Latin Common Turkic

Абай жолы - 29

Total number of words is 4368
Total number of unique words is 2277
25.0 of words are in the 2000 most common words
36.6 of words are in the 5000 most common words
42.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
– Ән бiзге ғана ма екен? Көп естiп, көпке қанып жүрсiздер. Өздерiңiзде ғой. Қонақ кәдесi тағы бар ғой! – деп, Абайдың өзiне қарап, тағы күлдi.
Күлкiсiнiң үнi соншалық сыңғыраған, сонша бiр мөлдiр, нәзiк едi. Бұның күлген үнi Тоғжан даусынан да әсерлiрек. Құлақтан кетпестей ән тәрiздi күлкi екен.
Абай iркiлген жоқ.
– Жол жора менi тапса, мен жаман да болса бiр ән тауып көрейiн! – деп, үй iшiн ырза қып күлдiрдi де, домбырасын ширақ тартып, күйлеп алды.
Сезiмге толы қоңыр әнде Шүкiман естiп бiлмеген мұңды сұлу сөз бар едi.
Жарқ етпес қара көңілім не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да,
Дүниеде сірә,сендей маған жар жоқ
Саған жар менен артық табылса да!
Бүгiн бұл сөздерде дағдылы арман емес, жалын сенiм тәрiздi, жарық сәуле елесi бар. Иесiн тауып, соған ғана арналғандай. Үн толғауы, ән ырғағы сондайлық үмiт жағасына қарай ұмсына созылып бой ұрды.
Абай үй iшiнiң сүйсiнiп тыңдағанын байқап осы әнiн үш қайырып айтты.
Содан кейiн Шүкiманға қарап өзi тiлек етiп:
– Шүкiман, ерулiге қарулы бар едi ғой. Жаңа ана үйде айтылған "Топайкөктi" мына Ербол екеумiз ұмытқамыз жоқ. Оны кiм айтып едi деп сұрамаймыз да. Айтушы сiз дегенде күмәнымыз жоқ. Соны тек бiр қайырып айтсаңыз екен! – дедi.
Шүкiман кiшкене әзiл қатып, тағы да сәнмен күлiп:
– Қап, ол әндi айтқан, ана үйде қалған бiздiң бiр кәрi жеңгемiз едi ғой, шақыратын екен! – деп жiгiттiң өз өзiне сенiмдiлiгiн азырақ ажуа қып отырды.
Қасындағы ұсақ қыздар мен қалыңдық та күлiп, алдаусыратпақ болып едi, Абай мен Ербол көнген жоқ, иланбады. "Өзiңсiң", "өзiң айт" деп ынтыға сұрады.
Осыдан соң Шүкiман "Топайкөкке" шырқап кеттi. Көркем үнi ерiксiз ұйытып барады. Жiбек талдай жiңiшке бұралған, бөлек саз тапты. Абайға ән жер үнi емес, өмiрде сiрә естiлмеген, сымбат пен сыр лебiзiндей. Жiгiттердiң өзiне таныс болғанмен, "Топайкөк" бұрын мұндай үнде, дәл осындай жан бiтiп, iшiн ашқан емес-тi. Абай табынып, ұйып тыңдады. Бiр ғана сәтте Шүкiман жүзiне көзi түсiп едi. Сұлу жас қыз ендi қымсынбайды. Барлық сезiмтал жүрек, тал бойы мен күй ырғағына берiлген екен. Жiңiшке қасы кейде аз шытынап, кейде көтерiле керiлiп, iш толқынынан леп-леп елес бередi.
Қазiргi Шүкiман нәзiк ырғақ, мөлдiр саздың тұсында бар қасиетiн аша түстi. Өзгеше өнер нұрымен балқыған, ерекше сұлу едi. Әнiнде, ашық айқын бiр келiстi сарыннан басқа, үзiлмей iлескен, майда, рақат саз, бiр күмiс лебiз толқын бар.
Жiгiт жүрегiне, әсiресе, сол iлес үн өзгеше ыстық әсер етедi. Көз алдынан нелер сұлу көрiнiстер өтiп жатыр. Ай сәулесi сылдырап аққан жiңiшке бұлақ жүзiне түсiп, жарқырай қуана ма? Түн үнiне сүйсiнiп кеп, нұр сәулесiн төккендей бола ма! Сондай бiр сурет, әсiресе, көп елестейдi. Шүкiман тағы да баяу толқытып, салмақпен еркеленiп кеп, ақырындатып барып тоқтады. Жұрт тегiс жым-жырт сүйсiнiп, бағына тыңдап қалған екен.
Абай демiн iшiне тартып, үздiгiп қалыпты. Қуаныш, бақыт араласқан жарқын жүзбен қатты күрсiндi. Шүкiманға қарап, үндемей басын идi.
– Айтушысына кездеспей жүр екен ғой, сорлы! Мынандай боп айтылған "Топайкөкте" арман жоқ! – деп, Ербол тамашалап отыр.
Бұл Абайдың да ойы едi. Бiрақ ол iштегi рақат күйiн бұл арада сөзбен айтып жеткiзе алар емес. Көңiл толы нұр сәуле тұр, кернеп толқытқандай. Тiл қатып, сөйлеп көрсе, сол шексiз рақатын өзi бұзып қуғандай болар едi. Жалғыз ұғып бiлгенi, iшiнде күн туғандай. Анық бақыт сезедi. Күдер үздiрген, жоғалтқан бақыт, қайта оралып өзi келiп, еркелеп аяп, қайта тапқандай.
Осы сәтте Абай ойында қайтпас берiк байлау туды. Бiр кезде жастық, амалсыздық, әлсiздiкпен айрылып едi. Кешiрместей кiнәлы едi өзi сол үшiн. Ендi мынау жұлдызынан көз жазбақ емес, айрылмақ емес. Дүние ойран болсын. Ата-ана, ағайын-туған жат көрсiн. Барлық әлем оғат десiн, безсiн бұнан. Сонда да мынау көрiктен Абай безбек емес, айрылмақ емес. Айрылар болса тiрлiк те керек емес. Бар мұрат арманы ендi қайтып бұрылмастай боп, осы қиял, осы байлауға бекiп отыр.
Жастар жиыны тарқағанда, Абай Шүкiманға қайта-қайта бiр сөзбен алғыс айта бердi. Демi дiрiлдеп, жүзi өзгерiп жiгiттiң аузына басқа сөз түспей тұр. Шүкiманның көңiлi жүйрiк, сезiмтал едi. Ол сыпайы сызылып, қызара күлiп тұрып, Абайға соңғы рет көзiн салды. Қазiр ол бағанағы жiгiт емес. Алғаш көргендей паң, суық танылған Абай емес. Жүзi жылы, мiнезi майда жан секiлдi. Барын iрiкпей жабыса тартар, жақсы адамдай сезiлдi. Шүкiманның көрмеген, күтпеген жақсысы сияқты. Қыз оны туысындай көрдi. Жақын шырай берiп, ұзақ қарап, қоштасты. Жатарманға келгенде, Шүкiман бiр жақын жеңгесiнiң үйiне кеттi. Әуелi күйеу қонақтарын ертiп шықты да, содан өз үйiне оралған жоқ.
Ертеңiнде Абай мен Ербол Шiлiктi кезеңнен аттанып шығысымен, Шүкiман жайын ауызға алысты.
– Керiм... Керiм... Несiн айтасың! – дедi Абай.
– Әй, керiм! Әй, керiм! – деп, Ербол да сұқтанып, тамсанудың үстiнде едi.
"Абай" қалай айттың, қалай айттың?" деп жолдасының жаңағы айтысын қайта-қайта қайыртты да:
– Ал мен бiр нәрсе айтайын ба? Бұның Шүкiман деген аты сұлу емес. Сай емес. Жаңа ат қоямыз. Оны дәл осы арада сен таптың. Шүкiман аты қалсын, шын аты Әйгерiм! Әйгерiм болады! – дедi.
Бұлар әңгiмесi тағы да түндегi түстен басталып ғажап, қайран шындықпен аяқтаған, таң-тамаша сырға оралып кеп едi. Екеуi де ұзақ сөйлегенмен, не сыр барын, нендей халден осының бәрi туғанын бiле, ұға алмайды. Дағдара бередi. Ең аяғында Абай өзi бiр тұспал, болжал жасады.
– Ербол, ақылға симаса да, мен бiр сөз айтайын ба? Дәл осындай боп, түсiнде алдын көру, – не соған салынған сәуегейдiң, көрiпкел, бақсы-балшының iсi. Немесе кiтаптар айтатын әулие, пiрдiң iсi. Мен мұның бiрi де емен. Қалайша көрдiм? Мерзiм алып, болжал етiп жүрген жайым емес. Бiрақ ақыл-санамен жүретiн көптен басқа, осындай сезiмтал сергектiк тағы бiр жандарда болады. Ол – ақындар. Осы мен тегi ақын болсам керек! – дедi.
Ербол Абайдың ақындығына ден қоюшы едi. Бiрақ мынау жөндi түгел ұғынған жоқ, үндемедi. Жат жұмбақ деп санаған күйде қала бердi. Абай да, ол да түндегi түс жайын дұрыс түсiне алмай, тек бал ашқандай боп, бұлдыр болжал жасады. Бiрақ " ақын болсам керек " деген сөздi Абай қазiрде бiр айқын сезiлiп келе жатқан шын шабыт үстiнде айтқан едi. Жол Шiлiктi кезеңнен асып ап, тура тартып, Орданың терiскей төсiне қарай сұлады.
Жүргiншiлердiң қарсы алдынан Шыңғыстың желi естi. Алыста, сахараның ғажайып ертегiсiндей боп, сұлу сағым толқынданады. Неше алуан бейнелер, елестер шығып, бадырая түсiп ереуiлдеп қояды. Кейде олар көк мұнар iшiнде қалқып, көтерiлiп, жерден үзiлiп, аспандап кетедi. Кейде тау, кейде қыстау, мола, кейде тоғай сүйтедi. Осы сағым ар жағында, көкшiл мұнар арасында. Шыңғыстың қалың қатпар, қара көк биiктерi көрiнедi.
Айнала, бар дүниенi ал қара көк бетеге мен шашақтанған ал күрең көде басыпты. Анда-санда жол жағасында түп-түп ши кездеседi. Теңселiп, ырғалып, тобыменен бiр ғана нәзiк, ызың үн салады. Өз хорымен өзi боп, бар тобы бiр ынтымақ күйiн тартып шайқала ма? Балапан көгiн бауырына алып, о да жаңа жастық, жаңа көктемдi мәдiктай ма?
Қуаныш,бақыт сездік тұрған ымдап…
Сырымды сөйлеп келем сөзбен сындап,
Ессе бір суыл қағып, жел сырласып,
Изейді шилер басын шын-шын шыңдап…-
деп, Абай бiр құлақ күй iздегендей болды. Бұл күнге дейiн арылмай келген көңiл кiрбеңi, түннен берi, дәл осы сәтте, өз-өзiнен – көзелiп, жадырап кеткендей. Қиял шабыт жолы да сол кеудеде саңғырап ашылғандай. Өлең асығып, қыстығып шыққандай, неше алуан бұралып, тез-тез оралып келедi. Жүректе ұйтқып асыққан қуаныш бар. Орныққан, тұрақтаған ой жоқ. Қызу жастық, кейде тентек, шәлкес сотқарлық тiлегендей де боп кетедi. Қазiргi термелеп келе жатқан өлеңдерi де дәл осы жүрек күйiне сай, үзiк-үзiк шығады. Дiрiлдеген шолақ тыныстай боп, жиi-жиi ауысып, сан бұралады. Сан рет ырғағынан жаңылып, құбыла түсiп, лықсып-лықсып шығады. Әншейiнде өз өлеңi жөнiнде, Абай өзi iздейтiн бiр қалыпты айнымас ырғақ, аумас "уәзiн" жоқ. Бiр кезде ол:
Сенсің жан ләззәті,
Сенсің тән шәрбәті…–
деп шығыс ақындарынша, сүлдер тауса термелейдi. Оған орай өзiнше ән-әуен iлестiрмек болады. Күй тiлiн өзiнен таппақ. Кiсi айтқанды айтса, өз сезiмi емес, оған сай емес, жалған жыр айтып қоятындай көрiнедi. Тағы бiр толқыған сәтте Тоғжан, Әйгерiм екеуiнiң де қастарын көз алдына келтiрiп, мiнсiз ыстық, сұлу көрiктi тамашалап кетiп:
…Жіңішке қара қасы сызып қойған
Бір жаңа ұқсатамын туған айды…–
дейдi. Сол айы бұрынғыдай аспанда емес, алыс емес, бұны таңдап, танып келiп, ендi қасына жақындап төнгендей. Осыны сезген сайын Абай тоқтаусыз жыр тередi. Жүректе, бала күнi, жас бозбала күнi қайтадан қуанып оянып, қайтадан сабырсыз шаттықпен ойнақшығандай. Қазiр қарсы алдында бұлыңдаған сағымдай боп, ендiгi тiршiлiк те ертегi қиял рақатына қарай дулатып тартады. Жастығын, шексiз шат жастығын қайта тапты. Сағынып, сүйсiнiп тапты. Соны табумен бiрге өзiнiң iшiнде қыстығып, бұйығы тартып, бой тежеп жүрген ақындықтың да ентелей тулап қанат қаққанын көрдi. Өлеңiнде ұшы-қиыр жоқ.
Бақыт тапқан, азаттық алған тор құсындай, елбiреп, ойнақ салып келе жатқан, еркелеген сөз бар. Оңай ойнап құралған ырғақтар мен ұйқастар бар. Кезек-кезек ауысқан, шапшаң ауысқан жеңiлдiгiне қарай, соған үйлесе кететiн әндер де ойына әлдеқайдан түсе-түсе кетедi.
"Осы мен ақын болармын!" деген Ерболға айтқан сөзi қазiр ұзақ, сұлу, елсiз тыныштық жол бойында өз iшiнен үздiксiз күй тауып келедi.
Абай Ордадан шығып, дәл Қарауылға жеткенше, түстiк жерге барғанша, айықпай, айнымай жыр шерттi, өлең тебiренттi. Қай жерде, қалай келе жатқанын мүлде ұмытып кеткендей. Тек Қарауыл суының бойына iлiнген кезде ғана түс-қиялдан аз оянып, селт еткендей болды. Бұл ояну да рақат едi. Елдi, жердi қыс бойы қатты сағынып қалған екен. Әсiресе өзiнiң ең ыстық көрген өзенi – Қарауыл.
Көз алдынан тiзбек-тiзбек елес суреттер өтiп келедi. Ең алғаш Тоғжанды көргенде осы өзеннiң бас жағындағы, анау алыста көкшiл тартқан – Түйеөркеште көрген. Осы Қарауыл суы тасып жатқан. Ашулы ағыс тулап өтiп жтқан шақта, Абай Тоғжанды ең алғаш рет жазықсыз бала тазалығымен ынтық, ыстық құшағына алған. Сол Тоғжан, күйдiрген, арманды еткен Тоғжан бүгiн, мiнi, жылдар, зарлар, мұңдар бәрiн сағым етiп ұшырды. "Ол жоқ, ол бекер. Мен әлi сол ғана уыз жас қалпымдамын. Сондай ақ, кiршiксiз көңiлмен сенi қайта таба алам. Сүйiп, сүйсiндiрiп, бақытты ете алам" деп келiп тұр.
Өлең қиял серпiнi ендi анық ойға әкеп соқты.
Абай ендiгi сырына Ерболды ерекше сенiммен тартты. Түннен берi көңiлiне келген байлауын айтты. Бұнысы кешеден бергi алай-түлей құйын сезiмнiң, сыбыр бiлмес, шолақ, берiк байлауы.
Сырын iрiкпес досына түннен бастап, бүгiн таңертеңнен бергi және жол бойындағы қиял сезiм құйынын айтып кеп, ең аяғында:
– Ербол, кiнәлама, ұқ менi! – деп алды.
Әр кезде оқыс iске бекiнсе, Ерболға алдымен түсiнiктi болғысы кеп, осылай бастайтын. Ербол әлдененi сезгендей сықсия қарап, жымиып күле түстi. Досын ұғып та, танып та келе жатқан сияқты. Абай оның пiшiнiн баққан жоқ едi. Айта бердi:
– Mенi ендiгi тiршiлiк бұрын баспаған бiр жағаға тартты. Мен татпаған, маған бұйырмаған бiр дәуренге мезгеп кеттi. Барам, тiлегiм осыған ауды. Мен Айгерiмдi жар етемiн, аламын! – дедi.
Жолдасының Әйгерiмге құмар болып аттанғаны Ерболға айқын едi. Дәл, бiрақ " аламын " дегенiн күтпегендi. Аңырып қарап, тез жауап бермей, ойланып қалды.
Екеуiнiң ендiгi жолдағы әңгiмесi осы болған.
Шыңғыс асып, күн бата Шалқарда отырған Ұлжан аулына жеткенде екi жiгiт Абайдың осы байлауына бiржолата тұрақтап, келiскен едi.
Шалқар деген кең төскей, мол жайлау құлпырып тұр екен. Өзенi тұнық, бұлағы тастай суық, көгалы ұшан-теңiз, ұзыны мен көлденеңi бiрдей құнан шаптырымдай. Шалқар десе Шалқар едi. Күндiз-түн айықпай, самал боп есетiн арқаның майда қоңыр желi Шалқарда, әсiресе рақат лебiндей майысып, желпитiн. Төсiнде бетегелi белестерi бар – жасыл жiбек толқынындай. Осы Шалқарға биыл қонған ауылдар көп екен. Абайлар өз аулын тапқанша талай қалың ауылдарды аралап өткен. Бұнда осы қоныстың иелерi Бөкеншi, Борсақ руларынан басқа, биыл көңiл жарастығымен кеп қонған Жiгiтек ауылдары да бар. Ұлжан аулын қоршай көшкен Ырғызбай, Жуантаяқ, Қарабатырлар бар. Бiрен-саран Көкше де келiп қоныпты.
Сыбаға әкелген қадiрлес абысын-ажын бәйбiше-келiн Ұлжан аулын басып жатқан болу керек. Абайлар тақай бергенде, бiрнеше арбаларға тиелген бiр топ қатындар шығыс жақтағы Сүйiндiк қонысына қарай тартты. Тағы бiр қалың топ – салт атты әйелдер батысқа қарай тартып барады. Сарыкөл жақтан, Жiгiтек ауылдарынан келген қонақтар сияқты.
Абай мен Ербол осы топтардың айығар кезiне жеткендерiн терiс көрiскен жоқ.
Қонақтарын өзi тысқа шығып аттандыртқан Ұлжан әлi үйге кiрген жоқ екен. Абайларды үлкен үйдiң сыртында көп қатындар, жас жiгiттер, балалар тобымен қарсы алысты.
Жұрт жаңа. Майысқан, балауса көк әлi жапырылмаған. Ауыл-үй маңы тап-таза. Сол сияқты Ұлжанның өзiнен бастап, айналасында тұрған келiн, абысындар мен балалардың үстi-басы да тап-таза, өңшең жаңа киiмдер киiнген.
Жаулықтар аппақ, қос етек шұбалаң көйлектер, қынай бел кемзалдар, неше алуан бояумен ақ үйдiң сыртын, көгал дүниесiн өзiнше шұбарта сәндендiрiп, нақыстап тұр.
Шеткi үйлердегi киiмi жыртық, өңi жадау сауыншы, тезекшi, қойшы-қолаң әйелдерi, балалары бұл топқа жолай алмай, жырақтан қарап, шеттеп жүр. Күндiзден, ерулiкшi қонақ әйелдер келгеннен бастап, Айғыз бен Қалиқа оларды бұл үйлер жаққа бастырмаған. Осындайдағы әдеттерi бойынша, екеуi мысқылдап "ұсқының құрғыр, түге, жұртты шошытып, түсiне кiрейiн деп көрiнемiсiң? Ана жаққа кет!" деп, қара лашықтарға қарай, сауындарға қарай айдап салатын.
Туыстары Абайды жарқын жүзбен, қуанып қарсы алды. Ол бейiлдi алдымен бiлдiрiп, баласының бетiнен иiскеп, күлiп қарсы алған Ұлжан өзi. Абайдың алдына ең кiшi немересi, екi-үш жасар Мағашты көлденең тартты. Сүйегi ұсақ, бетi жұқалаң, аппақ сұр, қасы, көзi сонша сұлу қиылған Мағаш аса бiр сүйкiмдi, биязы қозғалыс жасап, Абайға қарай жақындады да, еңкейе берген әкесiнiң мойнынан құшақтап, бетiне бетiн басты. Абай мейiрленiп, көтерiп алып, "Мағашым" деп сүйгенде ол ұялып қысылған жоқ. Көптен көрмесе де, жатырқамапты. Үлкен шшесiне қарап, маржандай ұсақ аппақ тiстерiн ақситып күлiп қойды. Әкесiнiң бетiн оң қолымен аймалай берiп, құлдырай жабысып, қулана күлiп:
– Аға, сен менi Мағаш деймiсiң? Бәлi ұмытып қапсың ғой. Мен Мағаш емес, Әбiшпiн ғой! – дедi. Кiм үйреткенi белгiсiз.
Бiрақ мөлдiреген моншақтай, соншалық таза, сондай сүйкiмдi және ең ыстық, ең сүйiктi баласының аузынан шыққан мына сияқты анық кекесiн Абайға аса ауыр тидi. Барлық ауыл жұртымен көңiлдене амандасып тұрып, Абай жаңағы Мағаш сөзiне қайта оралды. Бұны үйреткен Ұлжан емес, оған Абайдың көңiлi кәмiл. Мағаш жаңағыны айтқан жерде Ұлжан Абайдың сәтте шытына қалған қабағын байқады. Мағашты арқаға қағып, байсалды, әсерлi үнмен сөйлеп:
– Өй, ақылсыз балам.
О не дегенiң? Кiсi алыстан сағынып келген ағасын сүйдеп қарсы ала ма екен? – деген. Бiрақ шешесi солай десе де, Абай тыныштана алған жоқ. Ойдағысын iрiкпей, шешесiне әлдекiмдi шағып сөйледi:
– Апа-ай, мына балаң не дедi? Кiм де болса осы сөздi үйреткен кiсiде ес жоқ-ау! – деп, қынжыла сөйлеп, үйге кiрдi. Қалың шұбар топ күлкi-күбiрi, әзiлi аралас үлкен үйге тегiс беттедi.
Елдiң сұрасқаны Құнанбай жайы. "Дерек бар ма?", "хабар келдi ме", "денi сау бар ма екен?!" дескен сұраулар болатын. Абай алған хабар да шолақ едi. Тек Қарқаралыға, Өндiрбай қалпеге аман-есен жеттiк деген азғана сәлем болатын. Соны жеткiздi. Абайды тыста тұрып қарсы алған топтың iшiнде Дiлдә да бар-ды. Үлкен үйге де бiрге кiрген. Мағашға жаңағы сөздi үйреткен өзi.
Абайдың қиналғанын Дiлдә сездi, бiрақ түк өкiнген жоқ. Қайта iшiнен "шоқ" дегендей боп, кекесiнмен күлген-дi. Алты ай қыс бойында ауылға бiр күн қайтпай жүрген күйеуiн Дiлдә осы қыста талай ызаланып жамандап, қарғаған да болатын. "Сол жақта бiреумен iлiгi бар ғой. Жады болған ғой. Бар баласын, үйiн ұмытқанда тапқаны кiм екен? Жолың болмас, Абай, татарсың содан. Келмесең одан арман!" деп, кейде аса бiр қыңыр жуандыққа басып, Ұлжанға да естiрiп, тулап сөйлейтiн.
Ер жетiп, оннан асып қалған Ақылбай деген баласы Нұрғаным қолында өседi. Одан кейiнгi сегiз жасар қызы Күлбадан және алты жасар сүйкiмдi ұлы Әбдiрахман, ең ыстық, ең тәттi кенжесi Мағаш – бәрi де Дiлдәның өз бауырында өсетiн. Ауыл-аймақ пен Ұлжан, Айғыздай енелер болсын, бәрi де Дiлдәны күтiп тұрады. Балалары – барлық үлкен аға, жеңге мен қайын, абысынның шын сүйетiн ыстық ермегi.
Ондайлық көп ұл тапқан және елге ыстық, жақсы балалар тапқан жуан ауылдың қызы ерке болмай тұрмайды. Тiлге де, ашу-әзiлге де тоқтамсыз, томырық келедi. Дiлдә Абайға ыза болу арқылы осындай қатқыл, паң, суық боп бара жатыр едi. Абайдың мынау қайтқан сапарында Дiлдә екеуiн, әсiресе, ұғыстырмайтын осындай бiр салқын жатқан.
Ол көптен жiңiшкелеп бiлiне жүрiп кеп, ендi айқындап, сыртқа шығып келе жатқан шалғайлық. Бүгiнгi кеш бойында, үй iшi көп жұрттан арылған кезде де Абай мен Дiлдә оншалық жылы ұшырасқан жоқ. Бiрақ әйелiне не құрым елеусiз салқын қараса, сол құрым Абай балаларына аса мейiрiмдi, сағынышы күштi әке боп келдi.
Өмiрiнде ең алғаш рет Ұлжан алдында Күлбадан, Әбiш, Мағаш үшеуiн де алдына алып құшағынан шығармай, жабыса сүйгенi осы. Абай өз iшiнде, бүгiн жол бойы ойлаған ойларынан қайтпаса да, балаларына осы бүгiнгi бейiл шыраймен әрдайым мейiрбан, қамқор әке болуға серт етiп отырғандай. Сол кеште Ұлжан мен Айғызды таң қалдырып, ерекше бiр байлауын айтты.
Кеңессiз, даусыз, өзi ойлап, өзi шешкен iс екен. Онысы: Күлбадан, Әбiш екеуiн кейiн қалаға апарып, орыс оқуына беру жайы. Ұлжан Әбiштiң әлi кiшкенелiгiн айтып және денсаулығы мықты емес, жұқалаңдығын ескертiп – бұл немересiн, әзiрше ауылда, өз қолында ұстауды мақұл көрiп едi. Абай уақытына таласқан жоқ.
Бiрақ апа, осы екi балаңды адам етем. Бiлiм тәрбиенi ерте берiп, жақсы адам етем. Екеуiне де әлi ертерек екенi рас. Тек, әйтеуiр қала тәрбиесiн, заман тәрбиесiн беретiнiм анық. Осы – берiк байлауым! – деген. Әкелерiн қатты сағынып, еркелеп отырған балалары Абайдың сөздерiн қостап:
– Барамыз, оқимыз. Қалаға апар! – десiп, асыға қызыға уәде берiстi. Ордада туған байлауын Абай көпке шейiн үй iшiне бiлдiрмек емес едi. Әуелi ол ниеттiң iс болуы оңай ма, мүмкiн бе? Қалай бастап, қайтiп кiрiседi? Әйгерiмдi айттырып отырған жер бар деген, ол кiм? Қыз өзi қалай қарайды? Ауыл аймағы не дейдi? Бiлмек керек, аңдап баспаса, асығып-аптығып килiгуге болмайды.
Ерболмен екеуi жұрттан жасырған сырын оңаша ақылға салғанда, бұл iске көлденең, дос адамның бiрiн көмекке алу керек дестi.
Осы жөнiнде екеуiнiң де таңдаған, тоқтағаны Жиренше болды. Абаймен бiрнеше жылдан берi дос боп келген Жиренше бұл уақыттарда пысық, шешен атанып, елеулi кiсi боп қалған-ды, қалың Көтiбақтың iшiнде Байсалға анық сенiмдi серiк болған, бiлiктi жiгiттiң өзi.
Абай Қоңыр, Көкшеге болыс болған кезiнде, Жиреншенi сол елдiң бiр биi етiп, қасына серiк қып жүрген болатын. Өткен қыста әкесiн жол жүргiзем деген сылтаумен Абай өз еркiмен болыстықтан түскенде, Жиренше өз еркiмен билiктен түспей, әлi де Қоңыр Көкшенiң, сол Мамайдың бiр биi боп келе жатқан. Әуелi Абай Ерболды жiберiп, сол Жиреншенi шақыртып алды.
Ұлжан аулында қона, түстене жатып, Жиренше жас досының бар мұңына қанған-ды. Әр жағына салмақтап, ойлап-ойлап келiп, ақырында қарсы болған жоқ. Және өзi араға жүрмек те болды. Абай бұның дұрыс бейiлiн бiлген соң: – бұлай болса, мен бар билiктi өзiңе берейiн. Жиренше. Қыз жақсы ма, әуелi оның өзiн сынап, танып шық. Ең алдымен өз көңiлiн бiл. Содан соң әке-шеше, ауыл-аймағының ау-жайын түй.
Бiр нәрседен қатты сақ бол. Бар-барынша көп айтатыным сол. Қайсысы көнсе де, Құнанбай баласы едi, елге iстейтiн тiзесi көп, жуан ауыл едi. Бермесем зiлi бола ма, кесiрi тие ме деген ойды ойлай көрмесiн. Құдай куә, не қыз жүрегiне, не жақындар көңiлiне өзiм жақпас болсам, қолқа жоқ. Ата айдынымен, ауыл атағымен алар болсам, онда қыз алған, жар алған болмаспын, қорлық алған болармын. Осыны сенен өзгеше қолқа етем. Не де болса, бар сезгенiңдi маған ашық айтып кел! – деген.
Жиренше жүрерде осы сөздерiн әдейi қадағалап бақтыру үшiн. Абай Ерболды да бiрге аттандырды. Мамайға жөнелткен достары Абайды көп зарықтырып, сарғайтқан жоқ. Үш күн жүрiп, тез оралды. Жиренше Әйгерiммен ауыздай сөйлесiптi. Қыз көркi оған да аса жаққан екен. Әсiресе ақылы, мiнезi қатты ырза қыпты. Абайға ендi ғана мәлiм болды. Әйгерiмдi айттырған жер Мамайдың өз руының бiрi екен. Бiрақ алғаш атастырған күйеуi жастай өлiптi де, кейiн қайынағаға ұйғарған екен.
Ол мосқал адам және бұрын қыздай алған әйелi бар. Ертеде мал берiлген жесiрi жетiп келе жатқандықтан, сол қайынаға Әйгерiм басына рұхсат бермей, өзiм алам дептi. Сонымен Бекей қызы жiпсiз тұсаулы көрiнедi. Қыз жақындары құдасынан Әйгерiм басына азаттық тiлеген бiр кезi де болған екен. Оған қайынаға көнбептi. "Кеңшiлiгiм жоқ. Құдай қосған жесiрiм, өзiм алам" дептi.
Бiрақ осылай деп қыздың бағын байлап отырғаны болмаса, қалыңмалын да түгендемей, ұрын да келе алмай, өз әйелiнен аса да алмай, шырмалып жүр екен. Жиренше сол жайдың бәрiне Бекей, Шекеймен жақсы әңгiмелесiп қанды да, Әйгерiмнiң өз көңiлiн де өз аузынан әбден бiлдi. Айгерiмнiң көңiлi – ерiк тиер болса, ол күйеуге бармақ емес. Бiрақ Абайдың да әлi артта жатқан көп-көп ауыр түйiндерi бар.
Ағайын-ауқым, шеше-туысқан болса, бұл ниеттi бiлмейдi. Алшынбай қызы Дiлдә бар. Ол қайтедi? Мәлiм емес. Осы жайларды өзi iштей нық ескерген ептi Жиренше Бекей мен Әйгерiмге сөйлескен сөзде, әзiрше үлкен бiр құпиялық сақтауды сездiрген. Тiс жарып, сыртқа шығармай, бүркей тұруды кеңес еттi. Бұнысы Абай қамы ғана емес, әсiресе қыз қамы. Түбi ойда жоқ кедергi шығып, осы сөз бос сөз боп қалатын болса – ол Әйгерiмнiң бағын байлауға.мүмкiн.
Және анау қайын жұрт бiлсе, ағайын алалығы туып кетуге де болады. Осындай мән-жайды, ел таразысын баққан қырағы Жиренше бұл ауылға жақсы байыптатты. Мамайдың жесiрiн аздырып, Құнанбай баласына әпермек боп, ел iшiне алалық салды деген сөз шығатын болса және Абай алмай, iс шықпай құр жаман лақап қалатын болса, ол Жиреншенiң өзiне де мiн болар едi. Осымен бiр жағынан, Абайдың Әйгерiмдi алуын iштей анық мақұлдап қайтса, екiншi жағынан, сыр ұшығын шетке шықпайтын етiп, шеберлiкпен тұйықтап та келген.
Абайдың әңгiмелерi қысқа болды. Байлау бұл үш жiгiт арасында берiк боп бекiндi. Сөз соған сайған соң, Абай Жиреншеге сүйсiне отырып:
– Ал ендi, iс еткен соң түгел ет. Өзгеге салар iсiм емес болса да, менiң шешем – сөзiн тастар кiсiм емес. Әке болса, түзде жүр. Ендi анамның рұқсатын да өзiң сөйлесiп, өзiң алып бер! – дедi.
Ұлжан Абайдың бұл iсiн мақұл көрген жоқ. Жиреншенiң ұзақ сөзiн аса бiр ренiштi, күйзеу қабақпен тыңдап шығып:
– Шырағым, Абай бұны iстемек боса, ол құпияның iсi емес, әшкеренiң iсi ғой. Маған несiне кiсi салып жiңiшкелеп сөйлесiп отыр? Одан да, өзiн шақыр, өзiн де алып кел, үшеулеп отырып сөйлесейiк, – дедi. Абай келгенде Ұлжан iркiлген жоқ.
Үлкен ойлы, мұңды пiшiнмен сөйлей жөнелдi. Абайжан, балам, ниетiңдi ұғындым. Қызыққан кiсiң кiм? Оны да мына Жиренше танытты. Маған ақыл салыпсың. Жақсы ма осыным дейсiң ғой? Жақсы демеймiн, сөзiм қысқа. Мен айтардың көбiн өзiң көзiңмен де көрiп өсiп ең, көп қатынның бiрi мен болғанда, сол көп қатынның бiрiнен туған көп баланың бiрi сен боп, өсiп ең? Сырлас, шерлес ек қой. Тәттi ме едi маған да? Жеңiл ме едi саған да? Бiз басқан iздi баспаса дегенде, мында бiр ойлайтыным осы бiр жер едi. Өкiнесiң деп қорқамын. Алды қызық көрiнгенмен, оңай түйiлгенмен, арты зәр едi мұның. Опық жейсiң, жақсы балам. Мiне, айтарымды айттым. Бiрақ көрер қызық та сенiң өзiңдiкi, татар зәр де өзiңнiң ғана сыбағаң. Мына Жиренше де, мен де былай қаламыз. Қинаған қаупiмдi айтып шықтым. Ендiгiңдi өзiң бiл! Өзiң ойлап, өзiң шеш! – дедi.
Абай жауап айтқан жоқ. Үндемей кеттi. Шешесiмен ең алғаш ұғыспай, шалғай кетiскен бiр кезi осы едi. Айтар едi, көп нәрселер айтар едi. Бiрақ бұның қазiргi көңiлiн ұғу керек емес, сезiну керек. Сол сезiмiн Абай бұндай салқын кеңесте жеткiзе алмайды. Ақыл сынына салып сөйлессе, iсiнiң терiс шығатынын жiгiт өзi де түсiнедi. Шешесi де соны айтты. Ал жүректе жатқан не? Оны түгел ақтарып сырласуға Абай шешесiн аяйды. Оның ең үлкен түйiнi осы әке-шешенiң бұдан ықтияр, таңдау сұрамай, қақпалап апарып Дiлдәға қосқаны едi. Тоғжандай ғашығы туралы бiр ауыз хал сұрамай, бұның жастығын аямай айырғаны едi. Бiрақ бүгiн қайтiп ол туралы анасымен айтысады? Және, әсiресе өзiн "титтей де кiнәлымын" деп толғанып көрмеген, өз түсiнiгiнше "қамқорлықпен ғана өттiм" деген, қателiгi барлығын аңдап көрмеген, мейiрбан шешесiне не деп айтады? Осы күйлердi сезгендiктен, Абай әдейi үндемей кеткен.
Бiрақ iс байлауы бөгелген жоқ. Жиренше Мамай iшiне тағы кеттi. Бұл жолы он бес күндей жүрiп, бар сөздi өзi жайлап, бiтiрiп келдi. Әйгерiмнiң қайын жағын да тоқтатып, ырзалайтын бопты. Үлкен қиын түйiн осымен шешiлген едi. Абай Бекейге де, ана Мамайға да көп мал беретiн болды.
Құнанбайдың үлкен шаңырағында, Ұлжан қолында малға ие боп қалған Оспан едi. Ол Абайдан түк аямайтын. Әйгерiм үшiн шығатын малды оп-оңай тiзiп, топырлатып бiр-ақ жөнелттi. Жақып, Жиренше, Оспан, Ғабитхандар болып, Бекей аулына барып, құда түсiп, кит киiсiп қайтқан. Соның артынан жаңағы Оспан малы әрi қарғы бау, әрi қалың есебiнде, шоқ берiлiп едi.
Осымен аз күндiк аял болды да, ақыры, Абай қайындайтын күн жеттi. Тағы да Жиреншенi бастық етiп, Ербол, Оспан, Ғабитхандарды алып, Абай күйеушiлеп атанды.
ЖАЙЛАУДА
I
Кең көгалға жайыла қонған үлкен ауылдың оң жақ шетi өңшең үлкен ақ үйлер. Бұлар мал жататын қотаннан, иiс-қоңыстан, мазасыздықтан әдейi қашаңдап, шалқая қонған.
Ауылдың екiншi шетi мен мал иiрiлетiн орта тұсында отырған өңшең қоңыр үй. Бұл шетте жыртық, шоқпыт лашықтар, құрым қара қостар, кiшкене күркелер де бар. "Қоңсы-қолаң" атты көп жанның баспанасы осы жақ. Қойшы шал, қозышы бала, түйешi, сауыншы, жылқышы да осы жақтан шығады.
Қазiр үлкен ауылдың бұл шетiндегi қолы бос жас-желең де, шүйке есiп, ұршық иiрген кексе қатын, кәрi кемпiр де түгелiмен ауылдың екiншi жағына құлақ салады. Тегiс алаңдап, солай жүргiлерi де келедi. Олардың бәрiн елiктiрiп, аса қыздырған – жалғыз бiр шырқаған асқақ үн; ол – ән. Ауыл үстiнде шаңқай түсте, бұлтсыз көк аспанға шаншылып шырқаған өктем, әсем жалғыз үн.
Шеткi үйлердiң барлық жаны бұл әншiнi бұрын алыстан болса да естiп, дәндегендей.
Ән ұқпайтын кiшкентай немересiн арқалаған бiр қарт шеше, белi бүкшие түсiп, ән тыңдауға асыға басады.
Мүкiс тартқан кәрi құлағының үстiндегi кимешегiн кейiн жиырып қойып, басын жоғары көтере бере, құлағын төсей түседi: жалтыр күннен ұялған жасты көзiн сығырайтып, қарт жүзiне сансыз көп ажымын тереңдете, иреңдете жиып келедi.
– Уа, өркенiң өссiн, әншiбегiм! Бiздiң көңiлiмiздi көтерсең, сенiң көңiлiңдi құдай көтерсiн! – деп, тiссiз иегiн шошаңдата сөйледi. Қотан ортасында бұны жақтырмай, қыжырта мазақтап, Қалиқа тұр.
– Е, кәрi жел өкпе, сен қалма! Саған айтып жатыр ғой, адыра қалғыр! Өл де маған, о несi! – дейдi.
Кәрi кемпiр иiс кекесiндi есiтсе де тоқтамайды, қасына тағы бiр кексе қатынды ертiп алып:
– Е, кекетпесең, Қалиқа боламысың шедiрем қал! – деп, кетiп барады.
Ауылдың үлкендерi отырған шеткi ақ үйлерден де қиыс өттi. Беттегенi анадайға оқшау тiгiлген төрт үй.
Бұл ауылдың атақты әншi қонағы соңғы бiрнеше күн ел қыдырып кетiп, кешелер мұнда қайтқан. Және ертең елiне қайтады, кетедi деген хабарды да ауылдың бар адамы естiген. Ендi соңғы әндердi естiп қалуға ауылдың көп жаны бүгiн әсiресе құмартатын. Бiрақ құмартқанмен, шеткi қоңыр үй, малшы, малшы-жалшылар үйлерiнен сол әндi тыңдауға талпынған талай жан бара алмай, өкiнiшпен күйiкте қалған.
Айғыз үйiнiң жанындағы қара үйде iркiт пiскен екi қатын ренiш айтады. Бұның бiрi – қатқан қара келiншек Баян, екiншiсi – орақ тұмсықты, ақ сұр әйел Есбике. Екеуiнiң де жүзiнде ерте түскен қалың ажымдары бар. Беттерi ашаң, үстерiндегi көйлектерi бiрдей тозған, жыртық. Және талайдан жуылмаған кiр. Баян, осы ауылдың ұзақ жылдан бергi қойшысы Қашкенiң әйелi. Есбикемен жасы құрбы, мұңдас едi. Қара үйдiң ортасында үлкен тай қазанды толтырып, Есбике құрт қайнатса, Баян құлқын сәрiден берi демалмастан, үлкен күбiде iркiт пiсiп тұр.
Баян өздерiнiң ән тыңдауға бара алмаған өкiнiшiн үлкен бiр армандай айтады.
– Ойын, сауық сен екеумiздiң теңiмiз бе! Айғыз бәйбiше жаңа Қалиқадан соны айтып жiберген ғой. Екеуi тырп етпей, iркiт пiсiп, құрт қайнатсын дептi, – дейдi.
Есбике ажымды сұрғылт жүзi мен кейiстi қабағын жыбырлата түсiп, ауыр бейнеттен жүдеп жүрген екеуiнiң күйiн айтып кеттi:
– Бiзге ән тыңдататын Қалиқа ма? Айғыз ба? Сиыр сауатын, қой сауатын, iркiт пiсетiн, құрт қайнататын, iрiмшiк қайнататын, одан босай берсең, жыртық иығыңа қап салып тезек теретiн – бiз.
– Өлмей жүрмiз-ау әйтеуiр. Ел жатқан соң үйге барып, күнi бойы көрмеген үйiмдi жинап беруге де мұршам жоқ. Табалдырықтан аттай бере, мұрттай ұшып.жығылып, сiлем қатып.
Есбике де Баянды тыңдай түсiп шерiн ағытады:
– Бiресе "арқан ес", бiресе "ноқта ес" деп, тағы басыңа әңгiр таяқ ойнатады. "Сорлы күң, саған да шалжиып отыру керек пе" деп ғана жер-жебiрiме жеттi. "Шаңырақ түйеге мiнiп келген күң сен емес пе ең? Құлақ кестi құлым – сенiң байың Бәшiбек емес пе едi?" дегенде, басыма таяқпен салып кеткендей болды. Менi бүйтiп күң етiп, ол сорлыны, Бәшiбектi құл етiп қойған соң, атар таң, көрер күн жоқ болған соң, не дейiн! – деп, қазан астындағы ыстық жалынды көсей түсiп, Есбике кемсеңдеп жылап қояды. Табанымнан таусылып.жүрсем де шыр бiтерiм жоқ. "Ән тыңдайын, мен де барайыншы, апатай!" деп, қызым Сақыш жаңа сонша оралып едi. "Барсаң бара қойшы, күнтайым" деп, қарасам, бой жетiп қалған қыз ғой, босағадан аттатып, жан жүзiне көрсете алатын емеспiн. Үстi-басы менiң үстiмнен де жаман, ит талағандай, шоқпыт-шоқпыт, – деп, Есбике әлi көзiнiң жасын тыя алмай отыр.
Баян iркiттi пiсе түсiп, Есбикеге қарай иiле күбiрлеп сөйлейдi. Қалиқа, Айғыздар естiп қоймасын деп, жалтаңдай айтып, тағы да екеуiнiң ауыр мұңдарын созады.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Абай жолы - 30
  • Parts
  • Абай жолы - 01
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2087
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 02
    Total number of words is 4238
    Total number of unique words is 2139
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 03
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 2040
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 04
    Total number of words is 4202
    Total number of unique words is 2189
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 05
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 2084
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 06
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2036
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 07
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2144
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 08
    Total number of words is 4200
    Total number of unique words is 2080
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 09
    Total number of words is 4165
    Total number of unique words is 2152
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 10
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2083
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 11
    Total number of words is 4318
    Total number of unique words is 2093
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.1 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 12
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2192
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 13
    Total number of words is 4287
    Total number of unique words is 2219
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 14
    Total number of words is 4236
    Total number of unique words is 2157
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 15
    Total number of words is 4187
    Total number of unique words is 2177
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 16
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2238
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 17
    Total number of words is 4288
    Total number of unique words is 2118
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 18
    Total number of words is 4232
    Total number of unique words is 2120
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2193
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 20
    Total number of words is 4317
    Total number of unique words is 2186
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 21
    Total number of words is 4214
    Total number of unique words is 2207
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 22
    Total number of words is 4322
    Total number of unique words is 2195
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 23
    Total number of words is 4248
    Total number of unique words is 2236
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 24
    Total number of words is 4212
    Total number of unique words is 2208
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 25
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2148
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 26
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2274
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 27
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2158
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 28
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2191
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    40.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 29
    Total number of words is 4368
    Total number of unique words is 2277
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 30
    Total number of words is 4194
    Total number of unique words is 2258
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    36.2 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 31
    Total number of words is 4256
    Total number of unique words is 2205
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 32
    Total number of words is 4252
    Total number of unique words is 2226
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    39.0 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 33
    Total number of words is 4244
    Total number of unique words is 2139
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 34
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2231
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    35.2 of words are in the 5000 most common words
    41.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 35
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 36
    Total number of words is 4026
    Total number of unique words is 2206
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.8 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 37
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2209
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    44.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 38
    Total number of words is 4226
    Total number of unique words is 2209
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 39
    Total number of words is 4160
    Total number of unique words is 2184
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 40
    Total number of words is 4119
    Total number of unique words is 2283
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    41.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 41
    Total number of words is 4247
    Total number of unique words is 2270
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    43.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 42
    Total number of words is 4216
    Total number of unique words is 2314
    24.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 43
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2047
    26.6 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 44
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2222
    25.1 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    43.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 45
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 2178
    25.6 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    43.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 46
    Total number of words is 4036
    Total number of unique words is 2187
    26.1 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 47
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2066
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 48
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2168
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 49
    Total number of words is 4132
    Total number of unique words is 2220
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 50
    Total number of words is 4044
    Total number of unique words is 2122
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    41.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 51
    Total number of words is 4197
    Total number of unique words is 2247
    24.0 of words are in the 2000 most common words
    34.5 of words are in the 5000 most common words
    40.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 52
    Total number of words is 3828
    Total number of unique words is 2027
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    35.3 of words are in the 5000 most common words
    42.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 53
    Total number of words is 4225
    Total number of unique words is 2266
    26.7 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 54
    Total number of words is 4249
    Total number of unique words is 2081
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    43.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 55
    Total number of words is 4136
    Total number of unique words is 2178
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    44.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Абай жолы - 56
    Total number of words is 1428
    Total number of unique words is 907
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.