Абай жолы - 02

Түсі суық. Қара сұр жүзіне бозғылданып түгі де шығып алыпты. Жалғыз өзі ұзақ сөйлеп отыр. Зор даусында ыза мен зіл бар. Кейде Абайға қызық көрінетін бір мақалдар, мәтелдер айтылып кетеді.
Абай әкесінің сөз желісін, түп мәнісін түсінген жоқ. Кейбір мақалдарын ғана таңдана шешіп отыр. Осы бар үлкеннің мұндай жердегі салты бойынша, әкесі де тұспалдап, орағытып ұқтырмай сөйлейді. Бір сөзімен бір сөзін жалғастыруға Абай үлгірмей, адасып қап отыр. Өзіне салса, жаңағы көңілді үйге, шешесінің жанына қазір кетер еді. Бірақ, әкесі шақырған соң енді шығып болмайды.
Сондықтан бір уақыт ол, әке сөзінің сыртын, ағымын тыңдайды. Кейбір өзі білмейтін қиын, жаңа сөздерін ұстап қалады. Әлдекімге қаптап, зіркілдеп сөйлеп отырған әке сөзі кейде бұған бір жортуыл, шабуыл үстіндегі шұбырынды, ұзақ сарын сияқтанады.
Кейде ұғымсыз сөзден іші пысып, әкесінің пішін тұлғасына қарап, қадалып қалады.
Тегінде ертекші, өлеңші, не басқа әңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күнінен бергі әдеті еді. Адам пішіні әрдайым бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізденетін. Әсіресе, ажымы мол үлкендер пішіні бір қызық хиқая тәрізді. Ол кей адамның айғыз-айғыз ажымынан, салбыраған ұртынан, қыртыстанған маңдайынан, немесе бояуы оңған көздерінен, әр алуан сақал-мұртынан - өзінше неше түрлі жанды, сызаты көп сипаттарын көргендей болатын. Қына басқан, сызаты көп тас па? Я селдір тоғай ма? Не, көде-кекпек пе? Кейде мал мен аң бейнесі ме? Бәріне де ұқсап кетіп отыратын адам мүсіндері болады.
Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне, ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жал-тұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтана-ды.
Қоя беріп, салғырттығы жоқ сергек қатал күзетші.
Жалғыз көз шүңет емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады. Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай, осы үйде әркімге қарамайды. Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ғана қадалып сөйлейді.
Сақал-шашы бір реңдес, қара бурыл Сүйіндік оқта-текте бір қарап қойғаны болмаса, Құнанбайға тесіле қарамайды. Көзін төмендете береді. Абайға оның пішіні – көп кездесетін, әңгімесі аз пішін сияқты. Бөжей де оншалық өзгеше емес. Түсі ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды, кесек мұрынды Бөжей - осы отырғанның бәрінен де сұлу. Бетінде ажымы да аз. Бірақ, Абайдың көзін оған көп тартатын бір нәрсе - мұның бітікшелеу, кішкене келген көздері.
Құнанбай ұзақ сөйлеп отырған кезде Бөжей қыбыр етіп қозғалған жоқ.
Көзін де төмен салған қалпынан бір көтермеді. Сондықтан оның ұйқтап отырғаны, я ойланып отырғаны мәлім емес. Қалың етті, салбыраңқы қабағы кішкене көзін көрсетпей, тасалап алған сияқты.
Құнанбайға бұлардың ішінен көз алмай, қырандай қарап отырған - дәл төрдегі Байсал. Қызыл жүзді, жирен сақалды Байсалдың денесі ірі, қапсағай.
Көкшіл түсті үлкен көздері - әрі салқын, әрі сыр берместей сабырлы.
Бұлардан басқа барлық салқын, томсарған жандар ішінде ең жандысы, ең шапшаң, қағылезі Қаратай мен Абай қасындағы Майбасар.
Үлкендер тобына бір жақтан, әкеден төмен отырып, телміре қараған Абай болса, дәл осы тәрізденіп, барынша бой салып, қарап отырған - ана шеттегі жас жігіт Жиренше.
Бұл Көтібақ ішінде Байсалдың жақын туысқаны Шоқанның баласы. Байсал әрдайым қасына ертіп жүреді. Әрі жігіті, әрі сөз ұғып, адам болар деген жасы.
Ол әңгіме атаулыны көп біледі. Қызық қып айтады. Өзі күлдіргі. Абайды еркелетіп те қоятын кезі бар-ды. Қазіргі осы жиында Абайдың оңаша кездесуді іздейтін жалғыз ыңғайлы көрер адамы осы.
Бірақ оның шыны ма, иә, әдейі үлкендерге көз қыла ма, әйтеуір, қазір Құнанбай сөзінен басқа бар дүниені ұмытқан. Сонымен бірге Абайды да былай қоя тұрған сияқты.
Жиренше қабағын бір шытып, қозғалақтап қалды. Абай енді байқады, әкесі сөзін аяқтап келеді екен.
– Қодар сұмның қылығы сырт елдің алдында менің бетіме салық болса, осы елге, өз келеңе келгенде, осы отырған бәрімізге салық. Мынау отырған сендерге салық! - деп аз тоқтап, Сүйіндікке қадалып отырған жалғыз көзін енді төрдегі Байсалға аударды. Одан өзінің оң жағында отырған Бөжейге қадалды.
Бірақ Бөжей мен Байсал мызғыған жоқ. Өзге отырғанның барлығы сөздің салмағымен түйінін өз арқаларынан сезгендей боп қозғалақтап, ырғалып қалысты.
– Ендеше, өлімнен ұят күшті. Ел көрмеген сұмдыққа, ел көрмеген жаза керек! - деп Құнанбай байлауын айтты. Қайта басар түрі жоқ. Тас түйін боп бекініп, түйіліп алған көрінді.
Отырғандар осы күйді танып қалды. Құнанбайдың бұлай беттеп алғанда, қайта оралар қайырымы жоқ, оны бәрі біледі.
Не айтысып-шарпысып кету бар. Немесе іштен қоштамаған уақытта Байсал, Бөжейдің бір тәсілі: міндет, мысалды Құнанбайдың өзіне бастатып, артын өзіне тастап кететін әдеті барды.
Жан күйер жер болмағанда, олар осы соңғы мінезді көп қолданатын. Екеуі де жарытып, тіс жарып сөйлемейтін.
Бірақ Құнанбайдың мына сөзі үндемеске де қоймайды, үндеуге де жібермейді. Дел-сал етті. Үй іші бірталай уақыт жым-жырт отырды.
Қодарды Абай білмеуші еді. Оған бұл ат әуелі - «Қозы Көрпеш - Баянның» Қодарын елестетті. «Сұм» дегеніне қарағанда да, былтыр Байкөкше ақын бұның шешелеріне жырлап берген Қодардың бейнесі сияқты. «Қодар деп соған ұқсаған біреуді әдейі сол атпен айтып отыр ма» деп ойлады.
Жым-жырт жиынның ішінен алдымен сөйлеген - майысқақ Қаратай. Ол:
– Сұмдық екені рас. Ұлы-қызыңның басына бермесін. Шын болғанда, кәпір қауымында кететін іс қой бұл, - деп, «Қодардың айыбы шын ба, бекер ме?» деген өз ойларындағы күдікке ептеп қана бір соғып, қиялап салды. Қодардың бұл жиындағы аталасы Сүйіндік. Құнанбай бағанадан зіл салғанда, әдейі соған шұқшиған. Оны да жұрттың бәрі біліп отыр. Қодар қылығының орайын алдымен өз туысына «айыпты», «сорақы» дегізіп өз аузынан айтқызып алу Құнанбайға да керек.
Ал Сүйіндік сол сөзді оп-оңай, бір айналмай айтып салса ертеңгі тауқымет бұнда. Және алдымен Қодардың сол Құнанбай айтқандай айыптылығына да көзі жеткен емес. Ол Қаратайдың шапшаңдығынан бір пайда да тапқандай болды. Әсіресе, оның «шын болғанда» деген босаң тастаған жерін ұстады да:
– Осы айыбына көз жетсе, тұрғызып қойып бауыздайық. Бірақ сол шынына жеткен жан бар ма?.. - дей беріп еді. Құнанбай серпіліп, ілгері ұмтыла түсті.
– Ей, Сүйіндік, - деп киіп кетіп ұрыса сөйледі, - албасты да қабаққа қарай басатын. Қыры жоқ, қасиеті жок басшы болса ыбылыс, жын иектемей нетеді.
Адал десек, аман десек, жан берейік, ақтайық, ақыретте айыбын өз мойнымызға алайық. Бірақ, менің екі бірдей жаным жоқ. Майысар болсаң, жаныңды да берерсің. Беремісің, жаныңды?! -деп сарт етіп өзіне жабыса түсті.
Сүйіндік Құнанбайдың бағанадан бергі зіліне енді ызалана бастап еді.
– Е, тастай алмай жүрген жаным жоқ! Терге демесем, жанымды ала ғой деп кепілге келіп пе екемін, - деп томсарып қалды. Мұның қолынан келген бар қарсылығы осы еді. Баж еткенмен, ықтап кеткен секілді, Құнанбай сезді де, енді жүйемен ұтпақ боп, қуғынға салды.
– Тергесең, Қодар сұмдығын аңыз қып, көпке жайып әкеткен елді терге. Ел тұрсын, кешегі жиында бетімізге былш еткізіп, жарып айтқан жатты терге. Соған да жеткен. Бар да «өтірік» деп соны иландырып келші. Ел аузына қақпақ болып көрші. Бірақ ол қолыңнан келмейді. Ендеше, не ер бол да, ақта!
Немесе илан да жазала! Тек, жарықтығым, дүмбілезіңді көрсетпе, былқыл-сылқылыңды аулақ әкет! - деді.
Енді Сүйіндік те үндей алмай қалды. Аз бөгелген соң бағанадан Құнанбайға сыр алдырмай, салқын ғана қарап отырған Байсал:
– Қара деп жазалаған күнде, мұның жазасы не болмақ, - деп еді, Құнанбай:
– Жазасы шариғат жолы. Шариғат не бұйырса, сол болады. Мұндай сұмдыққа қазақ айтқан жол жоқ. Кесігін де айтпапты, - деді.
Құнанбай бұған шейін ашумен, зілмен кеп, енді осы тұста күйзелгендік күй көрсетіп, осымен жиынның қабырғасын қайыстырғысы келген.
Бәрі де тіреліп қалды. Ат тұмсығы, бір бітеу, меңреу қабырғаға тірелген сияқты. Жалтара алмады да, үндеспеді.
Аз ойлағанда Бөжей өз ішінен: «шариғат та жөнге, шынға қарайтын шығар, ақай жоқ, ноқай жоқ, көрінгенге бұйда бере бермес» дегендей.
Бірақ, бұл ойын айтса, Құнанбай тағы бойлап тартып кетеді. Сондықтан үндеген жоқ. Тағы да шапшаң Қаратай:
– Ал, шариғат бұл Қодар қылығына не бұйырады екен? - деді.
Құнанбай бағанадан төмен отырған жорға Жұмабайды енді ғана еске алғандай бұрыла қарады.
– Мына Жұмабай қалаға барып, Ахмет Риза хазіреттен фатуа сұрап келді. Жазасы дарға асу депті.
– Дарға? - деп Қаратай үркіп қалды.
Бөжей Құнанбайға ажырайып, тіксіне қарап еді, аямас түсі айқын екен.
– Барлық байлау осы болғаны ма? Ит те болса, бауыр емес пе еді? - дегенде, Құнанбай қынжыла түсіп.
– Оны бауыр дегеннің бауыры езілсін! Шариғатпен шарпыспақпыз ба?
Қодар емес, құтпаным болсын, қайтпаспын да, тынбаспын, - деді. Енді бұғалық әкететін, бойлауық жеріне жеткен екен. Бөжей іші мұздай отырып:
– Көзің жетсе, мейлің білсін, - дей салды да, ойдағысын ішке бүгіп қалды.
Байсал үн қатпаған күйде жым-жырт. Құнанбайды ақтамаса, Бөжейді де құптаған жоқ.
Сүйіндік те осы топтың дағдылы мінезіне басты.
– Ел де сенікі, ел ішіндегі тентек те сенікі. Қашқанның да, қуғанның да келетіні өзіңсің. Тек, не бұйырсаң да тергеп алып бұйырғайсың. Қалғанын өзің біл, - деді. Бұл Бөжейдің қабағын баққан болатын. Өзі қалай көшерін айқын біле алмай, «соның бір білгені шығар» деген есеппен жалт берді.
«Тергеп алып, білгеніңді қыл» дегенді, аяқтап келгенде әрқайсысы да бір-бір қайырған-ды.
Бірақ бұл сөздері - сүйей салды. Бағанадан бергі сөзде Құнанбаймен аралары арбасып боп, айтыспай-ақ іштей жер танысып қалған.
Бөжей білсе, Қодар жайы Құнанбайдың тағы бір қыры. Осал емес, үлкен қыры болғалы тұр. Қайда беттер екен? Неге соғар екен? Не де болса, енді салмағын Құнанбай өзі көтеріп алатын болады. Бұлар жалпылдап қостаған жоқ.
Оны Құнанбай білетіндей болды. Түбінде, дәл осы отырған кісілер осы жөнде ұстасса да қисыны бар.
Сүйіндік, Бөжей жағының ойы осы болса, Құнанбай да өз есебін алдын ала өзі өлшеген бетпенен ішіне ірікті. Жаңағыдан әрі жазылған жоқ. «Пәлен етем» деп кесікті байлауын да айтпады.
Осы отырған бес-алты адам дәл қазіргі күйінде пәлен мың Тобықтының талай түйін, шытырман жайларын осы араға жиып әкеп отырған адамдар.
Іштерінде: көп қалтаға көп есептер салып кеп отырған атқамінерлер.
Құнанбай аға сұлтан болды да, өзгелерінің қатарынан озғындап кетті. Онда әкімдік бар. Сыртқа да, ұлыққа да жақындық бедел бар.
Әрі қолы ұзын, малды. Сөзге жүйрік, мінезбенен іске де алғыр. Осының бәрі өз ортасын бойымен басып жыға беруге себеп болатын.
Бірақ Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әлсіз жері де осы Тобықтының ішінде. «Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады». Сол қанаты мен құйрығы ел ішінде өзі тұстас ру басылар. Осы Байсал, Бөжейлер.
Осылар соңғы бір жыл бойында бұрынғыдай ашық жарқын емес. Іштей Құнанбаймен аңдысып қалған сияқты. Оны Құнанбай біледі. Бірақ, осындай қып қосарына ілестірсе болғаны. Түбі, бәрінің де бағатын таразысы - ел. Сол елдің алдында байлауды, Құнанбаймен бірге байласқан осылар болған соң жетті. Күйсе Құнанбаймен бірге күйеді. Ал, ішінде не жатыр, оны білмейді.
Олай болса, Құнанбайдың да сырты, бұлардың ішін білмеген, елемеген кісі тәрізді болатын.
Тобықты көп рулы көп ел болғанымен барлық үлкен шеңберінің таразысы осы отырған бес-алты адамның руларымен өлшенеді. Әсіресе, ру басы осы адамдардың өздерімен салмақталады.
Бөжей - қалың Жігітектің адамы. Бұрын орталарынан Кеңгірбайдың теріс азу, мықты биі шыққан ел. Бертінде, ұрыншақ, қолшыл болып және барымташы жортуылшы жігіті көп шықты. Шетінен сөзуар Жігітек. Байсал да сондай мол ру Көтібақтың тұрғысы. «Тоқпақ жалды торы» деп атағанда үйірі қалың айғырдай, көптігінен атанған. Бұл, әсіресе, мал көбейтіп, жерді мол қамтуға тырысатын, көптігіне сеніп, анау-мынаудан онша қысылып, қымтырыла қоймайтын ауылдар. Сүйіндік осы ағайынды елдер ішінде ең азы Бөкеншінің кісісі. Мал, дүниеге шағыны да осылар. Бөкеншінің кірмелеу туысы Борсақ.
Жаңағы бұлар сөз қылған Қодар - сол Борсақ болатын.
Құнанбай болса - Ырғызбай руынан. Бұл, бас жағына келгенде Жігітектен де, Көтібақтан да аз. Бірақ, әрі малды, әрі көптен бері Тобықтыны билеп-төстеп келе жатқан ауылдар.
Туыс жағын алғанда, Бөжей мен Сүйіндіктен көрі, Құнанбайға Байсал жақын. Сойыл соғарға келгенде, қолға, санға келгенде Құнанбайдың мықтап сүйенетіні сол Байсал елі - Көтібақ. Оны әлі күнге өз ырқынан шығарған емес.
Қаратай болса, бұлардың барлығына алыстау. Ара ағайын тәрізді Көкше деген рудың атқамінері. Аз да болса, пысық және шөре-шөреде жүргендіктен бір мүшеден қалмай ілесіп отыратын.
Осы отырған ру басылардың мінезі, артта жүрген үлкенді-кішілі атқамінер, ақсақал, қарасақалының бәріне де мінез, тәсіл бола жүреді.
Құнанбай қасындағы қой көздеу, сұлуша Майбасар старшын болды да, өз достарынан да, Құнанбайдың жақындарынан да ажырай бастады. Қазір, Құнанбай алдында, жастан бергі дағдысы бойынша үндемей отырғанмен, бұл ерен бүлік, сотқар адам. Құнанбайдың ұлықтығына бақ масы болған Ырғызбайдың басы осы.
Бүгін Бөжейлердің Құнанбаймен іштей суысуына себепші болған да осы Майбасар.
Бұдан екі ай бұрын зықысы әбден шыққан ел Бөжейді салып, Құнанбайдан:
«Майбасарды орнынан түсір» деп тілеп еді.
Құнанбай Майбасар мінезін білсе де түсірмеді. Ол өзінің қара күші, зілі сияқты болатын осындай бір Майбасардың жүруін мақұл көрді. Үлкен бір есебі, «Анау жұртты шақар айғырдай мойын салып қуып ықтырған уақытта, ел арыз айта өзіме келеді, өз бауырыма қайырып беріп отырады» деп топшылаған.
Қодар жайындағы сөздердің артын Құнанбай ашып шешкен жоқ.
Аналардың емеуірінін есітті де, қалғанын үндемей бітірді.
Аздан соң сөзді басқа жаққа көшіріп, осы көктемде мал тойыны қандай, шөп шығымы қандай, көші-қонның мезгілі қандай болатынын айта бастады.
Биыл да, бұл отырған барлығының кеңесі Шыңғыс сыртындағы Бақанас, Байқошқарға шейін көшіп барыспақ. Ол, Керей қонысы болса, сол Керейге мінбелей барып қонып, екі өзенді тағы да жылдағыдай баурай бермек болысты, Тобықтының осы жуандары малы аз ғана Керейден сол екі өзенді, жылма-жыл қона жүріп, тартып алмақ ниетте болатын.
Бұл әңгімелерге келгенде барлық бағанағы томсарған жиын шешіліп, жазыла сөйледі.
Осы кезде Жиренше Абайға ым қақты да, тысқа шығып кетті. Абай, Қодардың қылмысы не, өзі кім екенін білмеген қалпында болатын. Ол жалғыз-ақ «дарға асу» деген жерде, ішінен біртүрлі тіксініп қалды. Әкесіне сене алмай, сескене қарап, «соны істейді-ау» деп бір ойлады. Бірақ байқап, болжап көрсе, дар деген қырда, бұл елде әсте болмаған нәрсе. Естіп көрген де емес. Ол мұның түсінігінде, Һарон-Рашит халифа заманында, әлдеқайдағы Бағдат, Мысыр, Ғазнада ғана болатын жаза сияқтанады. Сондықтан, «дарға асу» деп жай айтылған болар. Ол болмас, болмайды!» - деп байлаған еді.
Сонымен бірге, әкесі Жұмабай жайын айтқанда да, Абай қайран болды.
Қала мен жолда талай күн бірге болған уақытта бірде-бір сездірсеші!
«Фатуа», «Дарға асу» деген үкімдерді жасырып алып келе жатып Абаймен жарысады. Қалжыңдайды, ойнайды. Енді түк көрмегендей, үндемей отырған түрі де мынау. Бүгін күн ұзын Абаймен құрбысындай жарысып келгеннің де бірде-бір белгісі жоқ.
Соған қарап Абай үлкендердің осындай іші қатпарлы, қиын жататынын ойлады. «Үлкен болсам, осылардың мінезін әрдайым біліп, танып тұратын болсам» деп, сол үлкендікке тағы да бір қызыққан, асыққан еді. Абай үлкен болуға тегі көп асығатын, қызығатын.
Енді есіне түсті. Жұмабай қалада бұған түсініксіз біраз мінездер істеген.
«Хазіретке сыйға апарам, Құнанбай жіберді» деп, қысырдың бір семіз қара көк құнаншығарын жетектеп жүрген-ді.
Абайдың молдасы және мешіттің имамы Ахмет Ризаның үйін сұрап алып, артынан Абайға «молданың үйіне ертіп жүр» деп, бұны бірге де ала барған.
Екеуі асау көк құнанды жетектеп бара жатқанда, бір төбелесқой, тентек Сағит деген баланың бұларға істеген қырсығын да есіне алды. Қазір нығызсып отырған Жұмабайға қарап, жымиып күліп қойды.
Бұлар қақпасының жанынан өте бергенде Сағит терезеден көре сала жүгіріп шығып, тас лақтырып, айғай салған. Асау құнанның үркетінін көріп алған соң, онан да жаман құтырып еді. Қақпаға қайта жүгіріп кіріп шыбық алып шығып, бұғып келіп асау құнанды шаптан да түртіп қалған. Сонда көк құнан ышқына шапшып, безе жөнелгенде Жұмабай айырылмаймын деп тырысып көріп еді, тай сүйреп, дедектетіп әкетіп, Жұмабайдың аяғы тарп-тарп етіп қаздаңдап, тымағы, тақиясы да ұшып түсіп қалған-ды. Басының жалтыры да көрініп, Абай еріксіз күлген-ді. Асау тоқтамаған соң, шылбырды беліне орап алған Жұмабай, шалқайып табандап тартып, көше бойының құмын боратып, тағы да рәсуа болған. Бұл тұста Сағитқа қосылып Абайдың да шексілесі қатып еді.
Жұмабай көк құнанды зорға тоқтатып алған соң, Абай Сағитты маңайлатпай қуып жіберіп, сол бәледен Жұмабайды да, құнанды да өзі құтқарып шыққан.
Бұлар хазіреттің қорасына кіріп, асау құнанды ат қораға байлағанда, хазірет өзі көріп сыйлық екенін іші біліп, үн қатпаған болатын.
Кейін үйге кіргенде, Жұмабай Құнанбайдан сәлем айтты да:
– Мына баласына - өзіңіздің шәкіртіңізге фатихасын сұра деп еді, - деген.
Хазірет:
– Бәрәқалла, бәрәқалла... бирахматиқа я арха-мәррахимин, - деп отырып, Абайға қол жайып бата берген-ді.
Содан әрі хазіретпен не деп жауаптасудың бабын таба алмаған және тіпті шүлдіреген, кітапшылаған тілін ұға алмаған Жұмабай тағы бір ойдағы әңгімесін тұпа-тура, қолма-қол бастап еді.
Онысы Құнанбайдың айтқан сәлемі екен. Сұрап кел деген бір үлкен сөзі екен. Осы жөндерін айтты да, Жұмабай Абайға бір, хазіретке бір қарап:
– Бірақ ол жайын оңаша, құпия сөйлес деп еді. Балам, сен... - деп Абайға оқтала бергенде, хазірет те сезіп, Абайға:
– Ибраһим, сіз хазір мәдрәсәгә қайтыңыз, балам. Бәс ауылға қайтмас бұрын мюңға кіріп, фатихамны алып кетіңіз, - деді. Абай шығып кеткен.
«Соқалап отырып, ойдағысын жеткізіп, жаңағы фатуаны сонда алып шыққан екен-ау, бұл» деп ойлады.
Өзін керек еткен сөз бен шырайды көрмеген соң, енді Абай да Жиренше кеткеннен кейін біраздан соң ақырын сусып, тысқа шықты. Бұл уақытта Жиренше соңғы атқа шідер салып, отқа жіберіп жатыр екен. Есік ашылған жерден Абайды көрді де, ақырын дауыспен:
– Абай, бері кел, мұнда кел... - деді. Абай бұған жетер-жетпестен:
– Өй, Жиренше, жаңағы осы Қодар кім? О не қылған? Айтшы, - деді.
– Қодар жақыны жоқ, жалғыз үйлі бір Борсақ.
– Ол қайда?
– Е, ол мына Шыңғыстың ет бөктерінде, Бөкенші асуының бауырында.
– Ал, ол не қылған?
– Сол биыл қыстыгүні жалғыз баласы өлгеннен кейін, келінімен жақын бопты дейді. Ана кісілердің сұмдық деп отырғаны сол.
– Жақын? Қалайша?
– Не қалайшасы бар? Шөккен дейді...
– Не дейсің?
– Е, сығыр, шөккенді білмеушімен?.. Бура мен іңгенше?.. Білесің?.. - деп Жиренше өте бір тұрпайы қозғалыстар жасады. Ол үлкендер арасынан әбден іші пысып шығып, енді салқын далада азырақ ойнақы күйге кеп тұр еді.
Абайды күлдірмек болатын. Бірақ Абай күлер емес. Көңілінде қатты қобалжу бар.
– Сол рас па екен? - деп, Абай қадала сұрады.
– Бәсе, сол анық-танығы мәлім емес... Бірақ ел өсек қып әкетіпті.
Сүйіндіктің, жаңағы, анығын білейік деуі сол ғой, - деп Жиренше салмақты болып сөйлеп еді.
– Ендеше, бекер жала-дағы?
– Тіпті солай десетіндер де көп. Бірақ әнеугүні Құнекең мына Сыбан ішіне топқа барса, сонда Солтабай төре осыны бетіне салық қыпты. Мына кісі төреге насыбайды тастасаңшы дегенде, анау: «мен насыбайымды тастайын, бірақ, Шыңғыстың бөктеріндегі шашты сайтаныңды сен де тыйсаңшы!» деп бетінен алыпты дейді. Соған намысы келіп, Құнекеңнің қатуланып отырғаны әлгі ғой, -деді.
Абай әкесінің жаңағы «дарға асу» деген жердегі аяздай суық пішінін еске алды. Үндемей біраз тұрып, қабағын шытып, қатты күрсінді де, айналып жүріп кетті. Күрсінуі ауру дененің қиналған ыңқылына ұқсағандай болды. Шешесінің үйіне қарай беттеді. Жиренше басқа да бірдеңелер сөйлеспек боп, бөгемек еді, қайрылған да, үндеген де жоқ. Кете берді.
3
Келіні жаңа ысытып әкелген, құрт қосқан қонақ көжені анда-санда бір ұрттап отырып, Қодар:
– Қарағым Қамқа, бүгін күн жұма ғой осы? - деді - Жұма, бейіт басына барып, құран оқып қайтайықшы, - деді де, Қамқа күрсініп алып: - құданың құдіреті, бүгін түсіме балаңыз біртүрлі боп кірді, -деді.
– Пәке паруардигар! Паруардигар! - деп, мол келген батыр кеудесін қақ жарған шерді Қодар да шығарды. «Түс шіркін жұбаныш па, тәңір-ай!» Бүгін өз түсіне де Құтжаны - жалғызы кірген еді. Бірақ Қамқа түсті кәдімгідей медеу көреді. Айтсын. Бала көңілі тым құрса, сонысымен уанған болсын. Тыңдайды.
– Осы дәл өңімдей, үйдің сыртына кеп аттан түсіп, асығып, жайраңдап кіріп келді. Келді де: «әкем екеуің жылай бересің... Зарлай бересің. Мені шын өлді деймісіңдер? Ал мен, міне келдім... Тіпті өлгем жоқ.. Қойшы, Қамқа!
Қабағыңды ашшы!» деп, осы бір түрлі сай-сүйегімді босатты!.. - деді.
Осы кезде Қамқаның да, Қодардың да көздерінен үнсіз жастар біртін-біртін сорағытып ағып отыр еді.
Жым-жырт үйде Қамқаның құлағына тыс жақтан бір ызың естілді.
Қазіргідей таңертеңгі уақытта, мұның құлағына осымен бірнеше рет, бір ызың естіледі де тұрады.
Қаны қашып, аппақ сұр болған бетін төр жаққа, атасы жаққа бұрып, қадала тыңдады.
Екі көзі жасқа толып, қызарып тұр. Аш бетінде көк тамырлары білінеді.
– Шыңғыстың бөктер желі ғой, қарағым.
– Ызыңы несі?
– Қораның төбесі ашылып қалыпты. Оның да тозығы жеткен емес пе?
Тесіктерден сорайып шығып тұрған ескі қамыстар бар. Сол құрғыр, жел соқса ызың салады ғой, - деді.
Аздан соң екеуі де тысқа шықты. Тозығы жетіп қалған жалғыз қоңыр үй, жапа-жалғыз кішкене, ескі шым қораға ықтап тұрғандай. Маңайда басқа не қыстау, не бірде-бір киіз үй де, тірі жан да жоқ. Көшерлік өз көлігі жоқ болған соң, Қодар ешкімнен көлік те сұрамаған, қыстаудан да ірге аударып жылжымаған.
Бұрын баласы: «жатақ боп жатамыз ба?» деп көлік әкеп, көп ел ойға көшсе - ойға, қырға көшсе - қырға ілесе беретін. Мал тойыны, шаруа есебі дейтін емес.
Әйтеуір құр жас болған соң дүрмектен қалмау сияқты.
Онда Қодар өзі де, «тым құрыса, аққа тәуір болармыз, біреуден там-тұм сауын сауармыз» деп, елге ергенге қарсы болмаушы еді.
Ал, биыл ағайын өзі білмесе, балам өліп еді деп, енді жатқа телміргендей көлік сұрап жүруді лайық көрмеді.
Қамқа да, өзі де Құтжанның жас қабырын құлазытып, жалғыз тастап, «жайлау бар еді, сайран бар еді» деп кеткісі келмеді. Күндіз-түні егілген жаспен еңіреген зарлылар арысын тастап кетерлік дәрмен де таба алмас еді.
Бұларда мал дейтін мал да шағын. Азын-аулақ болса, осы қыстау маңын қысы-жазы жесе де, Бөктер шөбінің тұмсығын сындыра алмайды. Жалғыз үйдің қолындағы бары: жиырма-отыздай ешкі, лақ, қой-тұяқ пен бір бұзаулы сиыр, екі торпақ болатын. Осы малды бағарлық, бұт артары бір ғана қоңыр ат.
Құтжанның қоңыр аты.
Баласы өлген соң Қодар қыстыгүні, осы ел ішінде кірме боп, әркімде жалда жүретін бір шал жиені Жәмпейісті өз қолына алып еді. Жәмпейісте қатын да, бала да, баспанада да жоқ. Өмірі шыр бітпеген сорлы еді.
«Екі жарты бір бүтін болайық. Кімге сенеміз? Иық сүйесіп күн көрейік» деп, Құтжанға құран оқи келгенде, Қодар Жәмпейіске зарын шақты да, қолына ұстай қалды. Қазір қоңыр атпен бар қара-құраны қосып жайып жүрген сол Жәмпейіс.
Малда алаңы жоқ. Үйде де мінбелеп тұрған шаруа жоқ. Сондықтан, өмір мен уақыт бүгілдірген бір кәрі, дерт пен зар бүгілдірген бір сорлы боп, екі шерлі баяу басып, бейіт басына қарай аяңдады.
Жарқыраған май күні біртүрлі боп нұрланып, тамылжып тұр. Аспанда ұсақ қана ақ мамық бұлттар қалқиды. Айналадағы жазық пен төбешіктің бәрі де алқара көк. Аласа, тықыр, бірақ тығыз бетегемен жайнаған. Қызғалдақ, жауқазын, сарғалдақ, бәйшешек дегендер қызыл, сары, көкшіл түстермен құлпырып жайнайды. Гулеп ұшқан көбелектей көп бояулы, неше алуан...
Бөктер желі таңертең әрдайым Шыңғыс аса соғатын қоңыр салқын күйінде.
Қазірде де күн қызуын жеңілдетіп, майда қоңыр лептей үріп тұр. Бірақ, бұл жарастық, бұл жастық кімдер үшін?
Әлдекімнің рақаты, әлдекімдердің қызығы, сайраны үшін болар. Жалғыз-ақ, мынау екі қаралылар үшін ол жоққа тән.
Бұлардың алдында, кішкене көк төмпешік үстінде, құбла жақтағы серек тасы шошайған жалғыз бас бейіт қана тұр. Көздері де, көңілдері де сонда.
Дүниенің көктемі Құтжанның былтыр ғана осындай кезде, күліп жайнап жүрген аман шағын, сау шағын еске түсіреді. Еске түсіреді де, тағы да толқып келген құсамен басады. Жүрек басынан запыран, зәр төгілгендей болады.
Қодар батыр денелі, алпысқа жаңа кірген, бурыл қарт еді. Жалғыздық пен осы қаралылық иықтан баспаса, өмірдің мұны мойытар өзге күші жоқтай.
Ол жасында найзагер батыр болған. Осы жасына шейін өз қасиетін жоятын жаман аттан да аулақ. Жуан кім, көп кім, бақ масы есер кім? Ешбірін де ол білмейтін. Өз өмірі, өз үйішімен, өз айранын ішіп күн кешетін.
Үйден шығып, әлдебір сөзге, сыпсыңға да араласпаушы еді. Сондықтан алысты қойып, ағайын ішінде де бұны білетін жан аз. Өзі де азғана Борсақтан, Бөкеншіден басқа жұртты танымайтын. Соңғы алты ай ішінде, барлық жалын атқан қайғысы - жалғыз баласы Құтжан жайы. Ендігі үміт не? Құлазыған қу өмірде тірек не? Ойланғанмен тапқан емес. Таппасын білген соң, соңғы кезде оны ойламайтын да.
Жалғыз жан күйері мынау қайғыдан сөніп бара жатқан, санадан солған бишара келін. Оның алды немене? Не болады? Бұны шешуге тоналып қалған көңілі баспайды. Батылы бармайды. Бөтен боп кете ме деп ойлай бастаса, Құтжаны бір өлген емес, екі өлгендей көрінеді.
Келіні Қамқа мен Құтжан арасының тәттілігі өзгеше еді. Бұл бишара жетім қыз екен. Құтжан сонау алыстағы Сыбан ішіндегі нағашыларын іздеп барып, содан алып қашып келген. Бұнда да артына оралар, не шығар туыс жоқ.
Сондықтан ба, әйтеуір Қамқа Құтжан мен осы үйдің тілеуіне бар ынтасымен құлаған еді. Қодар соны танып, Қамқаны дәл өз ішінен шыққан Құтжаннан бірде-бір кем сүйген емес. Оның да, бұның да тең ортақ әкесі болды.
Бір тоға, кесек мінезі бойынша осы көңілін өле-өлгенше сақтаумен, көрге бірге әкетемін деп сенуші еді.
Бірталай күн болды, Жәмпейіс тауда, көрші ауылдардың қойшыларымен кездесіп, сондағы естіген сөзінен бірдемені бықсытып айта бастағанда, Қодар толық түсінбей, түсінгеніне ыза боп, түсінгісі келмей тойтарып тастаған, айтқызбаған. Естіген сөздеріне қарағанда, басы аман өсекші-ағайын тек отыра ма? Соның шырғасы ғой:
– Бұл Қодар неге қыстаудан шықпай, інге кіргендей жатып алды? - деседі дейді.
Тағы бір кезде:
– Осы Қодардың келіні нені үміт қылып отыр? Не ойлаған ойы бар? - деп сұрастырады дейді.
Осындайға келгенде, Қодар мұндай жыбырдың ішкі зәрін, суығын сезгендей болған. Оның өз топшылауы бойынша, бұндайдың арты жесір қатынға әменгер іздеу. Мал шығармай біреудің үйіне тегін қатын кіргізіп беру.
Қодар малына ие болатын мұрагерді іздеу, соны табу. Бұндай жай, өтірік ағайын болмыс, жан күйер атқамінер қулардың құлшына кірісетін сыпсыңы.
Қодар елге жоламай, елдің келуін де тілемей қойғанда, әсіресе, осындайдан қорқатын. «Тым құрмаса, баламның жыл уақыты жетсін» деп, оның ар жағын тіпті ойламай, жауып қоюға тырысатын.
Енді міне, өмір аязының алдыңғы лебі болып, Жәмпейіс арқылы, қойшылар арқылы келіп жатқан сұм салқын сол ғой деп ұққан-ды.
Қодар қиналып, қатуланған соң Жәмпейіс өз естігенін тегіс айтқан жоқ. Және айтам десе де, өзі сөз білмейтін, сөзін кісіге ұғымды қып айта алмайтын аса бір орашолақ адам еді. Сонысынан тағы жасқанып, Қодарды қинамайын деп қойған-ды. Бірақ бір күні далада бір кәрі қойшы бұған сұмдық айтты.
– Қодар келінімен жақын дейді. Сен не білдің? - деген-ді.
Бұған Жәмпейіс жаман түршігіп:
– Оңбай кетейін, естіген сұмдығым емес. Тарт... Тарт, кәпір, мына сөзіңді, тарт! - деген. Ақтағаны ма? Жоқ, жай шошығаны ма? Біліп болмайды. Бірақ жаңағы сөзді бастаған кәрі қойшы өзі де сұмдықтың адамы емес-ті. Өз ішінен: «Мына бақыр білсе, бүйтпес еді. Тегі, не аналар аман да, не мынау түк біліп сезбеген ғой» - деп ойлаған. Кейін де осы көрші қойшы Әйтімбет Қодарға анда-санда қатнасатын кедей-кепшіктен жағалатып, сұрау салып, жаңағы жаладан Қодарды аман деп ұйғарды. Бірақ жақындағы жарлы-жақыбай солай дегенмен, осы өсекті қайта-қайта шығара беріп, көпке жайып кеткен бір «көз» тағы бар. Не қылса да Әйтімбет Жәмпейістен алғаш сұраған кезден бастап, осы жала Қодарға оралып соға беретін бітпес жала болды.
Қодарда соңғы күндерде Құтжан дертінен бөлек өзгеше бір ыза бар. Оның себебі, осыдан үш күн бұрын Сүйіндік бір кісі жіберіпті. Оңаша алып сөйлескен Бектен деген бір сөзуар көсе бұған әрнені шарлап кеп:
– Ел аузына кім қақпақ болады? Қап көтеріп әкетіпті. Жаны ашыған жақсы да сол өсекті басам десе, баса алмапты, - деп, Сүйіндікті атап, оны бір мақтап қойған. Содан тағы біраз орағытып кеп:
– Жаман айтады... Сені мен мына келініңді жаман атқа тағады! - деп былш еткізгенде, Қодар:
– Өй, жаным, не шатып отырсың? - деп, Бектен көсені таптап тастардай болады. Анау бірақ безбүйрек қайтпас екен.
– Сол сөзге иланып алған Құнанбай, саған қатты жаза бұйыратын түрі бар.
Сүйіндік өз бауырын қисын ба? Саған мені әдейі жіберіп отыр. Сөз айқындап ашылғанша тая тұрсын, бір жерге жалтара тұрсын дейді, - деп келгем.
Қодар ыза мен қорлықтан өлердей боп булығып, орнынан атып тұрып:
– Уа, кет, жоғал! Құдайдың кәрін көріп болған Қодар Құнанбайдың кәрінен қорқар деп пе ең? Жоғал әрман! - деп айдап жіберген.