Latin Common Turkic

Абай жолы - 27

Total number of words is 4194
Total number of unique words is 2158
25.7 of words are in the 2000 most common words
37.6 of words are in the 5000 most common words
43.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
– Ей, менiң балаларым, дос-жарым, iнi-туғаным! – деп, ойлы, салқын көзбен айнала жұртты шолып өттi. Үй-iшi жым-жырт, шай да құйылмай тоқтап қалған едi. Құнанбай кеудесiн көтерiңкiреп, қарсы алдына жалғыз көзiн салмақпен қадай отырып, сөйлеп кеттi: – Сендер менi осы сапарға қимайтын сияқтанасыңдар. "Қартайған шағында қайда шырқап барады, қайта оралып көрмеймiз-ау, кеткенi-ау" деп, есiркеп қарайсыңдар! Осыларың мынау жолға менi қимау емес, маған осы жолды қимау болады. От басында немереге, ас басында келiнге, мал басында малшыға "әй, өй" деп отырып өлетiн бай-бай шал боп өтсем, не мұратқа жетер ем!? Бұл сапар менiң ендiгi қалған тiрлiгiмнiң мұраты. Бәрiңе айтар бiр өтiнiшiм, осы жолда ақ бұйрықты ажал сағатым жетiп, қаза тапқаным естiлер болса, сол шақта да бiрде-бiрiң менi аяп, мүсiркеп: "әттең өкiнiп өлдi-ау, арманда кеттi-ау" деп еске алма. Оларың маған достық емес. Сендер ұзақ жасар жастықты мен де армансыз жалын құшып, жасап өткем. Әлi сендер алда татар балды да, зәрдi де татып өткем. Аз ба, көп пе, бұйрықты күндердi туыс боп, бауырлас боп, бiрге кештiк. Сол маған қанағат. Үбiрлi-шүбiрлi боп, тiршiлiк кешiп жүргенмен, әрқайсымыздың өлiм қазамыз өз бетiмен, оқшау келедi. Тобыңнан, шоғырыңнан айыра келедi. Ол келген соң, қай жерде келгенiнде, қай сәтте келгенiнде не таңдау бар? Қуыс шатты ең соңғы мекенi еткен кәрi арқардың келте соқпағындай.аз тiрлiгiм қалды. Менiң ендiгi қысқа жолыма сендер де ендi кешiрiм етiңдер. Жыламастан-сықтамастан аттандырыңдар! Айтпағым осы. Ал ендi, бiздi аттандырудың қамына кiрiсiңдер! – дедi.
Ызғұттыға қарап, қамыңа кiрiс дегендей белгi еттi. Ол орнынан тұра бергенде Тәкежан, Ғабитхан, Оспан сияқты жастың бәрi iлесе тұрды. Абай да әке қасынан тұруға ыңғайланып едi, Құнанбай бұны тiзесiнен алақанымен ақырын басты да:
– Жә, тапқаның мен танығаныңды сен мәлiм етшi, балам! – дедi.
Абай қалтасынан сиямен жазылған бiрталай мол қағазды шығарып, Ызғұттыға көз салып:
– Менiң тапқаным бәрi осы қағазда. Ызғұтты аға, осыны жаныңда сақтағайсың! – дедi.
Абай Ызғұттыға осы қағазын берiп жатқанда, Құнанбай жолдағы үлкен шаhарлардың атын тағы бiр рет қайта сұрады. Абай қазақ даласындағы құм, шөлдi Қарқаралыдан қосылатын Өндiрбай қалпенiң өзi бiледi деп, жолдың бер жағын сөз қылған жоқ. Тәшкенге шейiн қазақ iшiмен барысады. Одан арғы қалалардан анықтап атап, көп қайырып айтып бергенi – Самарқан, Мәру, Мешhед, Асфаhан, Абадан едi. Осыдан ары жол не Арабстанның сахарасымен өтпек. Болмаса тiптi жайлысы, кемемен айналып жүрiп отырып, Мекенiң өз тұсынан апарып түсiрмек. Қысқасы, бұл жерден ең төтесiн атағанда, көп кiтаптан Абай байлаған жол сорабы осы едi. Әкесiне күнбе-күн оқып бiлген дерегiн бүгiн ғана емес, бұдан бұрын да айтқан-ды. Жолдағы елдердiң өзге тiрлiктерiн, географиялық жағдайларын, кәсiп, шаруа салттарын көп-көп әңгiмелеген болатын.
Қарқаралыдан Құнанбайдың осы сапарына бiрге ермекке серт еткен Өндiрбай қалпе қосылмақ едi. Қазiр жүргiншiлер Ертiстен шалқайып, қазақ сахарасының қалың ортасына қарай тартпақшы. Кейiнгi жолда бұлар мiнетiн көлiк неше алуан боп ауыса берер, бiрақ дәл Семейден Қарқаралыға шейiн арбамен жайлырақ боп жүрiп баруды Тiнiбек әсiресе қатты мәслихат еткен.
Құнанбай мен Ызғұтты мiнетiн кең күйме Тiнiбектiң үлкен қорасында жегулi тұр. Қыстан сұлымен шыққан, қазiр iшiн тартып, тоқ жараған қалың сауырлы, қан жирен аттың тройкасы доғаны сiлкiтiп, үнi мөлдiр жез қоңырауды шылдырата түсiп, ауыздығын шайнап, жиi-жиi пысқырынып қояды.
Азықтар, көрпе-жастықтар, әлденеше қабат жазғы, қысқы киiмдер болсын, барлығы да күймеге түгел салынып болған-ды. Қарқаралыға шейiн Құнанбайды осы күймемен шығарып салатын Мырзахан көшiр орнына отырғалы бiрталай уақыт болды.
Сонымен көктем күнiнiң түске жақындаған шағында, екi қабат үйдiң барлық астыңғы, үстiңгi бөлмелерiнен қалың жұрт ақтарылып шыға бастады. Көпшiлiгi қыр киiмiн киген ел адамдары. Бiрақ солармен қатар, қаланың саудагер, шәкiрттерi, қалпе-хазреттер сияқты қонақтары да көп. Бұларға Құнанбай Тiнiбектiң қолымен садақа бергiзiп, бәрiнiң тегiс фатиқасын алған .. Бұл реңдi қонақтар асқа тойып, қалтасына да ырза болып жымия күлiсiп, көңiлдене шығып едi.
Ендi осы топтың алдында Құнанбай өзi боп арбаға қарай келе жатқанда, бұл мiнетiн күйменiң көлеңкесiнде отырған бiр екi адам орнынан тұрып, Құнанбайға қарсы жүрдi. Алыстан сәлем берiп, Құнанбайдың алдына тақап келген бұл екеудiң бiреуi – сақалына бурыл кiрген Дәркембай. Қасындағысы – жыртық шапанды, жүдеу жүздi, жалаң аяқ, аяғын қалың күс басқан, 10-11 жасар бала едi. Дәркембай тақап келiп, Құнанбайға "жол босын" айтып, соған iлес жылдам сөйлеп кеттi:
– Құнеке, алыс сапарға бет алып, құдай жолына кетiп барады екесiз. О да мүсәпiрлiк сапар дейдi ғой. Кетерiңде бұндағы бiр шын мүсәпiрдiң арызын тыңдап кетсең деп тосып отыр ек. Мына баланың арызы бар, "құдай үшiн айтып бер" деп менi ертiп әкелдi! – дедi.
Құнанбай қабағын түйiп, тiксiне қарады да, жүрiсiнен бөгелiп қалды.
– Мен дүние сөзiнен аулақ кетiп бара жатқан жанмын. Арызың болса, менен өзгеге айтпаушымең? – деген едi.
– Өзгеге емес, өзiңе айтылатын арыз едi, Құнеке.
– Менiң басымда сөзi бар, неғылған бала бұл?
– Сөзi өз басыңда болған соң келiп тұрмыз.
Құнанбай айналадағы топтан, әсiресе, қаланың саудагерлерi, молдасы, қалпесiнен қымсынып қалды. Көзiн бiр рет қырын тастап едi, жұрт тегiс аңырып, дағдарып қалыпты. Майбасар Дәркембайды ендi танып, оны Құнанбайдың жолынан қақпалап әкетпек болды.
– Дәркембаймысың?! "Арызым" деп, аттанғалы тұрған кiсiге не деп оралып тұрсың сен? Тұрсаңшы былай! – дедi. Соңғы сөздерiн күбiрлеп айтса да, зiлмен тастады.
Бiрақ Дәркембай одан ығысқан жоқ. Ендi үнiн қатайтыңқырап, мына топтан Құнанбай мен Майбасардың қысылып тұрғанын байқап, әдейi даурыға сөйледi.
– Бұл баланың арызы – мың да бiр қарып-қасердiң арасында өзiң құлақ салатын сөз. Құдай жолына барарда, әдейi құлақ салатын сөз.
– Бұл не қылған бала? Арызы не? Айтшы шапшаң! – деп Құнанбай әлi де түйiлген қабақпен ендi ызалы үн қатты.
– Бала баяғы Борсақ Қодардың немере iнiсi. Бұл Көгадайдың баласы. Сонада Қодар өлгенде, жалғыз iнiсi Көгадай Сыбанда жалда жүрiп, жырақта қалған. Өзi өмiр бойы шала жансар, ауру адам едi. Алты жыл болды. Көгадай да өлдi. Сонымен Қодардан жалғыз қалған ұрпақ осы мынау жетiм бала Дәрмен! – деп Дәркембай баланы танытты.
Бетiне бозғылданып түгi шыққан, жүзi жүдеу шекесiнде көк тамыры бiлiнген, сүйектерi адырайған бала тұр. Бiр көзiн кiр шүберекпен таңып апты. Дәрмен көзiнiң жасын зорға тыйып, иегi дiрiлдей түсiп, Құнанбайдың жүзiне жаңа қарады. Құнанбай бұны да оқтай атып тұр екен.
– Несi бар едi бұл баланың менде?
– Несi жоқ едi, Құнеке? – деп, Дәркембай Құнанбай көзiне өткiр көзiн қадап, сыншыдай бақты.
– Айт ендеше, бұның мендегi сөзiн. Жүр былай дедi Құнанбай. Ол Дәркембайдың сөзiнiң арты ауыр болатынын тез болжады. Топ алдында сол сөздi түгел айтқызса, өзiне өзi соққы тигiзгендей болатынын сезiп, Дәркембай мен баланы ықсыра, қалың топтан шет бөлiнiп шықты.
Қораның iшiнде Құнанбайды қоршаған кәрi-жас. Ырғызбайлардың киiм сәнi бөлек-тi және қаладағы саудагер, имам, қалпелердiң сәлделi, шапанды, құндыз бөрiктi, байлық, барлық көрiнiстерi де басқа. Олар өз орталарынан Дәркембай мен Дәрмендi аластап шығарғандай. Бұл қорада, Құнанбай қоршауында, ол екеуi қажып, талған түрлерiмен, ашаң жүдеу жүздерiмен өзгеше сұп-сұр. Көнетоз, жыртық киiмдерiмен ерекше бiр азап дүниесiнен келгендей. Жоқшылық, ауыр мұқтаждық тұтқындары. Құнанбайлар топтан бөлiнiп шыға бергенде, Майбасар, Тәкежан арттарынан ердi. Абай да бұларға iлесе алдыңғы топқа тақады. Дәркембай сөйлеп отыр екен.
– Қодардың жазығы жоқ.болса да, құн деген үн болмады. Үн шығырмады заманыңның талқысы! – дедi.
"Заманыңның" деген сөз Құнанбайдың дәл өзiне қадалып тұр. Содан ширыққан Құнанбай ендi зеки сөйлеп, ашу шақырды:
– Не деп тантып отырсың, Дәркембай? Қодардың құнын сұра деп сенi маған жiберген қандай ғана Бөкеншi мен Борсақ? Аташы солардың аттарын! – деп кәрленгенде, Құнанбайдың бағана таңертеңнен бергi мүләйiм сопы, момын жүзi мүлде жоғалып кеттi. Бұрынғы жаулық, шабуылдар үстiнде көгерiп, түйiлетiн қатты ашуын қайта тапты. Бұл кезде ол, жыртқыш тағылардың тiстi, тырнақтылары болса, солардың гүрiлдеп шапқалы тұрған, iреп сойғалы тұрған қатал тағылық кескiнiне келдi.
Дәркембай ол пiшiннен де сескенген жоқ.
– Құн сұра деп жiберген Борсақ жоқ, Борсақта ондай күн де жоқ. Құнын айтпаймын. Бiрақ Қарашоқыны қайтесiң?! Ол мына баланың сыбағасы емес пе едi? Сол Қарашоқыда бүгiн үлкен ауылың, Күнкенiң аулы маңғыстап мал өсiрiп, мыңғырып жатқан жоқ па? Құдай үйiне барасың... Осындай жалғыз жетiмнiң ақысын мойныңа арқалап кетесiң бе?
Құнанбай ақырып жiбердi:
– Тоқтат, Дәркембай!
– Мен айтарымды айтып болдым.
– Өмiрде менен аяған қастығы болмаған қырсық жауым, қызыл көз.пәлем сен бе едiң, соңымда сұғын қадап жүрген?
– Құнеке! Мен пәле басы болған емен. Пәледен бас қорғаушы ғана болғанмын.
– Баяғыда маған мылтық кезеген де сен емес пе ең?
– Мен кезесем де атқан жоқ ем. Жазықсыз мойныма арқан салып дарға асқан да тiрi жүр ғой! – деп, Дәркембай қатты демiгiп ап, Құнанбайдан әлi де өткiр көзiн тайдырған жоқ.
Құнанбай қанша кәрлi, зәрлi болса да мынадай кiнәдан қатты сасып, құп-қу болып, дiрiлдеп кеттi.
– Онда атпасаң, бүгiн аттың ғой. Мынау менiң көрiме атып отырған оғың ғой. Алды ғой мынау менiң жағамнан! – деп, өзiнiң амалсыздығын шаққандай боп, Майбасарға жалт қарады. "Не ғып шыдап тiрi отырсың?" дегендей. Майбасар осы кезде Құнанбай мен Дәркембайдың арасына қатты алқынып кеп, зығыры қайнап.килiге бердi. Топтан тасалана отырып, Дәркембайды қатты боқтап жiберiп кеудеден жұдырықпен нұқып қалды.
– Жап аузыңды! – деп, сыбыр аралас тыйым салып, – ендi үнiңдi шағарсаң, сақалыңнан алып тұрып лақша бауыздаймын! – дедi.
Құнанбай орнынан тұра бердi. Тәкежан мен Майбасар Дәркембайды екi етегiнен басып отырып қалды. Дәрмен үн салып жылап.жiбердi.
– Қарызым кеттi мойныңда... Қарызым! – деп жылап едi.
Дәркембай екi мықты мырзаның сығымында отырса да, Құнанбайдың сыртынан соңғы сөзiн қатты айтып қалды.
– Кеше құдiретiңдi аға-сұлтан боп жүргiзiп ең. Ендi, Құнанбай, қажы боп алып, жүргiзем деп барады екесiң. Бiлдiм, құдай жолы емес... Тағы да Құнанбайлық жолыңды жоқтап барады екенсiң ғой. Өлтiрт, талат мына бөлтiрiктерiңе! – дедi.
Майбасар мен Тәкежан Дәркембайдың екi жағынан алқына сыбырлап:
– Өшiр үнiңдi, қақбас! – деп, сол арада бүрiп, түтiп жiбергендей болып едi.
Осы сәтте Абай жонын жұртқа берiп отыра бердi де, Майбасар мен Тәкежанның Дәркембайдың жағасына жабысып отырған қолдарын қатты жұлып-жұлып алып, серпiп жiбердi.
– Құдай атқыр, арсыздар! Тарт былай! – деп қалды. Дәркембайдың көзi Абайға түскенде, оның жүзi боп-боз боп, екi көзi қанталап, Майбасар мен Тәкежанды жарып өткендей от шашып тұр екен.
– Килiкпеңдер, арсыздар! Бұның сөзi әкемнiң құдай алдында жауап беретiн сөзi. Ненi ұғып, ненi ойлаушеңдер сендер! Көр кеуде.арсыздар! Мекеге бара жатқанда да әкем осындай күнәм бар деп бара жатқан жоқ па? – деп, Майбасар мен Тәкежанға ауыз аштырмады. Сол сәтте Дәркембайға бетiн бұрып:
– Дәркембай! Айтпасыңа болмаған шығар. Орайлы арызың болған соң, қысылшаң жерде айтсаң да айыптай алмаймын. Мен қарыздармын әкем үшiн. Қарғамай, сiлемей қайта бер, жарқыным. Сөзiң жеттi маған. Етiм түгiл сүйегiмнен өттi. Бар қазiр, жүре берiңдер! – дедi. Дәркембайды сүйеп тұрғызды да, Дәрменге қалтасынан жүз сом шығарып берiп, ол екеуiн жөнелтiп салды.
Құнанбай көпке шейiн үн қата алмай, iшiнен күбiрлеп, тәубе қылған кiсiдей.сiлейiп тұрып қапты. Ендi қасына Ызғұтты мен Ұлжан келiп, жүрудiң мезгiлi болғанын айтты. Қорадағы қала адамдарына Құнанбай ендi ғана асығып, тез-тез қоштасты да, арбаға мiндi.
Күймеге Құнанбай қасына Ызғұттыдан басқа Ұлжан кеп отырды. Барлық ағайын тобымен бiрге о да күйеуiн бiрталай жерге шығарып салмақ.
Үш жирен атты сәндi күйме, бай үйдiң кең қақпасынан дүрiлдей шылдырап, ағындап шыққанда, арба мен салт атқа мiнiп, шығарып салуға iлескен жұрт саны қалың едi. Құнанбай күймесiнiң артынан тағы екi күйме шықты. Оның бiрiне – Мәкiш пен Абай мiнген. Екiншiде – Тiнiбек пен бәйбiшесi. Осындай мол жүргiншi бар көшенi өздерi алып, даурыға сөйлеп, шаңдата тартып бара жатқанда, кiшкене қаланың еркек-әйелi, бала-шағасы түгелiмен қақпа алдына, терезе түбiне жүгiре анталап, қадала қарап қалысқан.
Салқар ұзақ топтың ең алдында қатты кетiп бара жатқан Құнанбай күймесi аз уақытта қаладан шеттеп шығып, батысқа қарай еңiсе тартатын қара жолға түстi.
Салт аттының бәрi де желе жортып, бiр топталып, бiр шұбырып, iлесiп келедi.
Құнанбай артына айналып қараған жоқ. Кем қойса, бiр бекеттей жерге бар ағайынның шығарып салып қайтатынын бiледi.
Дәркембайдан айрылған соң Құнанбай көпке шейiн үн қата алмай, томырыла, түйiлiп қалған-ды. "Тұнығымды ылайлады", "тұнығымды лайлады-ау әлгi!" деген бiр сөздерi өз iшiнен неше қайырып айтты. Кейде көз алдына тып-тыныш тұрған апан суға кесек атып толқытқан әрекет елестейдi. Жүрерiн ерте ойлап әзiрлеген мiнездерi, сөздерi бағанағы таңертеңгi едi. Артындағы жұртты өзiнiң жолына тiлеу тiлетiп қалдырмақ болған сопияна сөздер, мiнездер болатын. Дәркембай болса, соның бәрiн құйынша ұшырып кеткендей. Сонымен қатар Құнанбайды бұл өмiрден тықсыра серпiп, шетке қағып тастағандай.
Осыдан зығыры қайнаған.қалпында, көп үндемей отырып, зорға бойын жиды. Ендi тым құрыса Ұлжанмен арыздасып, көңiл жазып кетпек.
Мырзаханға аттарды осындай қатаң жүрiстен баяулатпай жүргiзiп отыруды тапсырды да, өзi Ұлжанға бұрылды. Қабақ танығыш, сезiмтал Ызғұтты осы кезде көшiрге қарай сырғи берiп, Құнанбай мен Ұлжанды соңғы айтысар сөздерiне бетпе-бет, оңашарақ қалдырды. Өзi Мырзаханмен тiл қатыса берiп, жолдың барысын, бұрылыстарын болжай отыр.
Көктемнiң ерте кезi едi. Әлi бұл өңiрде көктiң шабан тебiндеп келе жатқанын, қыс ызғарының әлi түгел айығып болғанын әңгiме қылады.
Құнанбай Ұлжанға қарай бар денесiмен бұрыла түсiп, бет берiп сөйледi:
– Бәйбiше, үй серiгiм ғана емес, өмiр серiгiм едiң. Ұзақ кешкен тiрлiкте қай белдiң астында жүрсем де, артымда отырған бiр бел – өзiң едiң. Сенiң айтар кiнәң болса да, менiң саған артар бiр түйiрдей назым жоқ. Адал жүрек, ақ бейлiң үшiн балаларыңның бағы ашылсын, – дедi.
Ұлжанның нұрлы бiткен ақшыл-қызғылт жүзi iшiн тоңазытқан сезiмнен көкшiл тартып, қатты өзгердi. Бiрақ көпке шейiн үндемей отырып, жүрек тоқтатты:
– Мырза, мынадай сапарыңа кiнә түгiл наз ертсем, оным бiлместiк болар едi! – деп күйеуiнiң бетiне салмақпен қарады. Бұл уақытта оның өңi қайтадан өз ажарын тауып, бiр түрлi нұрға балқып тұр едi. Кесек бiткен сұлу, кең, дана пiшiн. Сөзiн дамыта бердi. Жастықта адамға төсек те, үй де, тiптi дүние де тар екен. Ал егде тартып, зауал шағына.бейiмдеген сайын дүние кеңейе бередi екен. Өзiң босаң, кiшiрейе берiп, айналаңда қуыс дүниенi көп тауып, өзгеге орын босата бергiң келедi. Кiнәң азайып, кешiрiмiң көбейiп, суына бастайды екесiң. Осы көңiл менi жеңгенiне көп болған! – деп бiраз толас еттi. Құнанбай аса қатты ден қойып, ұйып тыңдап қалған едi. Ұлжанның жүзiне телмiре қадалып қапты. Ұлжан қабаған көтерiңкiреп, екi көзiн қысыңқырап, тағы да толғанумен нұрлана түстi.
– Әйел еркекке ене бауырындағы құлындай жанасып жүрiп те, не шеттеп тайталасып жүрiп те сүйенiп өседi. Ерден әйел жамандық та алады, қасиет те алады. Мiнiм болсын, өзгем болсын, бiр жағы өзiңнен едi. Ұзақ дәурен кешiп келiп бүгiн сен ырзалық айтып аттансаң болады. Мен сенiмен ендi кеп кiнәласам ба, мырза! – дедi. Ұзақ өмiрде күйеуiнен кешкен көп ренiшi есiнде тұрса да, ашпады. Оны iркiп қалды.
Осы сөзден соң Құнанбай өзге жеңiлiрек, жайлырақ тиетiн әңгiмеге түстi. Бұл сөзге екеуi Ызғұттыны да қосқан едi. Құнанбаймен осы жолы Мекеге бiрге баратын Өндiрбай қалпе.
Ол бұның көп заманнан қадiрлейтiн адамы екен. Қазiр ендi бар туыстан жақын боп, бiр сапар кешпек.
Осы Өндiрбайдың Құнанбайға айтқан тiлегi бар. "Не қыз алып, не қыз берiп құда болсам" дегендi арман ете берушi едi. Құнанбай осы жолы сол сөз қайта шықса, келiсiп аттанбақ. Мырзаханнан хат жазады. Өндiрбайдың жас қызы бар. Соны Ұлжан өз қолына келiн етiп алса, лайық болады. Құнанбайдың кенжесi әлi де тау соғар, сотқар Оспан үйленгелi 2-3 жыл болды. Бiрақ оның өзi ойламағанмен, әке-шешенiң кенжесiнен немере сүйе алмай келе жатқаны мұңға айналып барады. Сүйтiп, осы жолы Оспанға тағы бiр қыз айттыру орайы бар. Ұлжан соған әзiр болсын.
Ендiгi жол бойынша бұл күйменiң iшiнде кетiп бара жатқан әңгiме осы едi.
Үш құла жеккен екiншi күймедегi Абай мен Мәкiш. Бұл екеуi көпке шейiн үнсiз келе жатты. Оңаша шыққан соң, Мәкiш жиi жылап отырды. Абай оған бiр-екi рет:"қойсаңшы, Мәкiш!" деп тоқтау айтып едi, апасы тыңдаған жоқ. Сонан соң Абай үнсiз, жалғыз өз ойына кеттi.
Қазiрде Абай ойынан да үлкен орын алып, отырған жаңағы Дәркембай сөздерi, соның мiнезi. Ол, Абай ұғымынша, Құнанбайдың ендi алдына қойып iшейiн деп отырған дәмдi асын теуiп, төңкерiп төгiп кеткен тәрiздендi. Қодар... Қодар... Одан қалған сорлы жетiм, панасыз бала Дәрмен. Абайдың көз алдынан жүдеу бала кетпейдi. Оның басындағы кiр шүберек ғарiптiктiң сор құрсауындай сезiледi. Бала бар тiрлiгiмен, бишаралығымен және Дәркембайдың айтқан әдiл дауларымен Құнанбайға айтылған өмiр өкiмi сияқты. Бұл – дұға, намаз, ораза қажы жеңе алмайтын өкiм. "Сондай күнә сұмдығым бар едi" деп өкiнiп бара жатқан Құнанбай болса да, бiр сәрi.едi. Жоқ, әкесiнiң шын өкiнген жүзiн Абай көрмедi. Оның баяғы қатал ызасын ғана көрдi. Екi арасы бiтiмсiз. Жыртқыштық пен жазықсыздық арасындай кереғар. Ендеше... Әкесiнiң бұл сапары, бұл барысы не? Тағы Дәркембайдiкi рас болғаны ғой! Құдайшылық емес, Құнанбайшылықты жақтап бара жатқан болғаны да! Абай аса бiр ащы мысқыл, ызамен қабақ түйiп жымиды да, Құнанбай жайын ойлаудан, оның сапарынан көңiлiн бiр-ақ кесiп тыйып, басқа күйге ауысып кеттi.
Бұл шақта қатты жүрген күйме жаңа ғана қылтанақтап келе жатқан, жол жағалаған тықыр көктiң арасымен келе жатыр едi.
Көптен қаладан шықпаған Абайға жаңа көктем ендi ғана өзiнiң келе жатқанын баян еттi. Сол жақта, алыс көк жиекте, көкшiл мұнар iшiнде Семейтау көрiндi. Қардан о да арылыпты. Кесек, жұмыр бiр ғана қатты толқын бүктетiлiп, түйiлiп кеп, мәңгiге мелшиiп, қатып тұрып қалғанға ұқсайды. Айнала сар дала ортасында оқшау бiтiп, оқыс тұрып қалған бiр үзiк тау. Мәңгi-бақи жым-жырт боп, жай созылған сахараның бiр заманда әлденеден булығып, лықсып шыққан ереуiл толқыны ма? Ашу қажыры ма? Сол бейнелi бөлек тау.
Абай тау ажарынан осындай оқшау бiр бiтiм көрiп, қадала қарап отырып, тымағын алды. Пысынаған басына, бетiне Семейтаудан асқан қоңыр жел леп-леп тиедi.
Денесi серги бiр, сүйсiне бiр күрсiнгенде, сергек, сезiмтал көңiл де өрби түскендей болды.
Абай жер көркiн, өз көңiлiн еркiн өлең етiп кеттi...
Мынау салқын лебi айықпай ескен күн шуақты көктем күнiне Абай жүрегi өзгеше бiр емiренiп келедi. Кеудеде талай ыстық толқын сезiмдер сыя алмай сығылысқандай... Өлең әнге оралып, еркеленiп келедi... Үзiле алмай ырғалады.
Абай байқамапты. Бұның бар өлеңiн Мәкiш тыңдап отыр екен. Бөтен бiреудiң өлеңi емес, iнiсiнiң өз өлеңi екенiн де бiлiп отырыпты.
– Абай, осы сен ақынсың-ау! – дедi де күлiп жiбердi.
Абай Мәкiштi ұмытып кеткен екен. Әуелi үркiп қалғандай, қысылып:
– Е, оны қайдан бiлдiң? – дедi.
– Естiп келем ғой... Жасырайын деп пе ең? – деп, Мәкiш күлдi де, – және Ербол бар, барлық жас құрбың да көп айтады ғой. " жарысқа түспегенi болмаса, анық ақын " дейдi, рас па сол? – дедi.
Абай ендi күлiп жiбердi.
– Сонысы рас! Ақынмын!
– Қандай өлең айтасың?
Әй, Мәкiш-ай, өлеңiм менiң желге кетiп жүр ғой.
– О қалай?
– Мен сүйген мен күйгендi айтам. Сүйгенiм оралмастай алыста. Ал айнымастан қасымда, жадымда қалар – жалғыз күйiгiм ғана, соны айтқан соң желге кеткенмен бiр емей немене?
– Күйiгiң не? О не деген сөзiң? Сенде қандай күйiк болушы едi? – деп, Мәкiш Абайға кiнәлай да, сынай да қарады. Iнiсiнiң қабағы шытынды да, өңi тағы қуаң тартты. Толықша бiткен дөңгелек жүзiнде әлi бiрде-бiр ажым жоқ. Кесек сұлу бiтiмiне бұл күнде ұзаңқырап шыққан қиық мұрты да жақсы жарасады. Селдiр қара сақалы да бетiнiң көлемiн бұзбай, сәл ұзарып қана барып тоқтапты.
Қазiр Мәкiш барлап қараған шақта Абайдың мұрын мен бетiнде азырақ жылтырап бiлiнген, майда жұмсақ бiр нұр бiлiнедi. Жаңа ғана толып жеткен жiгiттiктiң анық сұлу ажары. Отты, саналы көздерiнiң ақ, қарасы айқын. Ажары таза, көздерi әрi көрiктi, әрi ыстық тиедi. Бiр қараған кiсiнi қайта тартып, ерiксiз қаратқандай, алмасы бардай, әсерлi көз. Жiп-жiңiшке боп, ұзын сызылған қап-қара қасы да жiгiт жүзiнiң жақсы ажарын аша түскендей.
Мәкiш өз туысына, iнiсiне iштей мақтаныш ете қарады. "Күйгенiм бар" дегенiне сенген жоқ. Сонда да айтқыза түсiп, танығысы келдi.
– Ал, күйiгiңдi не деп айттың, соныңды айтшы деп сұрады.
Абай көңiлiнде ерте күннiң айықпас сағымдай сұлу қиял естегiсi отыр едi. Сол күнде жүрек толқынын осы бiр әнмен айтқан. Бұл да жаңылмас серiгi содан берi. Естегiсi – Жәнiбекте өткен жайлау түнi болатын. Сүйiндiк аулындағы алтыбақан. Әлпеншектi Тоғжанмен бiрге теуiп тұрып, осы әнге сыр бөлеп едi екеуi. Жұрт көзiнше бiр әнде, бiр жүрекпен табысқан-ды. Сол "Топайкөк" әнiн бастады. Мынау көктем күнi Тоғжанды тағы да аса бiр сағындырып, қатты көксетiп келе жатыр.
Апасының айт дегенi бұның өзiнiң де жүрек, қиял тiлегi болатын. "Топайкөктi" бұл жолы шырқау үнмен айтпай, қоңыр, баяу ырғақпен бастағанда, өзгеше бiр нәзiк шердiң сөзi кеттi. Мәкiш өлең сөзiн әсiресе құлақ қойып тыңдап қапты. Мұңға толған жас жiгiт айтып келедi.
Жарық етпес қара көңілім не қылса да,– деп барып,
Аспандай ай менен күн шағылса да,
Дүниеде,сірә, сендей маған жар жоқ
Саған жар менен артық табылса да…
…Сорлы асық сағынса да, сарғайса да,
Жар тайып жақсы сөзден жаңылса да,
Шыдайды ырза болып жар ісіне
Қорлық пен мазағына табынса да…–
деп қатты сұрланып кеп тоқтады. Өзiн де, оны да айтқаны. Екi ынтық. Екеуiн де жалын өртейдi. Бiрақ шарасыздық – қатал тағдырдай. Соның соңғы кездерде көңiлге көп оралып жүрген бiр тынысы осы тәрiздi.
Бiрақ Мәкiш бұны ұққан жоқ. Ол бұрын өзi естiп көрмеген, жаңағыдай тосын сөздерден бiр ғана "жар" дегендi аңғарып, тоқтап қалды да, Абайдан сұрады:
– Ұқпадым. Бұндағы жар дегенiң кiмiң өзi?
Абай апасына оншалық шешiлмек емес.
– Жар дегенiм күйiк салған бiр жан да! Жар дегендi бiлмеушiмең?
– Бiлсем, жар деп кiсi үй жолдасын айтат та!
Абай селт етiп, жалт қарады.
– Дiлдә демексiң бе?
– Ия! Дiлдә болса қайтушы едi?
Жас жiгiт бұл жерге жеткенде айтқанына өкiнгендей боп, шұғыл айналып бұрылып қалды. Күйiп, қиналып кетiп:
– Ойбай, жаратқан, Мәкiш-ай, Дiлдәң не? Не деп кеттiң.
Мәкiш өзiнiң Абайға қатты батқан сөзiнен қысылып қалды. Ыңғайсызданып күлдi де:
– Япырай, сөзiм саған түрпiдей тидi-ау, Абай. Дiлдә байғұстың не жазығы бар едi?
– Рас, Дiлдәның жазығы жоқ. Бiрақ оған ынтыққан арман өлеңiн айтар менiң де жазығым жоқ. Төрт бала тапқан Дiлдәны айтқаның не?
– Е, бала тауып бергенiне жазықты ма саған?
– Жазығы жоқ. Қайта балалары жақсы. Ол – балаларымның анасы. Ата мен ана қосқан жолдасым. Бар болғаны сол ғана. Ал жүрек жалын, ынтық, достық десең ондай оттың бәрi де ол кеудеде өшкен. Болған шағында да, соншалық маздаған шырақ жоқ едi. Көңiлi ертерек бiтеу тартып, ерте суынған жан ғой ол! – дедi де, Абай ендi бұдан ары сөйлегiсi келмей, тоқтап қалды.
Осыдан кейiн бұл күйме алғаш қаладан шыққандағы қалпына қайтып, әңгiмесiз кетiп бара жатты.
Ұзақ, салқар қалың көштей боп, шаңдата шұбалған салт аттылар арбаларға таяу келе жатқан. Үштен, төрттен, бес-алтыдан шоғырланған ел кiсiлерi, қала халқы.
Осы аттылар тобының орта тұсында Тәкежан да келедi. Оның қасындағы төрт кiсi: Ғабитхан молда, Жұмағұл Ербол және Дарқан деген қосшы жiгiттiң бiрi.
Тәкежан әке жайын қалада да, жол бойында да iштей бiрталай уайым етiп келсе де, ендi тыныштық тапқан. Абай айтқан жол қиындығын Тәкежан оншалық тесiле ойлаған жоқ-ты. Қаладан шыққан соң, Ғабитханнан бiраз күдiк етiп сұрағанда, өмiрге көбiнше сенгiштiкпен қарайтын, ақ көңiл Ғабитхан ешбiр уайым ойлатқан жоқ.
Бұл кезде толықша тартып, семiре бастаған, жiгiт ағасы боп қалған Тәкежан қалжыңқой, күлегеш болатын. Әсiресе бiреудi қолға алып, қағытып, мысқыл ажуа қып отырмаса, бойына ас батпайтын. Кездесiп бiрге жүре қалған шақ болса, үнемi күлкi ететiнi, ойнайтыны осы Ғабитхан молданың өзi.
Тiлi қызық, аңқаулығы Қожанасырдай Ғабитхан туралы Тәкежан ел ортасына талай күлкi әңгiмелер таратқан. Ол әңгiмелерi көбiнше Ғабитханның қазақ тiлiн өз тiлiне қосып, терiс, оғаш қолданатын өрескелдiгiне де арналады.
Кейде Тәкежан молданың аңқаулығын өзiнiң болымсыз ұсақ керегiне де жаратып жүредi. Осыдан екi күн бұрын Тiнiбектiң қонақ үйiнде жатқан қалың елдiң арасында Тәкежанның қамшысы жоғалып кеттi. Содан кейiн Дарқан мен Жұмағұлға үй оңашада тағы бiр рет қамшысын қаратып-қаратып, табылмаған соң, ақырында Тәкежан бар қонақтың қамшысын жиғызып, алдына салып қойып қарап отырса, бiр тамаша сұлу, сары ала қамшы бар екен. Сұрастырса, бұл Ғабитхандiкi боп шығады. Тегiнде Ғабитхан қамшы, белдiк, қын, пышақ деген сияқты ұсақ бұйымдарға аса ұқыпты және қайдағы бiр көрiктi сұлуына қызыққыш болатын. Қайдан да болса сондайды таппай қоймайды.
Тәкежан өзге қамшыларды iргеге лақтырып тастап сары ала қамшыны қолына алып, мырс берiп күлдi де:
– Менiң қамшым мынау болат! – дедi.
Жұмағұл күдiк етiп:
– Ойбай, Тәкежан, Ғабитхан бермейдi. Қызарғанға қыздай құмар, әсте берсiн бе! – дедi. Тәкежан оған қараған жоқ.
– Үндеме, сұрап алам деп отыр деймiсiң! Ұрлап алам! – дедi. Үшеуi бiрдей ұғысты да, күлiсiп қалды.
Сол арада Жұмағұл Тәкежанның бұйрығы бойынша Ғабитхан қамшысының бүлдiргесiн өзгертiп, жылтыр қайыс бүлдiрге тақты да, қамшыны басқа үйге апарып тығып қойды. Ұзақ жолға жүретiн күндерде Тәкежан бiр-ақ ұстап шықпақ.
Ғабитхан содан берi екi күндей қамшысын жоқтап, бар қонақтың мазасын алып, әбден сарп ұрса да, дерек таппай, сiлесi құрып, қойған-ды. Бұл мазасызданып, қамшысын iздеп тыпырлап, қапаланып жүргенде Тәкежан мiзбақпай, үн қатпай отыра беретiн. Сол қамшыны Тәкежанның ең алғаш ұстап шыққаны бүгiн.
Жол бойында көпке шейiн Тәкежан Ғабитханмен бiрге келе жатқанмен, әдейi молданын оң жағынан жүрiп отырып, қамшысын байқатпай келген. Бiр уақытта Тәкежанның қамшысын көзi шалып қап, Ғабитхан атының басын оқыс iркiп, тоқырай берiп:
– Өй, Тәкежан, минiм қамшымны син алғансын ба? Бұл не хыянат!? – деп, сұмдық көргендей қарады.
Тәкежан түк шiмiрiккен жоқ:
– Қойыңыз, молда. Қамшы өзiмдiкi, байқап айтыңыз! – деп, әдейi сыпайы сөйлеп, таң қалған кiсiдей қарап тұр. Қамшыны ендi көрнекке шығарып, атының жалында көлденең ұстап тұр. Ғабитхан бiресе Тәкежанға аңыра қарап, бiресе қамшыға қарайды. Өрiмi, сабы, сарбасы. Сапқа ораған жезi – бәрi де өз қамшысы. Күмән жоқ. Ендi Тәкежанға ызаланып, ұрсып жiбермек болды. Бұның жасы үлкен. Және қылжақбас Тәкежанға бұл кейде қатты сөйлейтiн.
– Үй, ахмақ! Қара, минiм қамшымны ұрлап тұрғанын! – деп қамшыға қол соза бердi. Тәкежан қарсыласқан жоқ. Қамшыны молдаға өзi де созып қолына берiп жатып:
– Молда, ашуланбай тұрып, әуелi аңғарып алыңыз. Қамшы мiнi, анықтап қарап шығыңыз. Бар белгiсi өз қамшыңыздай болса, "көзiм жеттi, иманым кәмiл" деңiз де, алыңыз. Ал өзiңiздiкi болмаса, онда кiсiнi мына қауым алдында янаттамаңыз! – дедi.
Ғабитхан қамшыға жабысып, бар жерiн иiскелегендей ұстап қарап кеп, ақырында бүлдiргеге қарады. Қарады да, қабағын түйiп жiбердi. Бiр жақындап үңiлiп, бiр алыстап қарап ақырында таңдайын қағып, басын шайқады. Жұмағұл, Дарқан, Тәкежан – үшеуi де көз алмай молданың бар қимылын бағып тұр. Ғабитхан қамшыдан түңiлген екен:
– Айхай, болмас, болмас... Hәммәсi менiң қамшым. Бәлки, шу, хайуан бүлдiргесi минiкi түгiл. Ұхшауын ұхшайды, бiрақ қамшы минiкi емес. Мә, Тәкежан, хафа болма! – деп қайырып бердi.
Тәкежан бастапқы мiзбақпаған салмақты пiшiнмен қамшыны алып жатып:
– Е, молдеке, бәсе! – дедi де, Жұмағұлға қарап көз қысып, бiр жақ танауын тыржитып қойды.
Ғабитханды кейде iлгерi жiберiп, Дарқан, Жұмағұл үшеуi күлiп-күлiп алады. Бұлар осымен Құнанбайға қош айтысатын бiр бекет жерге қалай жеткендерiн байқамай да қалып едi.
Алдағы күймелер тоқтаған екен. Арбалардан жүргiншiлер, үлкендер тегiс түсiптi. Iлгерiлеп барып жетiп қалған салт аттылар да түсiп жатыр.
Тiнiбек күймесiнiң артында емiзiктеген қара саба келе жатыр едi. Барлық ұзатушылар жиылып болған соң, сол қымыз әкелiндi. Жұрт жағалай Құнанбай мен Ызғұттыны ортаға алып отырып, соңғы рет дәм татысты.
Құнанбай ендi бөгелмей, жүрiп кетуге асыққан. Ызғұтты соны сездiрiп, қымызды шапшаң iшуге жұртты асықтырып отырды. Ақыры Құнанбай орнынан тұрды. Барлық жиын да дүрк тұрған едi. Бұл жерде Құнанбай көп сөйлеп созған жоқ.
– Ал, жарандар, шығарып салу үшiн осы келiстерiң де жетерлiк. Елiме, жерiме сәлем жеткiзiңдер. Қош, ағайын! Дәм, ырзық бұйырса, амандық шаттықпен қайта көрiсуге жазсын! – дедi.
Тiнiбек бастап барлық үлкендер:
– Еншалла, еншалла, әмин, әмин! – дестi.
Содан кейiн, Құнанбай Ұлжан бастап барлық жұртпен құшақтасып амандасып шықты.
Абай мен Құнанбай ең соңғы сәтте үнсiз қоштасты.
Азғантай жiпсiгенi болмаса, әлi тер шықпаған, сұлымен жараған үш жирен ат, үндi қоңырауды шылдырата түсiп, тартып кеттi. Қатты кеткен күйменiң шұбыра бұралған шаңы iшiнен шылдыраған қоңырау көпке шейiн ойнай, сөйлей бара жатыр. Бiрақ, барған сайын тұншыға бердi. Үнсiз қатып, қадалып тұрып қалған бар жиынға ең соңғы рет, бiрақ баяу шыңғыр еттi де, қоңырау өшiп кеттi.
Күйме алыстап барып, сар көделi белден аса бердi. Ендi бiр сәтте ұзақ сапар жолаушылары ұзатушы көздерден таса болды.
Әлi де үнсiз тұрған жұрт, ендi ғана қайтуды ойға алды.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 28
  • Parts
  • Абай жолы - 01
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2087
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 02
    Total number of words is 4238
    Total number of unique words is 2139
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 03
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 2040
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 04
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2189
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 05
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 2084
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 06
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2036
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 07
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2144
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 08
    Total number of words is 4200
    Total number of unique words is 2080
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 09
    Total number of words is 4165
    Total number of unique words is 2152
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 10
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2083
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 11
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2093
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.1 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 12
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2192
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 13
    Total number of words is 4287
    Total number of unique words is 2219
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 14
    Total number of words is 4236
    Total number of unique words is 2157
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 15
    Total number of words is 4187
    Total number of unique words is 2177
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 16
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2238
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 17
    Total number of words is 4288
    Total number of unique words is 2118
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 18
    Total number of words is 4232
    Total number of unique words is 2120
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2193
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 20
    Total number of words is 4317
    Total number of unique words is 2186
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 21
    Total number of words is 4214
    Total number of unique words is 2207
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 22
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2195
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 23
    Total number of words is 4248
    Total number of unique words is 2236
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 24
    Total number of words is 4212
    Total number of unique words is 2208
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 25
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2148
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 26
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2274
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 27
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2158
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 28
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2191
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    40.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 29
    Total number of words is 4368
    Total number of unique words is 2277
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 30
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2258
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    36.2 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 31
    Total number of words is 4256
    Total number of unique words is 2205
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 32
    Total number of words is 4252
    Total number of unique words is 2226
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    39.0 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 33
    Total number of words is 4244
    Total number of unique words is 2139
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 34
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2231
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    35.2 of words are in the 5000 most common words
    41.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 35
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 36
    Total number of words is 4026
    Total number of unique words is 2206
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.8 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 37
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2209
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    44.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 38
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2209
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 39
    Total number of words is 4160
    Total number of unique words is 2184
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 40
    Total number of words is 4119
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    41.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 41
    Total number of words is 4247
    Total number of unique words is 2270
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    43.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 42
    Total number of words is 4216
    Total number of unique words is 2314
    24.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 43
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2047
    26.6 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 44
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2222
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 45
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 2178
    25.6 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    43.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 46
    Total number of words is 4036
    Total number of unique words is 2187
    26.1 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 47
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2066
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 48
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2168
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 49
    Total number of words is 4132
    Total number of unique words is 2220
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 50
    Total number of words is 4044
    Total number of unique words is 2122
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 51
    Total number of words is 4197
    Total number of unique words is 2247
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.5 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 52
    Total number of words is 3828
    Total number of unique words is 2027
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    35.3 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 53
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2266
    26.7 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 54
    Total number of words is 4249
    Total number of unique words is 2081
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 55
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2178
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    44.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 56
    Total number of words is 1428
    Total number of unique words is 907
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.