрiсi. Ажал мен қазаның келiсi. Өзi серпiп ашқан шымылдықты үлкен шеңгелмен уыстай бүрiп отырып, Құнанбай Қаратайға алғаш үн қатты.
– Қандай дауыл қуып келдi сенi? Қай қазаны әкелдiң? Айт шапшаң! – дедi.
Үлкен ыза бойын буып келген Қаратай, Құнанбайға аса бiр салқын зiлмен сөйледi.
Қимыл еткен қабақтан жер танысып, жай ұғысатын екеуi, бұл түнде, мынадай зауал түнде, аясатындай боп кездесiп отырған жоқ. Құнанбай көзi жаңағыдай от шашып бұған қадалғанда: – "Қаратай аямас бiр пәлемен келдi" деп ұғынды. "Аяйтын кiсi бүйтiп жүрмес болар".
Қажының осы ойын Қаратай да лезде шолған. Бағана ымыртта, өзiн ыршытқан зiл қара тас салмағын Құнанбайға да суық ызғармен, бар күшiмен тастай салды.
Үмiтей, Әмiр, Дүтбай үшеуiнiң арасында жүрген ортақ әлектi Қаратай iрiкпей айтып шықты.
– Арада, "салдық" деген "әуейiлiк, ыбылыс, жын" шықты, – деп айтты. Оны азған заман әзәзiлдiгiндей, сұмдық нышанындай етiп, айрықша бiр түйiп өттi. – Бәле осы өңiрдегi барлық елге мәлiм болып отыр, – деп айтты. Бадырайып тұрған масқаралық, өз атын ән дептi, өнер дептi. Бар жасты қызықтырып, елiктiрiп барады. Қызыл-жасыл киiнiптi. Бұлаңдап, үкi тағынып, бұралып ән шырқап, төрiмде тайтаңдап жүр, – дейдi. Зәрлi, қысқа хабарымен, дауын аяқтата кеп:
– Өз төбемде ойнақтаса көтерер ем, әуруағымның көрiнде, соның төбесiне кеп тайтаңдап ойнақ салды. Сенi мен менiң өлер күнiмiзде, бетке таңба түстi. Сенi аяғанмен, айтпай тына алмадым. Өзгенiң кiмiне айтушем мұны! Қай итiне шағушем? Құбылған заманның, қай қу шолағын қуат-медеу көрермiн! Сал мынау желiккендерге тыйымыңды. Өзiме де, оған да кесiгiңдi өзiң айт! – дедi.
Сөйлер сөз жоқ. Аздан соң, Құнанбай бұйрығы бойынша, Нұрғаным қонақтарды ұранқайға алып кеттi. Сонда сыйлады. Құнанбай өзi аулындағы көп жiгiттiң iшiнен Нұрғаным бауыры Кенжеқанды шақыртып алып, тығыз бұйрық еттi.
– Қос атқа мiнiп, қазiр шапқылап отырып, Шолақтеректе Алатай аулында жатқан Ызғұттыға бұйрық жеткiз! Әмiрдi алсын да, жетектеп отырып, күн шықпай алдыма әкеп жеткiзсiн! Келмес болса, қол-аяғын байлап тұрып, дүрелеп отырып жеткiзсiн! – деген.
Бет пiшiнi Нұрғанымша нұрлы, қызғылт, дөңгелек келген балғын денелi Кенжеқан әрi балуан, әрi жау түсiргiш ер болатын. Ол Құнанбай ашуын өз iшiне бар ынта, бейiлiмен сiңiрiп тұрғандай.
Серпулi шымылдықты алғаш бүрген қалпында уыстап ұстап отырып қалған Құнанбай бұл түндi кiрпiк iлместен, қыбыр етiп қозғалмастан өткiздi. Жаны жоқ, тас мүсiн тәрiздi. Бұл күнде қалың терең көлеңке түскен ажымдары кәрi зәрдi, қайнар ашуды тас қабаққа түйiп апты.
Таң аппақ атқан едi. Күздiң күнi, ұзақ сұр дала мен құла тартқан, адырлардың үстiне, қып-қызыл шапақ атты. Қанды сәуле шашқандай. Осы шақта, кәрлi шалдың үйiне Ызғұтты мен Әмiр кеп кiрдi. Жас жiгiттiң өңi құп-қу боп ағарған, жағы солып, екi ұрты көлеңкеленiп тұр екен.
Құнанбай өз немересiн көптен көрген жоқ едi. Үнсiз түйiлiп, қос қолын Әмiрге қарай созып: – Алдыма кел! – дегендей қатты белгi еттi.
Әмiр үлкен әкесiнiң алдына тымағы мен қамшысын тастап, жүгiне кеп отыра бергенде, түн бойы шымылдықты бүрiп отырған салалы суық, сiңiрлi саусақтар жас жiгiттiң алқымынан, жаланаш мойнынан сығымдап қысып алды. Қарт қолы әлi де кәрi жыртқыш тегеурiнiндей күштi екен. Темiр құрсаудай сығымдап ап кеп, буындырып, өзiне қарай сiлке қысып, қинағанда, босатар емес, аз уақытта жiгiт тынысы бiтiп, көгерiп талықсып кеттi. Сонда да құрсау шеңгел жұмсар емес. Ендi буынғаннан үзiлiп бара жатқан жiгiт қырылдап барып, талып кеттi. Қарт алдына шалқасынан сұлқ жығылды. Құнанбай тiзерлеп алып, әлi қылғындырып, ендi сәт болса, үнiн өшiрiп, өлтiрiп тындырғандай.
– Не болды? Өз нәсiлiң едi ғой, ит те болса! – деп Ызғұтты ұмтылып келiп қалып едi. Құнанбайдың жалғыз көзiн қан жауып алыпты. Отты жиренiшпен жалт етiп қарағанда, Ызғұтты шошынып барып кейiн шегiндi.
Оның жасқанып қалғанын көрген және Әмiрдiң қарт шеңгелiнде ендi бiр сәт болса өлетiнiн аңғарған Нұрғаным, жан ұшырып кеп, Әмiрдiң қасына құлап, Құнанбайдың екi қолынан шап етiп ұстай алды.
– Қажы, жарықтық, сiзге не болды? Кеш, кешшi, айналайын жарықтығым! – деп өзiнiң қайратты жотасымен, Құнанбайдың қос қолын Әмiрдiң тамағынан қатты итерiп, үзiп, айырып жiберiп едi.
Құнанбай жүгiнiп отырған сол аяғын жаза берiп, Нұрғанымды кеудеге теуiп жiбердi. Жүректен тиген қатты тепкiден Нұрғаным талықсып барып, сылқ құлап түстi.
Дәл осы кезде киiз есiктi жұлқып ашып, Абай кiрiп келген едi. Нұрғанымның Әмiрге болысып жаза шеккенiн көрдi. Құнанбай жас жiгiттi шеңгелiнен босатпаған күйде тағы қатты буындыра жөнелiп едi. Абай есiктен төрге қарай бiр-ақ аттап ырғып түсе бере:
– Тоқтат! – деп, саңқ еттi.
Әкесiнiң қан басқан көзi бұған жалт бұрылғанша, қатты серпiнмен Құнанбай қолын қағып жiберiп, Әмiрдi өлiм шеңгелiнен бiр-ақ жұлып, сүйреп алды.
– Арам! – деп, Құнанбай ақырды.
– Өлтiртпеймiн! – деп Абай да қарсы, қатты ақырып жiбердi.
Ендi екi долы көздер бiр-бiрiне тiп-тiк қадалыпты. Жұлқысардай қарасып қапты. Абай көзi тайған да, жiбiген де жоқ. Әкеге түк кешiрiм, кiшiлiк жоқ. Жиренiштi ызасын оқтай қып, суық атып тұр. Қанжар сермегендей сөз қатты. Айғайлап, шапшаң сөйлеп, суырыла жөнелдi.
– Аузыңда алла, шеңгелiңде қан! Тағы қан! Бұларды шариғат та қосады. Бiр кезек сол шариғат жолы деп, бiр нахақ қан төгiп ең...
Абайдың он үш жасында жүрегiне оқ боп тиген Қодар өлiмi қазiр ғана болған әке қылмысындай, көз алдына сап етiп кеп едi.
– Ендi шариғатқа қарсы тағы да өлiм жұмсадың ба? Үнсiз, сопысып жатқаның құлшылық емес, сұмдық үшiн, осындай сұмдық жыртқыштық үшiн бе едi? – деп қайнап тұр. Бiр жағынан жазаны тоқтатам десе, тағы бiрден өкiм, қатал өкiм айтып тұр.
Құнанбайға жаңа ғана тiл бiттi.
– Шық! Жоғал көзiмнен, азғын!
– Шықпаймын!
– Аздырарсың, сен бе! Аздырарсың! Сенен, бәрi сенен!
– Болсын солай! Менен! Неге өлмейсiң тынышыңмен сен! Заман сенiкi емес, менiкi! Нең бар?
– Ә-ә, солай дедiң бе... Жеттiң бе соған?! – деп Құнанбай Әмiр мен Абай екеуiне қатар бiр ғана шұғыл, қатал кек ойлады да, Абаймен ұрысты сәтте тыйып, сол ниетiне тез ауды.
Талып жатқан күйiнен есiн жаңа жиып, екi көзiн алартып ашып атасына жаңа қараған Әмiрге, Құнанбай қос қолын созып, алақанын сырт қаратып тұр. Намаздағыдай мiнажат қимылын, суық тiлек қимылын жасады.а-әмiр мен Абайға қатар созды. Бұл – терiс батаның, қарғыс батаның белгiсi. Нұрғаным мен Ызғұтты екеуi екi жақтан ұлардай шулады.
– Иә, құдай қабыл етпе!
– Жаратқан, елең алма! Не сұмдық! Қарғыс айтқалы жатыр ғой, өз балаларына! – десiп үркiп үн салды. Бiрақ Құнанбай ендi оларды пәруәйiне де iлген жоқ .. Жүгiнiп алып, көлденең жатқан немересiнiң кеудесiнiң үстiне терiс батаның алақанын жайып тұр. Абайға да қатал қолдарын жиi нұсқайды.
– Қызарып атқан таңда, мынау зауал таңда... Айттым аталық қарғысымды. Менен туған арам қан, бедбәхiт нәсiлдерiм мынау екеуi. Жаратқан ием, я кәрiм алла, менiң қолымнан өлтiртпедiң. Бендең болған бар тiлегiм, ақ тiлегiм со болсын. Ал мынау екеуiн! Жiбер өзiңнiң ақ бұйрықты ажалыңды. Уын, зәрiн өзгеге жаймай тұрғанда, жой көздерiн, жоғалғырлардың! – деп қолының сыртымен терiс батасын етiп салды. Есiн ендi жиған немересi мен Абайға: – шық! Жоғал, жойыл көзiмнен! Ұрпағым екенiң шын болса, құрбан еттiм екеуiңдi. Садаға еттiм сен екi шiрiген жұмыртқаны, бар да өл! Тез өл! Жөнел! – дедi.
Абай мiз бақпай, әкеге жирене қарап тұр едi.
– Мейлiң, кеттiм, бiржола кеттiм сенен! – деп бiр-ақ кестi.
Құнанбай қарғысын айтты да, шымылдықты сiлке түсiрiп, бүктүсiп бауырына жастықты басты. Ернi жыбырлай күбiрлеп, тәсбихiне, тәубесiне ауысып кеттi.
Әмiр жатқан қалпынан қазiр ғана бас көтерiп тымағын, қамшысын қолына ұстап, жүгiнiп алды. Аз отырып, қыбырсыз тұрған шымылдыққа:
– Көпсiнгенiң тiрлiк болса, өзi берген құдай өзi алар. Бұйырар өлiмiңе бұйырдың ғой, бiрақ өкiнбеймiн. Отқа өртенсем де өкiнбеймiн! – дедi.
Абай бұны сүйеп тұрғызды да, ертiп алып кеттi.
Көкшеден Әмiрдi Ызғұтты алып жөнелгенде, Байтас Абайға кiсi шаптырған. Ол Әмiрдiң жолдасы Мырзағұл едi. Сол Абайды таң ата үркiтiп оятқан. Әке қаталдығын бiлетiн Абай, ауылда ат жоқ болған соң, Мырзағұлдың атын мiне сала, жалғыз шауып отырып, жеткенi жаңағы едi.
2
Боқырау өтiп, күзектегi ел күземiн де алып болды. Қыстауға қайта көшетiн күндер жақын. Бiрақ күз суық болмай, күзек оты әлi де мол болғандықтан, жұрт iркiлiп отыр. Ойқұдықта, Абай аулының айналасына жиi қонысқан ауылдар бұл қоныстың әншейiндегi киiздей қалың бетегесiн, жасыл шалғынын сар жұрт қылған. Бiрақ ауыл маңы бар өлкеде тегiс тықырланса да, айналасындағы кең жайылыс оты, өрiс оты тозған жоқ. Қоңыр күзде малдың тойыны күннен күнге асқындап барады.
Шаруа мұңын ойлаған ауылдар сол күйге сүйсiне түседi.
Күздiң жауыны мен қара суық желiнен мазасы кеткенiне қарамай, шыдасып отырған.
Көп ауылдың күзгi әдетi бойынша, Абай аулы да жаз тiгетiн үйлерiн жығып, жиып қойып, оның орнына қоңырқай, кiшiлеу үйлер тiккен. Әйгерiм отауы да қазiр басқаша.
Кiшiлеу, шағын үйдiң iшiне айнала текемет, тұскиiз, түктi кiлем ұсталған. Биiк төсек орнына, қалың салынған көрпесi, құс төсегi, жастық, бөстегi көп жер төсек орнаған. Абай мен Әйгерiм отырған төсек алды, қалың жүндi арқар терiсiмен жабылған. Төрде отырған қонақ болса, олардың астына, ұзын қара сеңсеңнен мол етiп құрап тiккен кең бөстек жайылған. Шағын үйдiң ортасын қазан-ошақ алғандықтан, бұл күнде Абай кiтабын дөңгелек үстел үстiне салып оқымайды. Көбiнше жер төсек үстiне үйiле жиылған көрпе-жастыққа арқасын сүйеп, қолға ұстап отырып оқиды.
Алдағы қысқа арнап тiккен мол саптамасы бар. Үстiне бешпет, шалбар, сыртынан ұнамды күрең шұғамен тыстатып, жеңiл, жылы, кең күпi киген. Қасында төменiрек отырған Әйгерiм де пұшпақ iшiктi бешпетше қып, жұқа, жеңiл етiп тiккiзiп апты. Омырау етегiне жағалай жаңа құндыз ұстатқан. Екi өңiрдегi iлгек түймелерiне үлкен қызыл коралл орнатқан. Қазақ зергерi әдейiлеп соққан, бұрама күмiс түймелер.
Әйгерiм көбiнше кесте тiгедi. Төрде Ербол мен Баймағамбет күзгi ақ қымызды асықпай, ұзақ iшiп отырып, тоғызқұмалақ ойнайды. Әйгерiм асқызып отырған жаңада сойылған семiз құлынның етi пiсiп қалып едi. Қол жуып, асқа отыруларын Әйгерiм өтiнгенде, Абай таңертеңнен бас алмай, бiр қыбыр етпей, үздiксiз оқып отырған кiтабын жауып, шетке қойды. Қазан түсiргенде шалқып, бықсып қалған оттың ащы көк түтiнi көздi жеп, қолқаны атып беймазалық етiп едi. Абай: "Түңлiктi ашса" деп шаңыраққа қарады. Еңкейте ашқан тесiктен күздiң үнсiз, ұсақ жауыны жиi бүркiп тұр екен. Ол тыжырынып қабақ шытты да:
– Пай-пай! Түңлiк ашайын десең жауын. Ашпайын десең түтiн, беймаза күннiң бiрi екен-ау тағы! – дедi.
Үй iшi ас iшуге бейiмдеп иiрiлiп отырыса бергенде, осы үйдiң сыртына дүбiрлетiп кеп тоқтаған аттылар байқалды.
Келген екi кiсi екен. Үстерi жауыннан су болып үйге кiрiстi. Шәке мен мерген Бәшей боп шықты. Шәкенiң Абайға келген бөгде жұмысы бар сияқты. Ағасымен бiрге ас iшiп болған соң, Шәке Абай айналасында отырған дос-жарандарынан өзiнiң сөзiн iрiккен жоқ. Қабағы жүдеулеп, жабырқау жүзбен Абайға қарап:
– Абай аға! Мен сiзбен ақылдаса кеп отырмын! – деп, өзiнiң айта келген әңгiмесiн бастады. – Сөзiм Әмiрдiң жайы.
Тiрi аруақтай көз алдымызда қабағы түсiп, өзiнен-өзi өшiп бара жатқандай едi. Бiлмеймiн, қиястық қарсылығы ма? Жоқ бой жасап жүргенi ме, кiм бiлсiн! Мынау күздiң осындай жауынды, дауылды аласапранында, бұрынғы мiнезiне қайтадан тағы басқалы отыр. Түнеугi салдарының бәрiн кешеден берi отауына түгел шақырып алып, әлем-жәлемдерiн тағы да киiнiп, тағынып алып және бiр қыр бастап отыр! – деп, бiр тоқтады.
Абай мен Әйгерiмдер Әмiрге лағнат айтқан адамдар сияқты емес, қайта күйiн ұғып, қамын ойлағандай.
– Өзiнiң денi сау ма? – деп Әйгерiм сұрады. – Қайран шырақ-ай! Әлдекiмдей елден қуылғандай болдың-ау! – дедi.
Абай Шәкеден:
– Қам-қайғы ойлаған кiсiдей ме! Көңiлi қалай? – деп сұрады.
Шәке екi ойлы жауап бердi.
– Iшi қандай екенiн бiлдiрмейдi. Қыңқ еткен ауруы да бар сияқты емес. Үнемi үндемейдi, өзiмен өзi. Домбырасымен оңаша мұңдас боп апты. Отауының сыртында тұрып, бiр күн тыңдап ем, осы күнде дәл осы өңiрде теңi жоқ, дәулескер домбырашы боп кетiптi. Сырты сау, бiрақ iшi алай-түлей ме деймiн. Содан болу керек, құсталанған кiсiдей сарғайып, жүдеп барады. Әлде осыдан ба, серпiлгiсi келе ме! Сырласып жатқан ауыл, ағайын жоқ, ешкiмге жөнiн айтпай, жаңағыдай салдарын жиып алып отыр. Бүгiн таңертең естiсем: Көкшеге аттанамыз деп айтады дейдi. Онысы ендi көрiнеу ел-жұртпен ұстасып, жауығу тәрiздi. Өзгенi қойғанда кеше анадай өз қарғысымен байлап берген қажы не дейдi?! Намыс, кекпен уланып алған Көкше қайтедi!? Қазасына бара ма деп отырмын. Осыған қайтiп тоқтау саласыз, не ақыл айтасыз? – дедi.
Абай үндемей көп ойлады. Шәкенiң көзiне қарап отырып, Әмiр туралы ол әкелген жанашыр уайымының бәрiн де өз жүрегiне түгел аударып алғандай. Ербол мен Шәкенi ойда жоқ байлаумен таң қылды.
– Әкесi қарғысынан қайтпады. Бiрақ қазаға қиятын қыршын жас Әмiр ме едi?! Ортасы өзге, заманы басқа болса Әмiр әлде сол қарғап отырған бабаның бар нәсiлiнен, бәрiмiзден сонағұрлым өнерi асқан, ғазиз адамның бiрi болар ма едi. Қайғысына қамығамын. Бiр балаға бiр қаскөй тiлек те, көр аузынан айтылған тiлек те жетерлiк жаза ғой. Өзi бiлсiн, алдынан шықпа, Шәке. Барам десе, Көкшесiне де барсын. Күңiрене жүрiп, көңiлi оянар. Бұл күнде көзiне қамшы тигендей, бiр орында шырқ айналып қалды ғой. Тым құрса, "аттысы атты, жаяуы жаяудай жабылып қуалады " демесiн! – дедi. Осы сөз байлау болды.
Ербол мен Шәке оңай ұғынды. Тек Әйгерiм ғана Абайды құптамады.
– Осындайда бауырға тартпаған, панасына алмаған бауырлықтың тәттi тiлi көңiлге қанша медеу? – деп жүзiн есiкке қарай бұрды. Абай үндеген жоқ.
Семейден қайтқаннан берi Абай бұрынғы Әйгерiмнен адасып қалғандай болатын. Ол осы күнде оқта-текте, осындай бiр кездерде, Абайға айтқан бiрер ауыз қысқа-қияс сөзiмен көптi бiлдiретiн. Бұрын қалтқысыз сүйiскен шақта Абайдың сөзiнен сөзi, ойынан ойы, демiнен демi үзiлiп, айрылмаушы едi. Ендiгi Әйгерiм Абай жайын жарым лепестен.бiлуден жаңылып, танып кеткен. Мынау сөзi де – iштегi жатырқаудың, салқындықтың ызғары.
Абай Әмiр үшiн қапалы едi. Әйгерiм үй iшiндегi тiрлiгiнде тығырыққа қамады .. Бақыт, шаттық үйiне мұң кiрдi. Күн шуақты райыс, ыстық мекенiнен кәдiмгi көпшiлiктiң ерлi-байлы тiрлiгi келдi. Кейiсi, кiрбеңi көп, кiнәсы мен мiнi көп өмiрдiң күңгiрт жүздi күзi жеттi.
Бәрiнiң себебi – Салтанат. Жазықсыз Салтанат. Оның ойының жазықсыздығы мен Абай басының кiнасыздығын Әйгерiм ескермедi. Қайта ойланып, бiр сәт болса да ұғынайын демедi. Әйгерiмнiң бұны Әмiр жөнiнде орынсыз кiнәлағанын дауласпай тыңдады. Бiрақ өзiнiң сол Әмiр үшiң ең алғашқы рет әкесi Құнанбаймен жағадан алып жұлқысардай алысқанын еске алды. Одан алған қатты қарғысты да ойлай отырып, өз-өзiне ащы бiр мысқылмен күлгендей болды. Бiр жақтан әке дұспан – бұның қазасын тiлеп, қарғыс айтты. Екiншi жақтан жалғыз, жарқын – "сүйiктi жақын жан" деген Әйгерiм мынау. Ол да көңiлiн Абайдан жат еттi. Нелiктен жат еттi? Абай iстеген қылмыстан ба, кешiрмес кiнә-сұмдық, қиянаттан ба? Дос жүректен Абай азғандықтан ба? Әйгерiмдi Салтанатқа айырбастағандықтан ба? Жоқ, олай емес – бұның бәрi де жоқ едi. Әйгерiм ойлағандай емес едi.
Салтанат басын, жас қасиетiн ойлағанда. Абай оны ерекше бiр тамашалап, алғыспен еске алудан тыйыла алмайтыны рас. Сол кездегi өзiн ойласа, Салтанат тазалығына сай, бой тежеп, өзiн жақсы ұстағанына қайран да қалады. Бiрақ сонымен қатар, өзiн өзi күдiктенбей құптаған мақтаныш сезедi. Салтанаттай жан бұның өмiрiнде сондайлық боп тағы кездессе, Абай өзiн және де сондай ұстармын, ұстауды серт етермiн деп нықтай түседi. Өзiнiң осы жөндегi мiнезiн қызығып, сүйсiнiп құптайды. Себебi Абай ұғымынша – бұнысы оның жаңа сыпаты. Қазақ жастарында, бұл жүрген қауымда кездеспейтiн жаңа мiнез, жаңа тәрбие айғағы. Абайдың кiтап жүзiнен алған бiлiм нәрi. Адамгершiлiктi, адалдық қасиеттi бұған жақсы иландырып, көңiлiне терең тамырлы дән етiп еккен орыс кiтабының тәрбиесi. Абай жалғыздық сезсе де, бiр жағынан зор шүкiрлiк етедi. " бiлiм ғана өсiрмей, тағлым-тәрбие алып та келедi екемiн-ау! Салтанатпен арамызда, қазақ жiгiтi иланбайтын мiнез табуым, сол тәрбиемнен екен-ау!" деп ойлады.
Осыны Әйгерiм де түсiнбедi. Ол жiгiт пен қыз арасында кiршiксiз адамгершiлiк достығы болуы мүмкiн екенiн ойламады. Ойлауға санасы жетпедi-ау. Бұл сөзбен иландыратын, сездiретiн жай емес. Iштей тәрбие, бiлiмдi тәрбиеде Абайдан өзге, оқшау, жырақ тұр. Абай оның дертiн жазар ем таппай қойды. Талай рет Салтанат жайындағы сөзге Әйгерiмдi ойландырып көрмек болып едi. Бiрақ оның бар сөзден тыйылып, қабағы ызамен түйiлiп, тартынып қалатынын көредi. Екеуi әзiрше өткелсiз екi жағада. Қазiр дәл мына шақта, Абай осы күйдi ерекше терең сезiндi. Өзiн өзi құлазыған жалғыздық iшiнде көрiп, тағы да ауыр күрсiнiп алды.
Әйгерiм өзiнiң жаңағы сөзi Абайға ауыр тигенiн анық аңғарып, бұрыла қарап едi. Ерiнiң жүзiне: "Ренжiтiп алдым ба?" дегендей қарады. Абай бұның көзiне үлкен уайыммен қадала қарап отырып, айтар сөзiн Ерболға арнады.
– Ербол-ай! Дүние қапа боп кеттi ғой. Ақыл тапшы, қайда жоғалсақ екен? Құла түзге кетсек те, бiр жаққа маңып, сiлкiнiп қайтайықшы! – дедi.
Осыдан соң Ербол ғана емес, Шәкенi де Баймағамбет пен Бәшейдi де мәслихатына алып отырып, бiр байлау жасасты.
Шәке ендi бiр азда Шыңғыс сыртындағы елсiз, есiз боп қалған жайлауға бүркiт алып, мерген ертiп, аң сапарына шықпақшы екен. Бұл өңiрдiң аңшылары күздiң осы шағында, сондай аңшылық жолына, " салбуырынға " аттанушы едi.
Бұрын ондай аңшылыққа арнап шықпайтын болса да, Абай биыл осы отырған дос-жарандарын ертiп, сол салбурынға шығатын болды.
Осыдан жиырма күн өткен шамада, Абайлар салбурында аң соңында болатын. Қазiр аңшылардың үш қосы елсiз сыртта. Иесiз үлкен тау – Бақанас тауларында. Соның Қырғыз-шаты деген тоғайлы, өзен сулы, үлкен жақпар қия тасты бiр терең сайына қатар тiгiлген. Қырғыз-шатының дәл осы тұсын – "Кiшi-әулие" дейдi. Олай дейтiн себебi – осы жартасты биiктiң төбесiне жақындаған иық тұсында, тау iшiне тереңдеп кiретiн үлкен үңгiр, қара қуыс бар. Шыңғыс тауында осындай үңгiр екеу. Бiреуi бұл арадан күндiк жерде, Тасболат деген елдiң қыстайтын мекенiндегi үлкен үңгiр. Оны кейде "Әулие-тас, кейде "Қоңыр-әулие" дейдi.
Мынау Қырғыз-шатындағы үңгiр кiшiлеу болғандықтан "Кiшi-әулие " деп атанатын. Қостар сол Кiшi-әулиенiң дәл етегiнде. Алдын өзен мен қалың қайың, мойыл, терек өскен сайға берiптi. Арты биiк жартастың тамағының асты. Соған кiре қоныпты. Бұл күнде сыртта бiрнеше рет қар жауған, түн асса сонар болады. Әлi қалыңдап қар түскен жоқ, бiрақ келте сонар боп таңға жақын жауатын, не жұқалаң қырбақ қар, не қылау күн сайын болады.
Аңшылар он күннен берi бүркiтпен, тазымен көп түлкi алды. Бәшейдей, Шәкедей мергендер сирақты шитiлерiмен арқар атып, қос-қостың iшiн аң терiсiне, арқар етiне толтырып тастаған.
Аңшылардың бұл күндегi тұрмысы сол аң аулау ыңғайына қарай бейiмделген. Бұлар ымырт жабыла ерте жатып, таң қылаңдай бере, ерте тұрып, өзгеше ынталы қарекет соңында. Ширақ, сергек тiршiлiк кешедi.
Қазiр мiнi, таң жаңа ғана қылаңдап атқан едi. Қос ыстық iстейтiн қамына ендi ғана кiрiсер шақ болған. Әлi аттар да әкелiнбептi. Киiзi қос-қабаттап жабылған кеңдеу, жылы қоста Абай қатты ұйқыда жатыр едi. Қатарында жатқан Ербол оны иығынан қозғап, түртiп оятты. Абай селт етiп, басын жастықтан көтере берiп, жалт қарады. Ербол:
– Абай, мына қызықты қара! Бұл не қылғалы тұр? Аңғардың ба? – деп иегiмен қостың ортасына қарай нұсқады. Абай ендi бұрылып, солай қараса, мерген Бәшей аласа қостың азғантай ашылған түндiгiнен мылтығының ұшын аспанға беттетiп, бiрдеңенi көздеп тұр.
Қос iшiнен аң атқан мергендiктi әлi бұл аңшылар көрген де, естiген де жоқ едi.
– О не?
– Не көрдiң? – десiп, екеуi де бастарын жастықтан жұлып-жұлып алысты.
Сол кезде Бәшейдiң ұзын қара шитiсi күрс етiп, қос iшiне бiр будақ көк түтiн таратты. Бәшей, мылтығының түтiнi айықпастан:
– Құлады! " тақыр қолтықтан!"- дей сала, тысқа қарай атқи бердi.
Абай мен Ербол Бәшейдi етегiнен тартып қалып:
– Уа, жөнiңдi айтшы, кiмдi аттың?
– Ненi құлаттың? – десiп тұра берiстi. Бәшей бұлардың барын ендi ғана аңғарып, тағы да ұмтыла берiп:
– Арқар! Үйдей құлжа... Құлап келедi, жүгiрiңдер тысқа! – дедi де, өзi төрден есiкке дейiн бiр-ақ қарғып, лып етiп шығып кеттi. Осы кезде жаңа оянып тысқа ендi шығып, от жаққалы жүрген Баймағамбет, бақыршы Масақбай тысқа даурыға қоя берiстi.
– Кiм атты?
– Мылтық қайдан атылды, ойбай-ау!?
– Домалап, үстiмiзге келедi. Қостың үстiне құлар ма екен? – деп қатты әбiгерленiп, тарпылдап жүгiрiсiп жүр. Дәл осы кезде ауыр салмақты бiр нәрсе қостың iргесiне, сырт жағынан кеп былқ етiп, дүбiрлей құлады. Өлеусiрей тыныс алып, пысылдап жан таласқан аң белгiсi бiлiндi. Ербол мен Абай кең етiктерiн аяқтарына сұға-сұға салып, бастарына күпi, тондарын көтерiп, жамыла бере, тысқа атқып шығысқан едi. Бәшей арқарды бауыздап жатыр.
– Өгiздей құлжа! Аурудан сау ма өзi?
– Қайдан қаңғып келдi бұл? Iздесең таппайтын қу мүйiз, сақа құлжа қайдан ғана кеп, Бәшейдi iздеп тапты? – десiп тысқа шыққандар сақ арқардың бұлайша кеп қаза тапқанын әлi де түсiне алмай, аң-таң болысып жүр. Абай үндемей, арқарды айнала қарап шығып:
– Бұны не қара басып жүр? Соқырдан сау ма өзi? Әлде можа боп, алжыған арқар ма? – деп едi.
Атқан аңын бауыздап алып, ендi мүйiзiне дене тұлғасына көреген көзiмен бiр шолып қарап өткен Бәшей Абайдың жаңағы сөзiне кекесiнмен күлiп қойды. Ол өз өнерiне аса сенiмдi.
Және мысқылшыл қалпында, кiмдi болса да аямай iле беретiн.
– Соқыр болса, Ербол екеуiң атсын деп күндiз келер едi. Жаясының майы тап бiр елi шықпаса, мұрнымды кесiп берейiн. Сондай арқар алжи ма екен? Одан да, Бәшейдiң қанды аузы жатса да, тұрса да бiр арқар болғанын қимағаннан айтып тұрмын десеңшi! – дедi. Жұрттың бұл арқар турасындағы: – "Ауру ма, алжыған ба?" деген күдiгiнiң бәрiн жойды. Және күле түскен мысқылының iшiнде, мақтанып та қойды.
Үш қостың бар адамы, бүгiн мынау арқардың өзi келiп өлгенiн соншалық жақсы ырым көрiстi.