Абай жолы - 25

Кімнен көрерін, не деп көрерін білмесе де, қалың ел: «Тағы бір бәле түйілді» деп, күңкілдеп қалысты.
Болыстың кеңсесін Тәкежан Мұсақұлға әкеп, өз қыстауына құрған-ды.
Айналасында тілмаш, старшын, атшабарлармен бірге, Майбасар, Жақып сияқты ақылшылары көп. Топыры мол. Бұл жиын Балағаздың қылығына кіжіне түсіп, Жігітек ішіне істеп отырғандарын орынды сыбаға деп білді.
Осыдан үш күн өткен соң отряд қайтып кетті. Бұлар кешелер тағы шығып, іздеп көрсе де Балағаздарды кездестіре алмаған.
Тегінде жұртты сескендіріп, қашқындардың жүрегін шайлықтыру үшін шығарылған отряд еді.
Жаңа ұлықтың қоқан-лоқысы істелді. Енді қайтқанына болыс та қарсы болмаған. Оларды жөнелтіп жіберіп, қазірде «піргауар» жиып, қағаздарын мығымдап қалаға шағым жолдағалы жатыр.
Тәкежанның әскер әкелгенінен Абай жиренген болатын. Қалың елді өрекпіткен сотқар қылықтарын Жидебайға келуші жұрттан есітіп, Абай атқа мінген-ді.
Мұсақұлға келсе, Базаралы да сонда екен. Ол Абай көзінше Тәкежанға салмақ салды.
– Алыссаң, тентек деп бізбен алыс. Онсыз да титығына жетіп отырған момында нең бар? Қатын-баламызды аштан қырам демесең, алғаныңды қайтар!
Жалғыз-жарым сауын мен тірлігі осы сен әкеткен азғана қарада тұр.
Жайымызды ұқ, ағайын... - деп еді. Тәкежан оң сөйлеспей ашуға басты: «Әлі түк көрген жоқсың. Балағаз, Абылғазыны ұстамай басылмаймын. Елге әрекет салып отырған мен емес. Солар!» - деген.
Базаралы ыза болды.
– Ендеше, Балағаз ұсталғанша тамам елді көгендеп, тізем десеңші.
Тәкежан бұған қарсы дүрсе қоя берді.
– Әлі сен қайдан ара ағайын боп шықтың? Өзіңді би ететін кім осы? Балағаз үшін айыпкер етпей, кепіл етпей отырғанымды неге ағайындық деп білмейсің?
Шынға келсең, мен айтайын, Балағаз тыйылмайтын болса, ендігі отқа сен күйесің. Құтылмайсың!
Бұл зілінен Базаралы қорыққан жоқ.
–Ой, жаратқан тәңір, ақыл иесі болған естиярмен сөйлесіп отыр екем десем, жаңылыппын ғой. Сен де бір атарман екесің ғой. Бүйткенше, атшабарың Жұмағұлдан жауап алып, қайта беруім екен ғой! - деді де, тұрып кетті.
Абай Тәкежанның терістігін айтып, сөйлесіп көрмек еді. Ағасы: «Араласпа, килікпе» деп қатты серіпті. Осы кеңседе отырып, Абай бүгін әзірленіп жатқан қағаздарды байқады. Барлық мөр, піргауар, қол мен таңбалар Жігітек жігіттерінің сорына әзірленіп жатыр екен. Сол кеште Семей қаласына үкілі почта жөнелді. Оны да білді.
Осы білгенін Базаралыға айтып кеп:
– Бүл дүлейлер тағы бір мол бәлені шақырып отыр ғой. Тағы да бір Тоқпамбет, Мұсақұл шатағын көрмей тынбас! Тек ел жасымасын да, қорықпасын, Базеке! Ұшық-ұшық, әлі дауыл емес!.. - деді.
Базаралы өзінің амалсыз келгенін айтты. Малынан айрылған аш-арық осыған кеп салмақ салып, ең болмаса, барып арылып кел деген екен.
Абай Базаралыны тоқтатып қойып, Майбасар, Жақып, Тәкежан үшеуін оңаша шығарып алды да, қатты ашу айтты:
– Еркекпен еркекше алысудан жеңілесің де, қатын-балаға батырсисың.
Кеше өзі жұтап қап, өзі аштыққа ұшырағалы отырған елдің аузындағы сусынын алып, не беттеріңмен отырсың?! Осымен ең әуелі сот алдында басың кетпей ме?
Тамам елді дүр сілкінтіп отырсың. Осыныңнан қайтпай, аман отырып көрші, кәне? - деп, Тәкежанды қорқытып сөйледі. - Сендердің берген ақылың осы ма?
Тым құрса, сендер ұялсаң нетті! Қайтартыңдар қазір елдің малын! - деп, Майбасарға бұйыра сөйледі.
Тәкежан Абайдың бұл бұйрығына ішінен ыза болды. Бірақ қарсыласуға бата алмады. Әкесінің әнеугүні Абайға болыс бол деп, көп жабысқаны есіне түсті. Егер мына жолда Тәкежан теріс боп, Абайдікі оң боп шықса - қатер көп.
Құнанбай ұлықтықты бұдан алып Абайға беріп қоя ма, қайтеді? Тым құрса, әкенің беті анық болса екен. Ал әзірше, ол жақтан хабар жоқ. Жігітекке істегенді мақұлдай ма, жоқ па, мәлім емес. Сол себепті Абайға жауап қатпады.
Ойланған кісі болды.
Қалайда Абай салмағы осал тиген жоқ. Майбасар мен Тәкежан болмаса да, Жақып ойға түсті. Бұл өзгелерге оңаша ақыл салғанда:
– Балағаз, Абылғазыны ұлыққа қуғызғалы отырмыз. Солардың қағазын мықтап бол да, Семейге тез жөнелт! Тентек деген азды қуайық! Шығара қуайық!
Мына малды қайтарайық! - деген. Осымен Базаралы бұл жолға келген жұмысын тындырып, жазықсыз елдің малдарын алып қайтты. Бірақ Жігітек ішіне Тәкежаннан естіген қорлық сөздерін айта келді.
Балағаздардың үстінен қатты қағаз кеткенін де айтқан.
Базаралының өзімен тілдеспейтін. Балағаздар осы күндерде Қарашаның аулына күндіз-түн кісі жіберіп, хабар-ошар алып тұратын.
Арада үш күн өткенде, Шыңғыс ішіне бір тосын хабар тарады. «Семейге Тәкежан болыс жөнелткен үкілі почта таланыпты. Тобықты жерінде емес. Уақ жерінде, Мұқыр деген жардың тұсында ұшырапты. Енді бәле молайды» деген лақаптар дүңк-дүңк шығады.
Тәкежанның Балағаздарды көрсеткен қалың қағаздары анық үкілі почтамен жөнелтілген. Ол почтасы үш салт атты. Екі қоржындары мен мойындағы былғары сөмкелері қағазға толы. Тымақтарының маңдайларына үкінің бір тал қанатын жапсырған Жұмағұл, Қарпық және бір атшы жігіт Мұсақұлдан шыға сала, шапқылай жөнелген. Жол бойынан лау мінгенде, дегбірсізденіп: «Үкілі», «үкілі почта» деп қолды-аяққа тұрмай, дігір салып мінетін!
Дәл осы шапқыншы бір күн, бір түн жүріп, енді соңғы түн ішінде Семей түсеміз деп келе жатқанда, Мұқыр жырасына жеткен.
Сол уақытта қарсы алдарынан қара жолмен келе жатқан үш салт атты көрінеді. Шауып келе жатқан атшабарларға аналар тұпа-тура келді де, бір-бірден араларына сұғылды. Сүйтті де бір сәтте Жұмағұлдарды жағадан сарт-сұрт ұстай алып, аттан жұлып-жұлып түсірді. Алысады деген ойда жоқ.
Шапқыншылар бөгде жолаушы деп селқос келе жатқан. Және қатты талып шаршағандықтары да бар-ды. Енді аттарынан қалай ұшып түскендерін байқамай да қалған.
Үш жігітті үш-ақ жігіт алды. Беттерін қара шүберекпен таңып алған жаулар бір ауыз үн қатқан жоқ. Почтаның бар қоржынын, бар сөмкесін тартып алды да, жөнеп берді.
Бұл қимылды істеген Әділхан болатын. Өзі төртбақ келген айлакер, мықты Әділхан осы почтаны әдейі аңдығанды. Жұмағұлдардың арттарынан қуып отырып, жаңа кешке, аналар Күшікбайға түсіп, шайға аялдағанда, ілгері етіп кеткен. Қасындағы жолдастары Найманнан келген екі ер жігіт. Үшеуі өз жұмыстарын оп-оңай жайлады да, Шыңғысқа қарай қайта тартты.
Закон жағынан қарағанда бұл істің арты жаман болатынын және қашқындар халіне пайдасы аз іс болатынын Әділхандар есептемеген.
Тәкежан шағым айдапты, почтасы бүгін кеткелі жатыр дегенді өз аулына кеп ести сала, Әділхан ызаменен қайнап кетіп, қуа жөнелген. Тіпті арттағы Балағаз, Абылғазыға да ақыл салмаған.
Бірақ, істелер іс істеліп қалды.
Шыңғыс сыртында Сыбан мен Тобықты жайлауының жапсарында жататын үш кедей аулы бар-ды. Балағаз бен Найман жігіттерінің бір мекені сол. Бұл ауылдар осы күзде тегіс ашаршылыққа ұшырап, қақпан құрып, тышқан аулап, сорлап тұрған кезінде Балағаздар айқасты.
Келді де тоқтық әкелді. Сауын сиырлар мен мінер аттар да берген.
Осы ауылдың шеткі бір үйінде Балағаз, Абылғазылар жатқанда Әділхан жетті.
Жігіттер Әділханға мақтау айтып, өкінбеске бекінді. «Енді болыс қалаға тағы шабады. Малтығып жүріп, әнеугідей отряд шығарады. Оған шейін итім жатсын ба? Үш-төрт күн ат тынықтырып, азық қамдап сайланып алайық та, Найманға тартайық. Аз күнде қар да бекиді. Жаз шыққанша Найман ішінен қайтпаймыз. Оған шекті жұмыс та ескіреді» десіп, байлау жасасты.
Бірақ Құнанбай есебі бұлардан тақысырақ екен. Ол Тәкежанмен қоса Ырғызбайдың үлкендерін жиған. Бұлар ғана емес, Байсал, Сүйіндіктерді де шақыртып алды.
– Асқан екен Балағаз! Жерге қақпай, тынбаспын! Енді ара түсер кім бар екен? Қолымнан алып көрсінші! Сол қашқынның бәрін де айдауда шірітем!
Осыны істемесем, Құнанбай болмай кетейін! - деп, жаман қалшылдады.
Жиған жұртқа ақыл салған жоқ. Байлауын айтуға, баталасуға шақырыпты.
Осы күні, дәл сол жиынға көз қылып, Тәкежанға «қалаға шап деді. Отряд әкел, қырғын көрсін бұл тентек ел» деп бұйырған-ды.
Жұрт тарап кетті. Барлық үлкендер Балағаз ойлағанды ойлап, қаладан ұлық пен отряд келетінін күтті. Бірақ сыртқа осындай лақап шашып жіберіп, Құнанбай дәл осы түнде отыз кісілік қол қамдады. Бұл түн Әділханның Балағаздарға жаңа жеткен түні.
Отыз жігіттің қастарына бес-алты тазы қосып беріп, қаруларын іштеріне тыққызып, Құнанбай бір-ақ сағат ішінде Шыңғыстың сыртына қарай суыт жүргізіп жіберді. Балағаздың жатағын Тәкежандар білмесе де, Құнанбай үйде жатып біліп алған-ды.
Тек бұл уақытқа шейін түк сезбеген кісі боп жата беретін.
Құнанбайдың сол жөнелткен жігіттері таң аппақ боп атып келе жатқанда, жан-жақтан саулап барып, үш қыстауды қоршап алды.
Балағаздың күзетке қойған жігіті иек артпадан тазы ертіп шығып жатқан аттылардың барлығын аңшылар екен деп ойлаған. Шыңғыс сыртында қар бекігенше түлкі қуып жүретін аңшылар бола беруші еді. Солар деп, селқос қалды.
Сүйтіп бұл күнге шейін ерлік пен жырындылыққа ешкімнен осал соқпайтын Балағаз, қапыда оп-оңайдан тұзаққа ілінді. Қуғыншы қолдың басы Ызғұтты. Үлкен өткір сапыны жалаңаштап ап, Балағаздар жатқан үйге бар жігітімен бір-ақ қаптады. Келсе, Балағаздың көзі ұйқыда жатыр екен. Бар жігіті тегіс бейқам. Жиыны он адам.
Ызғұтты сапының сыртымен бөксеге ұрып оятқанда, Балағаз басын төсектен жұлып алып:
– Қап, сорлы қылған тәңір-ай, не қара басып еді?! - деді.
Барлық сөзі осымен бітті. Тегіс тұтқын болды. Тысқа шығарып, он жігітті екі-екіден мінгестіріп жатты. Әр тұтқынға үш-төрт жігіттен кепті.
Балағаздың желкесіне Ызғұттының өз сапысы үнемі төнумен болды.
Құнанбай қолы үрдіс жүріп Шыңғысқа тартты. Он жігіттің ішінен осы күн кешке жол бойында жалғыз Абылғазы ғана қашып құтылды.
Ол өзінің артындағы жігітпен күбірлесіп, ақылдасып ап, кейіндей берген.
Қасында қатарда келе жатқан Құнанбай жігіт кешеден бері жүрістен талып, қалғып келеді екен. Шоқпарын да қолына ұстамай, тақымына қыстырып қойыпты.
Жол бір бұраң сайға, тастақ жерге жеткенде, Абылғазы жаңағы жігіттің шоқпарын бірақ тартып алып, атынан жұлқып жіберіп, төңкере тастап, өз атының үстінен анау босаған атқа жалғыз-ақ қарғыған.
Құлап түскен жігіт, енді есін жиып, екінші тұтқынның астындағы жаман шабдардың тізгінінен ұстай алды да, айғай салды.
Бұл кезде Абылғазы аттың басын кейін бұрып ап, ағыза жөнелген.
Алдыңғылар хабарланып, шуласып жүріп, ақыл тапқанша, Абылғазы ұзап кетті. Кеш қараңғылығы да қоюлап келе жатқан. Ызғұтты: біреуін қуамыз деп көбінен айрылармыз деп, ілгері тарта берді... Жалғыз-ақ, енді қолдың артына өзі түсті.
Барлық топты шоқтай қып иіріп айдап отырып, Бөкенші асуынан асырды.
Қарашоқыдағы Құнанбай қыстауының тұсымен өтпекші. Сол маңға жақындап келгенде, Төлепбердіні Құнанбайға жөнелтті. Ұстап әкеле жатқан хабарды айтумен бірге, Құнанбай қашқындарды көрем дей ме екен? Алатын жауабы бар ма екен? Соны сұратқан.
Құнанбай Төлепберді хабарын есітті де, қысқа ғана бұйрық берді.
– Мұсақұлға апартыңдар. Тәкежан мен тілмашқа айт, дәл осы бүгінгі түннен қалдырмай, Семейге жөнелтсін. Тегіс арбаға мінгізіп, күзетін мықтап отырып, абақтыға апарып, бір-ақ табыс етсін. Айналсоқтап, жалтақтамасын!
Сыбаға сол! - деді.
Тәкежан Семейге кетпеген-ді. Кешегі жиында Құнанбай жұрт көзінше оған бұйрық бергенмен, артынан: «Өзің барма, кісі шаптыр» деген.
Кеңсесіне қашқындар келісімен Тәкежан асығыс қимылдады. Құнанбайдың айтқанын дәл орындап, осы түн ішінде, барлық жігіттерді Семейдің абақтысына жөнелтті.
Сөйтіп, ел-жұрт Балағаздардың ұсталғаны туралы анық, толық хабар алып болғанша, тұтқындар ұзап кетті.
Бұл күндерде Құнанбай мен жаңа болыстың мінезі, - тырнағына тышқан ілінген мысықтай. Гүрілдеп, айбар шегіп, жота жүні үрпиіп, түстерінен от шашып тұрған. Сөйлесе, шеттерінен қалшылдап сөйлейді. Жазықсыз тепкі көрген, ыза шеккен кісі болады. Екі-үш күннен бері айналаның барлығына:
– Почта талапты Әділхан!
– Не деген сұмдық! Неткен қастық!
– Аяспайтын жаулық қой! Қазынаның қағазын жойып, Тәкежан басы бәлеге ілінсін дегені ғой!
– Шатаққа ұшырап, жоқ болсын дегені! Мұндай сұмдықты көрген бар ма? -десіп, дабыл қағып жатты.
Бірақ ішкі сырға, шынға келгенде, сол өрекпулер қаншалық бақырауық даңғаза болса, солғұрлым жалған болатын. Құйындатып, қара борандатып келгендегі, анық мақсат басқада жатыр. Бұл күнге шейін қаншалық дауласып жүргенмен, бұл елдің ортасында біреуге біреу абақтыға салғызу, жер аударту, каторгіге айдату сияқты істерді істеп көрмеген.
Ертең ес жиғанда, барлық ағайынға сұмдық боп көрінетін іс осы екенін Құнанбайлар таниды. Сол жат қылықтың бетін бүркеу үшін жаңағы жалған шуды басымдатып отыр.
Бұрын өз тұсында мұндайлық істі істемеген Құнанбай, Балағаздар қарсысына келгенде, басқа қырға мінді. Өйткен себебі, Жігітектің мына жастары бастаған істің түбінен ол аса қатты сескенген.
Балағаздар ісін Құнанбай өз ішінде ұрлық деп бағалаған жоқ, тамырлы, түбірлі наразылық, қарсылық деп білді. Анада Базаралы айтып кеткен сөз бен Балағаздардың қылықтары астыртын астасып жатыр. Көпке тимей жеке жерлерге тиетіні және, әсіресе, Ырғызбайдай оқшау топтарға соқтығатыны соны көрсетті. Әлсіз бен көпке тимегендіктен, қалың ел арасында сүйсінушілер көбейіп барады.
Ашаршылық, жоқшылық қамауында отырған жұрт енді осыған ден қойып кетсе, не болмақ? Мұндай ойларға байланған сайын, Құнанбай үрке беретін.
Балағаздарға барды салып, кәр төккен себептері сондайдан туған. Ел жүрегін шайлықтырам, түңілтем дейді.
Бір жағын жаза, бір жағын кінәға сүйеп отырып, үркітіп тыям дейді.
Бірақ осы сырды Құнанбай өз ойында құпия сақтағанмен, ел ішінде сезгендер де болды.
Көпшілік Балағаздарға істелген қаттылықты қостаған да, ақтаған да жоқ.
Айдатып, байлату сұмдық деп білген. Арада дел-салда қалған Байсал, Сүйіндік сияқтылар бар. Бұлар өз малдары алынып, қаза көргендер. Сондықтан Балағаздардың тентектігін сол өз нысанасынан бағалады. Көпке де бой ұрмады.
Болыстар ісін іштерінен ақтауға да бата алмады. Белге соққандай болатын.
Құнанбайдың бұл күндерде астыртын құлақ салып қатты баққаны Жігітек іші, әсіресе Байдалы.
Қалың Жігітек айқын наразылыққа беттеді. Болыс тұтқындарды қалаға жөнелтті деген соң. Байдалы да бетін ашты. Өкініп, қатты қиналып отырып, ашу айтты:
– Ұялар, ойланар шағы жоқ екен ғой Құнанбайдың! Өз қолымен, ағайын ауқымымен жазаласа, ара түсер кісі бар ма еді. Елге, жұртқа не дейді?
Қасқырша өз күшігін өзі жегені ғой. Жігітектің ендігі жасына да жендет боп шықты ғой тағы! - деген.
Есітсе есітсін деп айтты. Бір емес, бірнеше рет айтқан. Құнанбай осы күйді біле сала, баспақ болды. Енді алдыңғыдан да үлкен зәр жұмсап, сонымен баспақ.
– Жігітек ұрлыққа жерік боп, ұрыға серік болайын деген екен. Ендеше қашқындарға мүйізі сырқырайтынның бәрі жаза шексін! - деп, Тәкежанға жорға Жұмабайдан сәлем айтып жіберді.
Тәкежан, Майбасарлар сол сәлемнен соң Жігітек ішінен он жігіт емес, отыз кісі тізді. Қараша, Қаумен, Үркімбай, Қарақан бар. Анау жолда малдарын айдап қайтқанның бәрін тіркепті.
Ол ғана емес. Бұл екеуі Базаралыны да көзеп берді. Өзара ақылдасқанда Майбасар:
– Поштаның таланғанын ойлаймысың? Есіңе алшы! Пошта жүргізілетін күні Базаралы келіп, барды біліп кеткені кәне! Сол жолы өз еліне бара сала, Әділханды аттандырған да сол. Көзбе-көз айтып кеткен қияс сөзі әлі есімнен кеткен жоқ! Осы бәленің тап ортасында жүрген Базаралының дәл өзі. Оның сырты момын, іші қу! - деген.
Тәкежан өзінің де Базаралыдан әлденеше рет көрген тізесін еске алды.
Сөйлетпей, тапап кеткендей боп жүретін омырауы бар. Балағаз айдалып кетсе, ертең артынан жоқшы боп шығып, бүлік шығаратын да сол. Сондықтан Майбасарды құптап:
– Ақылыңыз көкейіме әбден қонады. Қадағанда нағыз қатты қадайтын сол!
– деп, Базаралыны бірге көрсетті.
«Жігітектен отыз кісі хатқа тізіліпті!» деген хабарды есіткенде, Байдалы өз аулына Базаралыны шақыртып алды. Екеуі оңаша отырып, көп сөйлесті.
Байдалы көптен бері ішке жиып жүрген бір ойын ашты.
– Бала күнімнен бері қарай, ылғи ғана қапылықтан шеккен өкінішті білем.
Құнанбайдың өртіне түскенде, ұдайы опық жеумен түспедім бе? Бүгін міне тағы сол баяғы сорым ғой. Жаз бойы Құнанбай ұры атандырды деп, өзіміз де Балағаздарды ұры, қары санап, қоса қуып келмедік пе? Бүгін ойлап, болжасам, сорлылар ұрлық емес, өжеттік бастап жүр екен ғой. Ежелгі бір кеселге кекесін көрсеткен екен. Аш-арықтың ішінен бұларды қарғаған бір жан көрдің бе? Ұры демеймін! Өктеп шыққан өз тәнім, өз баурым деймін! Бүгін соны Құнанбайдың мынау ісі біржолата танытып отыр. Қаумен, Үркімбайға шейін көрсетіпті. Тағы кім бар? Кімді аман қойды дейсің? Елдіктен кеттік пе? Тағы да кетіскеніміз бе?
Жоқ, жарым жолдан қайтара ма? Тәкежан, Майбасардың шалалығын өзі де қостай ма? Не дейді? Жігітек сәлемі осы! Сен қазір атқа мін де, Құнанбайға барып кел. Тілің жетеді. Кеудеңдегі отың да жетеді. Істегенім істеген дейтін болса, аянба! Барды айтып кел! - деді.
Байдалының бар мінез, бар сөзін мақұл көріп, Базаралы атқа мінді. Бірақ әуелі Қарашоқыға бармай, Мұсақұлға қарай тартты. Өйткені Жігітектен көрсетілген отыз кісінің кім-кім екенін бұл жақ әлі білмейтін. Жалғыз ғана Қаумен, Үркімбайлар барын еміс естіген.
Жолшыбай Базаралы болыс кеңсесіне барам деген ниетін өзгертіп, Жидебайға соқты.
Абай үйде екен. Кешелер, Тәкежан мен Майбасардың жаңа желіктерін есітіп:
– Жаман бақсының жын шақырғанындай тантырап, жұрт берекесін кетірді-ау мыналар! - деп, кеп қынжылған-ды.
Бүгін Ерболды Мұсақұлға жіберген. Тізімде кімдер барын білмек.
Базаралы жаңа келіп, өзі жүрген жайларын айтып отырғанда, Ербол қайтып келді. Қап-қара боп түтігіп, ренішпен келді. Бірақ Абай жөн сұрағанда іркіліп, бөгеліп қалды. Базаралыдан қымсынады, көрініп тұр. Абай салмақ салып:
– Есіткен-білгеніңнің бәрін айт, несін іркесің? - деген. Содан соң ғана шешіліп:
– Мына Тәкежан, Майбасар ма!.. Құртар бұл елді, өртемей тынбас, - деп алып, тізімде бар кісілерді санай бастады. Ұрлыққа, ұрыға өмір бойы шиыры қосылып көрмеген талай кәрілер мен жастар бар екен.
Абайға бәрінен сұмдық көрінгені Базаралы жайы.
– Не дейді?! Не көкиді мынау әңгі соқырлар?.. - деп, қатты ашуланды.
Базаралының өз жайын есітіп отырғаны осы болатын. Кейіс, реніштен түк белгі берген жоқ. Қайта сақ-сақ күлді. Абай мен Ербол таңқалып, мұның түсіне қарасқанда, көкшіл тартып сұрланған ыза көрді.
– Бір өкінішті Байдалыдан есітіп ем бүгін. Ендігі өкініш өзіме кепті.
Тобынан жырылып жалғыз жорытқан кек қасқырдай менікі не әуре десеңші?
Тәкежандар ұры атандырмасын деп, бұққан боппын. Балағаздар ұры емес...
бұзық емес еді, Абай. Бар қылықтарын есітіп біліп жүрсіңдер. Жұртқа мәлім сүмелек ұры ма еді солар? Айтыңдаршы... - деп, Абайға қарады.
– Ұры емес. - Бұзық емес. Айтқаның рас! - деп, Абай мен Ербол қатар қостады.
– Ендеше солардың тобында болмай, кеткенде бірге кетпей, мен не сандалып жүрдім... - деп, Базаралы тоқырап қалды.
Ерболдың да өз өкініші бар. Бүгін Тәкежандардың түрін көріп, жол бойы осыны ойлап келген.
– Әттең, Абай-ай, кеше әкең болыс бол дегенде болмаймын деп, бас тартқаныңды қайтейін?! Тым құрыса, елге жаның ашыр еді. Мынандай сұмдық істетпес едің ғой. Не көріп, не болып отырмыз енді, міне? Үйде отырып, ұялғаннан жерге кіресің. Қолдан келген жақсылығың со ма? Айтпай қайтіп шыдайсың? - деді. Базаралы Ербол сөзін дұрыс көрген.
– Онысы рас. Тым құрыса, адалыма ара түсер едің ғой! - деді.
Абай үндеген жоқ. Болыс болмағанына өкінейін деген жоқ-ты. Бірақ өз басын әке салмағынан құтқарам деп, Тәкежанға қарсы болмағанына өкінді.
Бір шешеден туған бауыр деп аталса да, қазірде Тәкежан соншалық суық, жаттай көрінеді. Бұдан бұрын да талай кездесті. Басқан сайын ұғысу емес, аралары алыстап барады. Әлі де алдағы күнде көп шайқасатын қас-қайрат сол сияқты сезілді. Соның басы осы болар ма? Бұдан былай бұйығып отыра алмайды. Базаралыны аяйды. Оның айналасындағы жазықсыздарды аяйды. Сол аяғаны шын болса, бел шешіп араласып, тартысып көреді. Қазір де іштей байлаған байлауы осы. Базаралының сөзінен соң аз үндемей отырды да:
– Базеке, адалыңа ара түспесем, азамат болам ба? Тәкежанның күші елде емес, қалада екен ғой. Ендеше алдағы күнді сол қалада сынайық. Мен ертең Семейге жүрем! Осы істерін аяқтағанша жоқшының бірі мен боламын! - деді.
Базаралы Абайға ырза боп, шын сүйсіне қарады. Бұл ауылдан іздегенін алған сияқты боп, көңілденіп кетті. Қолма-қол жүрмек болды. Асқа қара дегенге қарамады. Тез аттанды да Қарашоқыға тартты.
Ел орынға отыра Құнанбай аулына келген-ді. Нұрғаным үйлері қонақсыз оңаша екен. Бірақ Құнанбай Базаралы келді деген хабарды естігенде, өз үстіне кіргізген жоқ.
– Анау қарсы үйде болсын, ас-суын сонда беріңдер! - деген.
Қонақ үйде жалғыз отырып, қызметші қатынның қолынан шай ішті де, Базаралы Құнанбайдың өз үйіне кіріп келді. Сыртқы киімі жоқ. Бешпентшең, жалаңбас келген. Нұрғаным ертекші еді. Құнанбай жас тоқалына ертек айтқызып, аяғын сипатып отыр екен. Жігіт сәлемін салқын алды.
Бірақ Базаралы бұл келісінде Құнанбайдың қабағын бағайын деп келген жоқ. Отыра сала, сөзіне кірісті. Түсінде қымсыну жоқ. Ағы - ақ, қызылы -қызыл боп, жайнап отыр. Ызасы мен адалдығы бұны жанып салғандай.
Жарқыраған жүзіне жатық шыққан сөзі де сай.
Нұрғаным бұның жүзіне қадала қарап отырып, бір ағарып, бір қызарды.
Базаралының әуелгі айтқаны Тәкежан қылығы туралы. «Елдің жазықсыз кәрісін, жетпеген жасын қосақтап тізіп, сорлатқалы жатыр. Құнанбайды кәртайды, естімейді дей ме, болмаса тұғырдан тайды, әмір құдыреті жүрмейді дей ме?
Осындай әкенің көзі тірісінде, сол Тәкежан, Майбасардың соншалық іске батылы қайтып барады?» деп, сұрау салды.
Құнанбай жауаптасуға сараң. Тек қана «Тәкежанға бардың ба, өзімен сөйлестің бе?» деген.
Базаралы оған бармағанын, бірақ барлық жайға қанып ап, ең алдымен осында келгенін айтты. Тізімдегі адамдарды санады. Байдалының айт дегенін жеткізді. «Тәкежан өз баурын өзі жейтін бөрі» болғалы отыр. Кеткеннің бәрі өлімге кетеді. Бұл ағайыннан құтылатынына Тәкежанның көңілі сенсін. Тіпті, жандарына кебіндерін де бөктеріп жіберсін. Мұнда аш-арық боп қалатын панасыз бала-шағаның көрін де қазсын. Бірақ осындай аямастық жаулықтың орайы болар деп ойлай ма, сірә, жоқ па?» деп, бір тоқтады.
Құнанбай барлық сөз аңғарын ұқты да, жақтырмады. «Күш айтқалы кепсің ғой! Күш дегенді кісі тілмен танытпайды. Көргенің Тәкежан екен, бар да сонымен сынас!» деген.
Айтыс қысқарған сияқты. Базаралы ең соңғы түбірлі сөзін айтты да, жұмысын бітірді. Ол сөзі кесесу болатын. «Тәкежан дегеніне жетсін, аямасын!
Тегінде ниет те бір, істеген іс те бір. Жалғыз-ақ аямас қастыққа орай, айықпас өштік болады. Болғанда, айыпкер Жігітек болмайды. Атадан нәсілге кетер жаулық осы арадан басталды». Обал-сауабы кімнің мойнында екені көрінді.
Айтып, арылып шықпағы осы ғана... Өз жанынан айтпайды. Үйелменді ел Жігітек бар. Сол айтқызып отыр. Осыны Құнанбайға жеткізіп кетуге ғана келіпті... Білдіргені осы.
Құнанбай тыңдап болды да:
– Жарайды, айтам деп әкелгенің екен. Бірталай жерге жеткізіп айттың. Енді осымен тоқталайық! - деді.
Базаралы шығып кетті, Құнанбай жалғыз көзін жұмды да, қабағын түйіп, ойланып қалды. Әйеліне қазіргі түсі қыраулы қыстай, жат сезілді. Барлық жүзінде жойылмас таңбадай боп, кәрілік табы айқындап тұр.
Нұрғанымның жақсы ертегісін қайталатқан жоқ. Сипатып отырған аяғын да жиып алды. Өзге Тобықтыға бермеген еркіндік беріп еді Базаралыға. Қазір содан қатты тізе көріп қалған сияқты. Жас жігіт, адалдық ақтығымен өктеп тұр.
Шындап ойласа, Тәкежандардың шектен асып жатқан істері бар.
– Өзгелер бір төбе, Базаралы бір төбе емес пе еді? Аянышты білсе, нетті шіркіндер? - деп, күрсініп қалды.
Жігітке арналған ашудың бір ұшығы өзінде жатқаны рас. Бірақ Базаралы сияқты адамдарды атап берген Құнанбай жоқ болатын. Қазір мына жігіттің өз басын қимағандықтан, бір сәтке қынжылып қалып еді. Артынан қайтадан қатайып кетті. Жанағы Базаралы Жігітектің тобынан келді. Сол топтың ашуы мен кегін ұстанып қапты. Ол жер осал емес.
Құнанбай осымен екі ұдай боп отыр. Астан кейін Базаралы қарсы үйге жалғыз жатты. Екі-үш күннен бергі ашуы Құнанбайға айтқан сөздермен біраз жеңілейген сияқты. Алдынғы күнде ызаға толы, ұйқысыз түндер болатын.
Сонымен, төсекке басы тиісімен ұйықтап кетті.
Қай мезгіл екені белгісіз. Бірақ қап-қараңғы үйдің ішінде бір кезде сескеніп оянды. Байқаса, дәл қасына біреу кепті.
– Ой, бұ кім? - деп еді.
– Сескенбе, менмін! - деген үн есітті. Нұрғанымның үні екен.
– Бәтір-ау, мынау жынды неғып жүр?! - деп, Базаралы басын көтеріп алды.
Нұрғаным сасқан жоқ. Салмақпен ақырын ғана күліп қойып:
– Тоқта, саған менің көңілім сен жоғыңда қосылған... Мырзаның өз тілі қосқан! - деді де, Базаралыны қатты құшақтап кеп, сүйіп алды.
Жігіт те бұдан әрі үн қатқан жоқ. Екеуі өзгеше бір ыстық жалынмен үш қайтара сүйісті. Содан кейін Нұрғаным тез тұрып кетуге айналып еді, Базаралы қия алмай, бірге түрегеп:
– Жаным-ай, жай тұрған жүрегімді астан-кестен еттің ғой. Енді несіне кетесің? - деп, тағы құшақтады. Бірақ Нұрғаным енді бұдан тартынып, босаңқырап алып:
– Қайда жүрсең, аман жүр! Жаным да, тілегім де бір сендік, Базекем! -деп, тағы бір рет асығыс сүйді де, жалт беріп жүріп кетті. Келгені мен кеткенінің арасы бір ғана сәт. Жалғыз-ақ сол сәттің ішінде Базаралыға бар дүние төңкеріліп түскендей көрінді. Нұрғаным да кеудесіне сыймастай қуаныш әкетті.
Ол қуанышы - өмірінде ең алғаш татқан әйелдік махаббаттың қуанышы болатын.
Құнанбай әнеугүні Базаралының сымбатын мақтап, туысына сүйсінген еді. Бүгін кешке, дұшпан көзі болса да, бұндайлық азаматқа аяныш керектігін айтты. Осы екі кездің екеуінде де қырқылжың қарт өз аяғының қаншалық шалыс басылғанын, қалайша жаңсақ кеткенін сезген жоқ еді.
5
Абай мен Ербол қалаға кеп жатқалы бірталай күн өтті. Құнанбай балалары қалаға келсе, Тінібек байдың үйінде жатушы еді. Семейге Абайдан бұрын келген Тәкежан сол құданың үйіне түскен екен. Қасында Майбасар мен тілмәш, атшабарлары бар. Қоршап жүрген топыры көп. Соны көріп Абай мен Ербол Семей қаласының өзі ішінен пәтер алды. Орталық тұста Кәрім дейтін момындау саудагер бар еді. Балалары жоқ, ерлі-қатынды екі бас. Үш бөлмесі бар екен. Сол үйге түсті.
Қала арасы салт аттыға соншалық қолайлы емес. Бұрын баларақ кезінде қалада өскен Абай, сол қаланың ыңғайына икем, салт атты қойды да, шана жегіп жүретін болды.
Қазір Ербол мініп келген семіз көк атқа кәшаба шана жегіп, екі жігіт қатар отырып, сар желдіріп келеді. Күн ашық болғанмен, шытқыл аяз екен. Көше бойының шыныланып қалған қалың қары, көк аттың тағасы тиген сайын сықырлай түсіп, кірш-кірш етеді. Бұлар Семей қаласының даңқты адвокаты Ақбас Андрейдікіне келеді. Алғаш келе жатқаны осы.
Жігітек адамдарының ісіне Абай Семейге келісімен белсене кірісті. Бұл уақытта қала толған Тобықты. Әсіресе, қуғын көрген Жігітек пен қуғын салушы болыстар жағы қаптап жүр. Болыстар бұрын көрсетілген отыз кісінің жайындағы сөздерін «расқа шығарамыз, барарына барғызамыз» деп, сотқа да, ояз бен «жандаралға» да қағаз тоғытып жүр екен.
Жігітек кісілерінің әзіргі бастығы Бөжейдің баласы - Әділ. Бірақ оның өзі де, ақылшылары да кеңсе тәртібі мен қағаз тартысын білмейді. Ерте келсе де, жөн таба алмапты. Абай ең алдымен солардың ісін түзу беттетті. Ұстауда жатқан Балағаз, Әділхандардың қатын-баласы атынан арыздар жолдады. Болыс қағаздары баратын жерлердің бәріне енді жарыса түскен қарсы сөздер бар.
Тәкежан да есік-тесікті көп білмейді. Онысы Абайға мәлім. Бірақ оған кіріс-шығысты оңайлататын кісі Тінібек. Абай жақын арада сол Тінібекке кісі салып:
– Тәкежан Құнанбай баласы болса, менің де жөнім сол. Біздің болыс осы жолы абырой алатын, жақсы ат табатын іспен келіп отырған жоқ Өзін де, әкесін де жаман атқа ұшыратып, қарғыс алатын іске басты. Тінібек орынды кезде болысқан. Бірақ дәл бұл жолы жалған намыс дегенді айтып, ағайынның обалына қалғалы отырған Тәкежанға болыспасын! Шын достық ойласа, қайта тыюға себепші болсын! - деген.
Мұнысы Тәкежан жағын әлсіретем деген іс. Тінібек Абайға өзі кеп сөйлесіп, біраз іркіліп қалды.
Осымен қатар Абай істеткен бір жұмыс: адвокат жалдау. Облыстың үлкен адвокаты Ақбас, қазірде Балағаздардың ісін алып, жоқтаушылардан арыздар жиып, соны өзі өңдеп жазып, тиісті жерлерге беттетіп жатқан.
Абай мен Ербол Ертіс жағасындағы жалғыз қабат тас үйдің терезесінің алдына келіп тоқтады да ішке кірді.
Ақбасты бұлардың алғаш көргені осы. Бет ажарында оншалық кәрілік белгісі болмаса да, шашы аппақ, сақал-мұрты бурыл кісі екен. Бойы зор, бас бітімі ірі кел-ген, келбетті. Түсі ойлы кісідей салқын. Көзілдірік арқылы көрінген мөлдір көк көздері салмақты сабырымен, барлай қарайды.
Бұл үйде Ақбастан басқа, қара мұрт, таңқы мұрын тілмәш отыр екен.
Абаймен уақыт байласып, әдейі кеп тосып отырған. Ол мінезі жеңіл, білімге шолақ адам. Бірақ облыс сотының тілмәшы осы. Бір тәуірі, орысшаға жүйрік деседі.
Абай Ақбаспен амандасып отыра беріп, үлкен бөлменің ішіндегі кітаптарға қарады. Мол үйдің төрт қабырғасы бірдей иін сүйесіп тұрған көрікті кітаптар.
Барлық әңгіме бойында Абай осы көріністен көз ала алмай, қайта-қайта айналып қарап отыр. Бір үйден, бір кісінің қасынан мұншалық көп кітап көргені осы.
Ақбасқа Абай арыз ұсынды. Ерболмен екеуі қол қойып, Жігітек кісілерін ақтаған екен. Бұлардың, әсіресе, арашалайтыны - Базаралы, Қаумен, Үркімбай сияқты жандар.
Тілмәш арыз жайын айтып болған соң, Ақбас Абайдың аты-жөнін сұрады.
Жас жігіт өзін Құнанбаевпын дегенде, адвокат жалт қарап, таңданыңқырады да, алдыңғы арыздарды қолына алып, бірдемені іздей бастады.
Оны таңдандырған нәрсе, болыс пен бұл жігіттің ортақ фамилиясы. Осы жөнін айыра сұрап кеп, Абайдың Тәкежан болыспен туысқан екенін білгенде, адвокат, әсіресе, таңырқай түсті.
– Сенің туысқаның бұларды қуып отырса, сен кеп ақтайсың да қорғайсың!
Бұл қалай? - деді.
Абай тілмаштан ұғынды да:
– Рас, болыс менің бірге туған ағам. Сондай жақын кісі болғандықтан қасында отырып, жаман істерін анық көріп, толық таныдым. Жұртқа істеген әділетсіз зорлық, қиянатын көрген соң, үндемей отыруға шыдамадым.