Абай жолы - 37

Оралбай былтыр Керiмбала дертiнен соң елге қайтпай жоғалып кеткен едi. Iшiнде ыза кеткен жас жiгiт қасына қол жиып ап, мылтық-құрал ұстап, сол бiр жылдан берi, Тобықтыдан, Керей, Сыбаннан және сол өр Найманнан да талайды алыпты. Жуан мықты ауылдарды iрiктеп жүрiп, мал айдатып алып, теңiз жақ шеттегi Керейдiң бiр аш-арық, қалың ауылдарына орнаған екен. Құдайсүгiрдiң арызы Оралбайды:" ұлыққа қарсы, елдiң жуан, жақсыларына қарсы бүлiк басы адам " етiп көрсетiптi. Сол арыз к өршiлес Жетiсу мен Семейдiң екi жандаралының да кеңсесiн көп аралаған екен. Екi болыстың жапсарында мойны қашықта әрекет етiп жүрген өжет, кекшiл, өр жiгiт патшаның әскерiнен де қаймықпапты. Осы қыс пен көктемде Аягөз бен Семейден қуа шыққан бiр отрядты мазақ еткен. Ұзатып әкетiп, ен далада ас iшуге отырған бiр кездерiн бағып келiп, барлық аттарын тиiп әкетiптi. Талай күндер жиырма-отыз кiсiнi жаяу қаңғыртып, аштық пен шөлден иттей қатырыпты.
Екiншi бiр жаманат хабары тағы бар. Оны Оразбай, Жиренше күлiп айтса да, Асылбек сотқарлықты сүймейтiн мiнезiмен сескенiп айтқан.
Ол iс Аягөз бен Шұбарағаш арасында, бекет жолында болған. Семейден Қапалға кетiп бара жатқан қасында екi стражнигi бар крестьян начальнигiн бiреу жолбасарлық қып, шабуыл жасап, тонап жiберiптi дейдi. Осындай үлкен пәлеге де Оралбай жазалы деп, Найман көрсетiптi. Сүйтiп, бар жаманатты сол жiгiт басына үйiп-төккен Ояз тергеуге кеп отыр. Найман өзiнiң малын бiр қуса, крестьян начальнигiнiң кегiн және қуыпты. Әрi куә, әрi пәле басы боп келiп отыр. Олар бес кiсi, Ояздың қасынан шықпайды. Өздерiмен тiлдесiп, қазақ жолымен келiсуге ыңғай көрсетпей отыр. Ұлық болса, "елiңнен сол Оралбайдай сотқар шықты. Ол патша өкiметiне қарсы, сен, соны көрсетпедiң", – дейдi. "Болыс, би, старшын бәрiң де бастарың сотқа кетедi, қылмыстысың", – дейдi. Арызының iшiнде Базаралының аты бiрге жүрген қағаздар да болса керек. Кеше Тентек-ояз келiсiмен Тәкежанмен бiрге, осы отырған үшеуiмiздi шақырып алып: "Оралбайды тап, Базаралыны алдыма келтiр!" деп, қатты ығырып, қатал әмiр еттi. Бұларды солайша қыспаққа ал деп көрсеткен Тәкежан көрiнедi. Оралбай қолда жоқ. Ал, Базаралының iшiне тығып шүпiрекке түйгендей бiзден жасырғаны болса, өзi бiледi. Тек атасы бiр дегенi болмаса, анау Балағаздың iсiндей, бұл жолы да, Оралбайдың көп пәлесiнен оқшау, аман едi! – дейдi.
Жиренше бұдан былайғы жайды әлденеден күрмелiп, бөгеле берiп, тұспалдай сөйледi.
– Тәкежан болыстың ойы елден бөлек. Бiздiң жауабымыз – Оралбайды бiлмеймiз. Ол бұл елден шығып кеткен бiр шығай. Елдiң де, Базаралының да оған құрығы жетпей қалған. Не iстеп, не қойып жүргенiнде бiздiң ортағымыз жоқ. Өзiң ұстап ал да, бiлгенiңдi қыла бер. Алғашқы сөзiмiз, Тәкежанмен, Майбасармен қосыла ақылдасқанда, соған сарқып едi. Бiрақ кеше кешке Оспаннан Тәкежанға хат алып Дарқан келген екен. Базаралы мен ағайын iшi бас араздық боп қалған ба? Не қылсаң өз басыңды ақта, Базаралы қолымда отыр, осыны жау деп ұстап бер! – деп, хабар етiптi. Содан берi Тәкежан өз аулына Жұмағұл шабарманды бастатып, төрт стражниктi жiбертiп, Базаралыны алғызып кеп, жаңа сәскеде ұлық қолына табыс еттi. Ал, Тәкежан Базаралыны айдатқалы жамандап жатыр ма, не десiп жатқанын бiлмей, сенi шақыртып отырмыз. Осыған ақылыңды айт!
Абай бұл арада үлкен түйiн түйiлгенiн сездi. Оспан жағынан жүрген астыртын сырдан, мынау сыртқы пәленiң екеуi де зор. Өте өрескел жұмыстар түйiсiп тұрғанын, Абай Асылбектерден көрi толығырақ аңғарды да, қабағын шытып, қинала күрсiндi. Сайлауға арналған үйлердiң орта тұсында өңшең алты қанат үш үй бiрiне-бiрi тiркестiрiлiп, қосыла тiгiлген екен. Сол үй жаққа көз тастап, зәрлi жасауылдар мен лыпыл қаққан жылпос атшабарларды көрдi. Аяқ ұшымен басып, жүгiре түсiп, қатты қимыл етiп жүрген ынталары байқалады. Арғы үйлерде отырған қатал ұлықтың ызғарын сездiрiседi. Әлi жауап қатпаған Абайды Асылбектiң сөйлеткiсi келдi.
– Сайлауға келген ұлық, әуелi сол сайлау жағынан бастаса керек едi. Мынауың тамам елдi жиып, қамап қойыпты. Болыс жамандаған кiсiнi бас салып қыспаққа алады. Солардың мықтап көрсеткенiне дүре соғады. Ұлығыңның аңғары бiзден де Базаралыны иянаттаған арыз түсiр дейтiн көрiнедi. Соны құшақтай түсейiн деп отыр! – дедi. Абай әлi үндеген жоқ.
Соңғы бiраз сөздi Оразбай айтты. Қысқасы, барды бiлдiң. "Былай баспа – былай бас. Олай iстеме – былай iсте " дегенiңдi бiзге өз аузыңнан осы арада өзiң айтшы! – дедi.
Абай бұл адамдарға көп сөз таратып айтуға үлгермедi. Ұлық үйлерi жақтан. "Шоқа баласы! Шоқа баласы!" деп, Жиреншенi шақырып, "Сүйiндiк баласы!"– деп, Асылбектi, "Аққұлы" деп, Оразбайды шақырып, бiр стражник пен бiр атшабар қамшы былғап келе жатты.
– Әнi, ұлық бiздi керек етiп жатыр! – деп, Жиренше Абайды асықтырғандай. Тез жауап күтедi. Абай оған да асықпай, үшеуiне қарай түстi. Қатты бiр бекiнiспен жұдырығын түйе сөйледi.
– Ұлық бетiнен ықпаңдар, домбытбасы болса сескеңбендер. Базаралыны Оралбай үшiн Тәкежан күйдiртем десе де, сендер бермеңдер. Оралбайды құрығы ұзын ұлық қой, өзi ұстап алсын. Бұл пәлеге Базаралыны батырмаңдар! – дедi.
Осы кезде бұлар қасына жеткен стражникке жаңағы аты аталған үш кiсi ердi де, ұлықтың үйлерiне кеттi. Абай кейiндеп бара жатқан атшабарды өзi отырған орнына шақырып алды. Ұлықтың мыналарға ызғары қандай болады. Маған соны сен бiлдiрiп тұр. Осыны тек саған ғана мiндет етем, бiлдiң бе? Бар! – дедi.
Атшабар Абайды бiлетiн. Осы елдiң өзiнен шыққан жiгiт болғандықтан, ұлықтың қасына ерген болса да, мынау айтылғанды тез аңғарды. Өз басына сын сияқты түсiндi. Уәде берiп кеттi. Абай Ербол мен Абылғазыға да iс тапсырды.
– Жақын ауылдарға тегiс, шапшаң кiсi шаптырыңдар. Ер-азамат, атты-жаяулы түгел, ұлық үйлерiне жетсiн! Ал, мына сайлау басындағы еркек-әйелдiң үлкен-кiшiнiң бәрiн қалдырмай, лезде осы мынау үйлер тұсына жинап келе берiңдер! – дедi.
Жиреншелермен алғаш сөйлескен жерiнде Абай бiр сағатқа жуық отырған кезiнде, сайлау үйлерiнiң айналасына топталған ел анық мол жиынға айналды. Стражник-атшабарлар қалың елдi дәл ұлық үйлерiнiң өз қасына жақындатпай, алысырақ ұстауға тырысады. Айғайлап, айбар шегiп, қамшы, қылыштарын көтере түсiп, доң айбат жасайды. Жұртты жасқап, iркiп жүр. Бiрақ қалың елдiң бүгiнгi әлдеқандай бiр оқшау күйдi тосқан түйiлгендiк байқалады. Базаралының жазықсыз ұсталып келгенiн бұл ел бiлген. Оны аяп, Тәкежанға жирене қараған салқын ызғар бар. Жұрттың көпшiлiгi сұрғылт жұпыны киiмдi, шаруаның елi. Бағанағы Абаймен келген жатақтар да тегiс осында жүр. Базаралы хабарын естiгеннен берi олар әсiресе ширығып қатулана түскен. Абылғазы солардың арасында. Өзiнiң осында келуi Базаралы үшiн екенiн ендi айтып жүрген.
Аздан соң қалың жұрттың Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар жүрген бiр шоғырының iшiне Абай тақап келдi.
– Мен қазiр мынау ұлық үйiне кiремiн. Базаралыға қамшы жұмсаса, қарап қалуға болмайды. Жазықсыз азамат басына қорлық таңба соқтыра алмаспыз. Осы жерден тарамаңдар! Ербол, Абылғазы екеуiң менiмен бiрге кiрiңдер! – дедi де, екi жолдасын ертiп, ұлықтың үйiне кiрдi.
Абай араларынан кетiсiмен, анталап тұрған қалың жиын арасына, ауыздан-ауызға көшкен сыбыр бұйрық жайылды. Сыпсыңдап, жылдам тарап жатты. Дәркембай сияқты қартаң адамдардың жүзiнде және жатақтың көп жастарының пiшiнiнде қабақ түйген бекiнiс бар. Ширақтықпен сәт күткендiк бiлiнедi.
Iркес-тiркес тiгiлген үш үйдiң алдыңғысында ел қазағы жоқ. Тек қылышты, құралды стражник-урядниктер мен орта шендi төрелер тұр екен. Тергеу орталық үйде көрiнедi. Есiкке қарсы тап ортада, жасыл жiбек жапқызған кеңсе үстелiнiң жанында ұлықтар. Ширатылған ұзын қоңыр мұрты бар, биiк бойлы суық қабақты қара-сұр Ояз Кошкин ақыра тергеу жасап отыр. Бұның сөзiн қазақшылап тұрған қысық көз, шолақ мұрын, семiзше тiлмаш екi аяғынан тiк тұр. Мойнын қисаңдата түседi. Қазiр жауап берiп отырған Оразбайға о да зiркiлдеп, аяғымен жер теуiп қойып, кәрленiп сөйлейдi. Абай жолдастарымен ауыз үйге кiргенде, жауапта отырған Оразбайдың жалғыз көзi мұны шалып қалды.
Ояз тергеуiнiң ожар, озбыр сөздерi ызасын келтiрiп, зығырын қайнатып болған ба? Немесе Абайдың келiсiн арқаланып, әншейiндегi намысқор ерлiгiне, томырық мiнезiне басты ма, әйтеуiр Оразбай жерде жүгiнiп отырған қалпынан көтерiле берiп, бiр тiзелеп алып, өзiнiң қатты үнiмен тiлмашқа сөйледi.
– Жеткiз ендеше! Мен Оралбай емеспiн. Елдiң жазықсыз, қылмыссыз адамымын. Мына Жиренше, Асылбек айтқаны рас. Сол сөз менiң де сөзiм. Оралбай үшiн күйетiн ел жоқ мұнда. Базаралының да түк жазасы жоқ. Ақырып-шақырмасын мына ұлығың! Жеткiз қазiр осынымды! – дедi.
Тiлмаш осы сөздердi аударып жатқанда Оразбайдың жауабына сүйсiнген Абай Ербол мен Абылғазыға ақырын күбiр етiп:
– Еркек мынау екен, бәсе! – деп, төргi үйдiң есiгiне қарай, " тiлмаш қалай аударар екен " деп, ұмтыла бердi. Сол кезде екi жақта тұрған сақшылар Абайға қатты зекiп:
– Тұр тоқта! – деп қалып едi.
Абай орысша сөйлеп, салмақпен үн қатып:
– Сабыр! Мен уездный начальник мырзаға өтуiм қажет! – дедi.
Бiрақ есiк пен Абай арасына екi стражник тұрып қалған едi. Дәл осы уақытта оң жақта тұрған сыпайы, сұлу пiшiндi бiр чиновник iлгерi қозғалды. Абайдың орысша сөйлегенiне таңырқап, қызыққандай. Стражниктердiң алдынан жанаса келдi де, күлiмсiреген пiшiнмен:
– Сiз кiм едiңiз? Бiлуге рұхсат етiңiз! – дедi.
Абай бұл кiсiнiң сыпайы жүзiне өз тарапынан лайықты тағзым көрсетiп, тымағын алды. Өз қадiрiн жоймайтындай, тең тәрбиелi сыпайылықпен бас иiп:
– Мен Ибрагим Құнанбаевпын. Халықтан шыққан жұпыны кiсiмiн, дедi. Төреге күлiмсiреп, барлай қарап, тоқтап тұр. Абаймен сөйлескен төре бұрынғысынан да жадырап, жақындай сөйледi.
– А, сiз Ибрагим Құнанбаевсыз ба? Мен сiздi бiлемiн. Жақсы бiлемiн. Маған сiздiң досыңыз адвокат Андреев көп айтқан. Таныс болайық, мен Лосовскиймiн! – дедi.
Абай бұл кiсiмен таныса сала, алдыңғы үйдi көрсетiп:
– Мұнда не хал болып жатыр? Бұның бәрi бiзге – халыққа ренiштi... – дей бердi.
Абайдың алдынан шыққан стражниктер, бұл кезде Лосовскийдiң қабағын байқап, орындарына қайтып кеткен едi. Советник Абайға бетiн шұғыл тақады да, аузын алақанымен далдалай берiп:
– Сiздiкi дұрыс. Сiздер ғана емес, реттi әкiмшiлiк үшiн де ренжiрлiк, топастық бар. Самодурство! – дедi. Соңғы сөзiн қып-қызыл боп, ашумен айтты. Бiрақ кейiн шынға жетермiз! – деп шегiне бердi. Барлық ауыз бөлмеде тұрған ұсақ төрешiктерге әдейi бiр қыр көрсеткендей боп, Абайдың алдына алақанын көлденең созып, орталық үйдi нұсқады. "Кiрiңiз, рахым етiңiз!" – дегендей.
Бiрақ Абайдың орталық үйге бас сұға беруi-ақ сол едi. Оразбайдың жаңағы жауабын түгел естiпболған Ояз ақырып, әмiр еттi. Базаралыны нұсқап, бұйрық берiп тұр. Екi стражник Базаралыны иығынан жұлқып жiберiп, шалқасынан бiр түсiрiп, сәтте етпетiнен салып, қамшымен тартып-тартып жiбердi. Абай осыны көре сала, ақырып, айғай салып:
– Постой! Не смей! – деп қалып едi. Үйдiң iшi апыр-топыр. Орнынан жыландай ысқырып, атып тұрған Ояз, Абайға тақай бере:
– Сен кiм? Сенi кiм шақырды? – деп қалды.
Ұзын мұрты қалтырап, көзi жиренiш отын шашып, Абайға тақап кеп, тiк қарап тұр. Абай бойы Ояз бойынан биiк едi. Қаны қашқан, ызалы жүзi бар, екi көзi қанталап, ұлыққа жоғарыдан төмен шаншыла қарайды. Айыптап кiнәлағандай боп, қатты жауап бердi.
– Ақырмаңыз! Менi жиылып тұрған халық жiбердi! Тоқтатыңыз қазiр мынау бассыздықты!
Ояз ызадан қайнап кетiп, жаңа Абай араласқанда қамшыларын көтерiп тоқтап қалған стражниктерге "соқ!" деп, қайта бұйрық еттi де, Абайға саусағымен көзге шұқығандай нұсқады. Асқақ, ашулы ұлық оған да ақырып:
– Сенi абақтыға жапқызамын! – дедi.
Абайдың "Ұрма! Тиме, тарт қолыңды!" деген қарсы айғайын елеген де, ұққан да жоқ. Базаралы үстiне қамшы жауып қалды. Ендi ұлық Жиренше, Асылбектерге де, оқшау отырған Оразбайға да дүре соқпақ. Қолын қайта нұсқап, қасына жиылып қалған төрт-бес стражникке:
– Жиырма бес қамшы, отыз қамшы! Елу қамшы! – деп, ең соңғыны Базаралыға кестi. Абай дәл осы шақта жанып тұрған отқа түскендей. Көз жұмған, өжет ерлiкке басып едi. Ендi ашу емес, ызасы күштi, тартыс қаны қайнағандай. Ұлыққа қарап:
– Ендi бар нәрсеге сен жауап бересiң! Помни, сам виноват! – деп есiкке қарай ұмтыла бердi. Ербол мен Абылғазыға айғай салып, қатал әмiр еттi:
– Ұмтыл, қаптат елдi! Ойран ет! – деп, есiктен өзi де жүгiре шықты. Тыстағы Дәркембайлар, әлдеқайдан, қысқа шоқпар, дырау қамшылар тауып ап сақадай сайланып та қалған екен. Абай шыға бере:
– Құлат! Ойран ет! Талқанда, мынау үйлерiн! – деуi-ақ мұң екен. Айналада сiресiп тұрған ел Дәркембайдың: "қыр, жой!" деген жалғыз айғайымен, үш үйдiң үшеуiне де қамшы, шоқпар ұрып, тозаңын аспанға шығарды. Төрелер өз бастарына тиiп жатқан ызғарлы жаза соққысын көргендей. Ояз Жиренше, Асылбектердi ұр дегенмен, стражниктер оларға ұмтылған шақта, ауыз үйдегi чиновник Лосовский ақыра жүгiрiп келген. Ояздың бетiне бетiн тақап, түгiн атып, түкiрiгiн шаша, қатты сөйлеген. Үй ортасындағы столды кең алақанымен сарт еткiзiп ұрып қап:
– Жеттi бассыздық! Доғарыңыз дереу! Сiз ендi қайтып түзелместей қата еттiңiз! Тыйыңыз дүренi, шапшаң! – деп едi.
Чиновник Абайдың қандай ызамен қайнап кеткенiн, қандай өрт қимылға бекiнгенiн жаңағы шыққан айғайлы жүзiнен анық танып кеп, осыны iстеген-дi. Лосовскийдiң әмiрiнен соң, үй iшi аз уақыт жым-жырт едi. Көтерiлген қамшылар да Жиренше, Асылбек, Базаралыға соғылудан тыйылып, бата алмаған қалпында, асылып, тұрып қалған. Тек алғашқы қамшы тиген Базаралы ғана. О да қазiр жұлқынып, ұшып түрегелдi. Ояздың қасында, аппақ қудай боп, неғыларын бiлмей тұрған Тәкежанға қарап:
– Жауым сенсiң, Тәкежан! Тiрi болсам, кегiм сенiмен кетер! – деп қалған.
Бұндағы сөз осы-ақ болды. Барлық үйге сатырлап тиген қамшы-шоқпар уық-керегенi шатырлата сындырып барады. Ұлықтар басындағы жұқа баспананы, ышқына соққан халық ашуы жапырып, қиратып келе жатыр. Есi ендi кiре бастаған урядник ең алдымен мылтығын суырып ап, шаңыраққа атты. Осының жолымен тағы бiрнеше стражник мылтығын атып қалып едi. Ояз оларға ендi өзi ақырып:! Тоқтат!", "Атпа!" деп әмiр бердi. Сырттағы жұрттың iшiнде, мылтық үнiнен серпiлiп, секiре кейiн шыққан бiрер шалдар болса да, көпшiлiк үш үйдi, сығымдаған шеңгелiнен шығармай тұрған. Ұлықтың үй iшiнен ақырып: "Мылтық атпа! Тоқтат!" деген әмiрiн сыртта анық аңғарған Абай, бар елге қатты айғаймен белгi бердi:
– Сескенбеңдер! Ендi ата алмайды! – деп, жар салды.
Сол арада Ербол, Абылғазы, Дәркембайлардың үндерi саналы ызамен екiленiп, бiрлесе шықты:
– Құлат мынау үйлердi! Жық! Домалат! Ал жұлып, баспанасын! – дестi. Ауыздағы үйдiң сол жақ қанатына барлық ел қаптап кеп, иiн тiресе, жабыла тұра қалды. Бұл қимылдың алдында жүрген көбiнше жатақтар. Солар тобы қалың күшпен еңсере қайрат еткенде, ауыз үйдiң уық-керегесi шықырлай сынды, сығылысып, iшке қарай жапырылды. Қабысып-қабысып барды да, ақыры шарт етiп құлап кеттi.
Орталық үй мен ауыз үйдiң арасы есiк емес, бiр қанат керегенiң орны жоқ, кең өткел-дi. Төргi екi үйде үрпиiсiп қалған ұлықтар, ел ашуынан қорқып тығылғандай. Бiрiне-бiрi сығылысып тұр екен. Абай Оязға, нұсқап тұрып:
– Өзiң кiнәлысың. Сен елдi түзетушi емес, бұзушысың! – деп ақырды да, адымдап барып Базаралыны қолынан жұлқа тартып: "шық былай!" дедi. Базаралы Абайдың сыртына ытқып шықты.
Осындай шақты пайдаланып Асылбек, Оразбай, Жиренше де шапшаң ытқып, Абайдың сыртына қарай, ел iшiне араласып кеттi. Бұл уақытта Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар және осыларға ұқсаған толып жатқан көпшiлiк үлкен ызада. Олар – би-старшын емес, бай-бағлан емес, бiрақ сын кезеңдерде ел салмағын тәуекелшiл сом иықпен берiк көтеретiн өжет жандар. Қазiр солар Оязға, Тәкежанға ақыра үн қатып, жан-жақтан қамшы жаудырғандай бұйрықтар сiлтеп тұр. Абай ендiгi сөзде, сол жұртқа кезек бердi. Ербол, Абылғазылардың Ояз бен Тәкежанға анық жеткiзiп айтқан талабы:
– Сайлау бермеймiз! Сен сайлаушы емес, елдi ойрандаушы. Жөнiңе кет, қайт шапшаң! Ендi сенiң бұйрығыңа көнетiн ел жоқ! – деп ұлықтарға бiр айғай салды. Сонымен қатар қалың елге:
– Таратып апкетiңдер анау үйлерiңдi!
– Тарасын ел бұл арадан! Қу томардай сорайып, жалғыз ұлықтың өзi қалсын!
– Немесе, соның бауырына тығылған азғын, сұмдар қалсын!
– Үйлерiңдi ал, жатақтар! Көнбе зорлыққа. Алып кете бер тегiс үйiңдi!
– Тараңдар! Тастаңдар жалғыз ұлықты!
– Қалсын адыра! – десiп, бiрi артынан бiрi айғайлады.
Осы әмiрдi көпке жеткiзiстi де, Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар жұртты басып, серпiле жөнелдi. Тарағанда құр бақыра, шақыра тараған жоқ. Кiмнiң ақылы басқарғаны белгiсiз, әйтеуiр ең алдымен ұлықтар маңындағы барлық атты қуып кеттi. Содан кейiн ел ұлықтарды қадiрлеп тiккен үйдiң барлығын лезде жықты. Үйлердi ең алдымен жыққан жатақтар. Олар үйлерiн шапшаң әкеттi. Аз уақыттың iшiнде бiрiне-бiрi дауыл үйiрiп кеп қосып, өрескел күйдi тоқырайтып, мiнгестiрiп кеткендей екi ғана үй қалды. Жарымы құлаған ұлықтар үйi. Маңайы тып-типыл.
Жаңа осыдан бiр-ақ сағат бұрын ұлық мекенi бүкiл Ералы атырабына айбар шегiп, "мен мұндалап" тұр едi. Қазiр көл бетiндегi көбiктей боп жоғалып кеткен. Халықтың кәрi ұрғандай жалп етiп, құлап түстi.
Ел ынтымағы бұнымен бiткен жоқ. Ералыда отырған барлық ауыл ұлықтардың үйiн қу далаға жалғыз қалдырып, сол күнi, дәл түс кезiнде бiр-ақ көтерiлiп, тегiс көшiп те жөнелдi. Өз маңынан елдi үркiтiп, айдалада жалғыз қалғанда, ұлық тобы қас масқара боп қалды.
Айнала елсiз жат. Көз ұшында бiр бұдыр көрiнбейдi. Тысқа шығып осы жайды болжап жүргенде, салмақты Лосовский, екi алақанын жайып, өз өзiнен күлдi де:
– Ең аяғы бұралқы ит те қалмапты, – деп басын шайқады. Өзiнiң өрескел iсiн ендi аңғарған, үнсiз ашумен тек қана басын шайқай түсiп, сенделiп жүрген Тентек-оязға қарады.
– Киргиз даласын көп жылдан берi бiлiп жүрiп, мұндай ұйымдасқан ел көрген жоқ едiм. Осы керек бiзге! Кешпестiк қата жасадық. Елдiң жазықсыз адамдарын орынсыз жабайылықпен жазалау арқылы мынадай соққыны көрiп отырмыз. Менiң адал арым сiзге бар шынымды айтуды талап етедi. Қалаға барғанда, осы жолсыз сапар үшiн сiзбен жоғарғы ұлықтар алдында есеп айырысатын боламыз! – дедi.
Тентек-ояз жауап қатқан жоқ. Қолын бiр сiлтеп, бұрылып жүрiп кеттi. Ұлықтар қасында өзiнiң екi атшабар, екi старшынымен қалған Тәкежан ғана. Әмiр құдiреттiң бұл сәтте қадiрi кетiп, қауқары бiткенi соншалық – ендi бiр жұтым сусын, бiр қайнатым шай, бiр түйiр бауырсақ, iрiмшiк табудың өзi күш болды.
Ұлықтар сайлау жасай алмайтыны айдан айқын едi. Ендi бөгелместен табан тайдырып, Семейге қарай жөнелу қажет. Тентек-ояздың соңғы Ояздық ықтияры сол ғана болды. Тәкеженға өздерiн кешiктiрмей, тез ат тауып жөнелтуге әмiр еттi. Болыс өзi мен маңындағы атшабар, старшындарының аттарынан құрап, төрт пәуескенi екiндi кезiнде зорға жүргiздi.
Тентек-ояз дәл жүрерде, бүгiн болған ғаламат уақиғаны қорытып келiп, өзiне бағынышты чиновниктерге соңғы байлауын мәлiм еттi. Тiлмаш арқылы Тәкежанды, старшындарды да қағыстырып, сұрастырып, өзiнiң ұлықтық ақылымен де қорытып алғаны осы. Қалаға, жоғарғы ұлықтарға апаратын акт, мәлiмдемесi есептi.
Сол қортындысының бiр үлкен "бабы" – бұл Ояздың өз айыбын ақтайды. "Оралбай үлкен қарақшы. Базаралы ел iшiндегi соның сүйенiшi, айлакер, ақылды басшысы. Ал Оразбай, Жиреншедей кiсiлердiң бәрi Базаралыны жақтаушылар. Солардың iшiнде, осы Шыңғыс елiнiң болысы Тәкежан Құнанбаевтың туған iнiсi Абай да бар. Сайлау бермей, жоқты сылтау етiп, пәле шығарушы – Базаралы мен Абайдың әзiрлеп қойған кедей, малай қара бұқарасы.
Бұл елдiң болысы Тәкежан да жаман. Ол Оралбай мен Базаралыға бас араздық арқылы өш болғанмен, ұлыққа қарсы наразылық ашуды тоқтата алмады. Ұлықтарды далаға тастап кеткен қалың елдiң, тым құрса, бiр ауылын да ұстап қалуға жарамады. Базаралыны қашырып жiберген елге түк қуғын жасай алмады. Елдi сайлауға әзiрлей алмағаны үшiн, Тәкежан Құнанбаев болыстық орнынан түсiрiледi. Оның орнына уақытша кандидаты Жабай Бөжейұлы болыс болады!"– деп қорытынды еттi.
Осыны пәуескеге мiнерде, тiлмаш арқылы жариялады.
Өз масқарасының бiраз жарасын өз тiлiмен жалап, қағазбен сылап, емдей түстi. Тәкежанды орнынан алған бұйрығын, осы ел iшiнде құпия тапсырмамен қалып бара жатқан тiлмашқа бердi де, жүрiп кеттi.
3
Он шақты күннен берi Абай Семейде каталашкада отыр. Үлкен абақтының өзi емес. Бiрақ уақытша жаза орны болса да, каталашка өз тұтқынын әрбiр жаза орнына лайықты, қысымда ұстайды. Темiр торлы терезе, құлыптаулы есiк бар. Сол есiктiң орта тұсындағы тар тесiк тұтқын адамның сырт дүниемен қатынасына тар өткел болады.
Жасауыл әр шақырғанға келмейдi. Сарала қылыш асынған ұйқылы жүздi, орта жасты, көп ажымды күзетшiлер. Бұның кейбiрi Тентек-оязбен елге ере шыққан стражниктер сияқты. Тұтқын орны сол Тентек-ояздың кеңсесiнiң жанында. Абайдың бүгiнгi халiне дағдылы тұрмысы ұқсап көрмеген. Бiрақ сонда да ол өз күйiне бiр қыдыру үйренiсiп қалған сияқты. Айналасын көп кiтапқа толтырып алыпты. Көбiнше, сол кiтаптарына үңiлуде. Күндерi қалай өтiп кеткенiн байқамай да қалады.
Абайға осы кездерде аса бiр ықыласты достық көрсеткен бiрнеше шаhар адамы бар. Олардың iшiнде Ақбас атанған Андреев ерекше. Ол Абай қасына алғаш каталашкаға түскен күннiң ертеңiнде келген.
Содан берi әрбiр екi, үш күнде Абайға кiтап әкеп бередi. Абайды тар бөлмеден шығартып, ауыздағы шыбыны көп, терезесi аласа, өзi де бiр қапастай болған күзетшiлер бөлмесiне келтiредi. Iсiмен таныса келген кiсi боп, көп әңгiмелеседi. Кiтап соңынан кiтап әкеп берiп, "тұтқын жалғыздығына серiктер әкелдiм" деп, Абайдың көңiлiн көтерiп кетедi. Алғаш Абайға келiп ауылда болған халдi бiлген сағатында Андреев:
– Құтырып барған ұлықты соншалық масқаралап, абыройсыз етуiңiз осал iс емес. Ол – әдiл ашудың iсi. Бiрақ бұл сiздiң азаматтық бағаңызды ұлғайтқанмен, заң алдында әкiмдердiң ызасын келтiретiн iс. Рұхсат етiлмеген тентек, сотқар ашу! – деген.
Андреев осы жөнiнде Абайға сөйлесуден бұрын, өзiнiң жақын таныс адамы Лосовскиймен де көп әңгiмелесiп, барлық жайды бiлiп келген. Лосовский Андреевке Тентек-ояз iстерiн мазақтап, күлкi етiп айтатын. Ол Абайдың мiнездерiн намыскерлiк деп бағалаған.
Андреев үйiнде осы жай тағы бiр әңгiме болғанда, үшiншi бөгде бiр адам бар едi. Ол жасы отыздың iшiне толық кiрген, кең жайылған қара сақалды, зор ашық маңдайлы, қасқа бастау келген, қайратты, дана пiшiндi Михайлов болатын. Бұл адамның түр-сыпаты, киген киiм үлгiсi жергiлiктi адамдарға ұқсамайды. Ол чиновниктiң жылтыр түйме, оқа белгiсiн тақпайды. Өзi патша өкiметiнiң терiс көзiне көптен iлiнген, қылмысты жан болып, осы жаққа айдаумен келген адам.
Осы Михайлов бұл күнде облыстық үлкен кеңседе қызметте саналады. Ақырайған ұлық басынан кешкен масқаралық, күлкi жайды алғаш тыңдағанда Михайлов еш нәрсенi сұрамады. Бiрақ өзiнiң кесек, оқшау күлкiсiмен қатты күлiп, қызара түсiп, сүйсiнгенiн бiлдiрiп отырды.
Ол кейiнгi бiр күндерде Андреевтен, сол ұлықты масқара еткен сахара жiгiтiн көрсетiп, таныс етудi сұраған. Абай iсi Лосовскийдiң куәлiгiне байланысты екенiн Андреев айта берушi едi. Бұл iс жөнiнде, Лосовский өз сөзiн әдiлiмен айтуға бейiм болған.
Андреевтен досы iстеп жүрген жаңағы сияқты қам-қаракеттi бiлген соң, Абай алаңсыз болды. Оның бұл күндерде каталашка стражасынан жалғыз талап ететiн жағдайы болса, ол тек түннiң шамы ғана. Абай тiптi аз ұйықтайды. Бiрiнен бiрi қызық романдарды күндiз оқуға тоймай, түн жарығымен де оқығысы келедi.
Каталашканың қалқан құлақ жаман фонары жерге қойылмайды. Биiкке, жоғарыға асылады. Соның дәл түбiне кеп, кiтап жолдарын әрең көрiп отырса да қажымай оқи беретiн Абай, көзi талған шақтарда каталашка есiгiн жұдырықтайды. Қорылы күштi, бықсық ұйқыда жатқан бар стражниктi бөрiдей үркiтiп оятады. Ұйқыны бұзғанға гүжiлдеп, ашуланып келген қартаң стражниктер кейде Абайға кекесiн атып:
– Қарашы, киргизин оқымысты боп алған! Бабаң мен әкең үшiн де осы каталашкада оқып алайын деп жатырсың ба? Күндiз саған жетпей ме! – деп қыжыртады.
Абай бұларды беймазалап оятқаны болмаса, ұрысып қажаспайды. Қайта, кейбiр жаңағыдай өткiр қалжыңдарына сүйсiне күлетiн. Бiрiн Сергей, бiрiн Николай деп, өз аттарымен атайды. Жай ғана беделдi, сыпайы жүзбен сөйлейдi. Сахараның өзiнше тәрбиелi, сыпайылығымен үн қатады.
– Сергей, өзiң ойласаңшы, каталашкаң толған қандала. Ұйқы-тыным бермейдi. Тек осы кiтаптан басқа тыныштығым да, серiгiм де жоқ. Каталашкаңнан тамақ та iшпеймiн. Бiр шамнан басқа шығарар шығыным да жоқ, түсiнсеңшi! – дейдi. Бұған жиi кезiгетiн қарт Сергей әр кештi тыртысқан ерегiспен бастайды. Бiрақ кейiн екiншi шамды әкеп, өзi жағып бередi де:
– Дұрыс адамдар школдан оқиды. Школдан. Ә, сенiң әкең оқуды түрмеде оқы деп үйреткен бе? Тапқан школың осы жер ғой, мә! – дейдi.
Абайдың каталашкаға келтiретiн шығыны аз. Оның қымызы, етi, ыстық сорпасы тыстан келедi. Ербол әкеледi. Немесе осы жолы Абай мен Ерболдың атының басын ұстап, көшiр боп келген жас жылпос жiгiт Баймағамбет әкеледi. Қазiр де Абай камерасында қамыс тегене орталай толған салқын қымыз тұр. Пiскен ет, шай азығы да дастарқан iшiнде аз емес. Уайым ойламаса да, қаланың ыстық шағында, тұншығып булыққандай боп жатқандықтан, Абай тамақ iше алмайды. Сондықтан ба, болмаса күн көзiне шықпай көп күндер отырып қалғаннан ба қазiр, қара сұр реңнен, ақ сұр түске ауысқан.
Бүгiн, өткен түнде де аз ұйықтаған Абай, ертеңгi оразасын түнемел қымызбен ашып, қызық роман уақиғасына шомды.
Абай биылғы көктемде Ақшоқыда "Дубровскийдi" оқып отырғанда есiне алған бiр ойын бүгiн қайта тапты. Владимир үйiмен қоса, парақор төрелердi өртеп жiбергенде, Абай сондай намысты ашуға қатты сүйсiнiп едi. "Анық еркек ашуы осы екен!" деп қабылдаған.
Кейiнгi күндерде сол кiтап уақиғасын есiне көп алатын. Қабақ қаққандай бiр оқыс әрекет iшiнде, сол уақиғаны өзi де көргендей болды. Тентек-ояздың үйiн жапырып, құлатып жiбергенде, түкпiрдегi үйдiң аузына үркiп барып, сығылыса ұйлыққан Тентек-ояз бен бес-алты стражник, урядниктер көзге елестейдi. Рақымсыз ыза, от ұшқынындай елес берiп өтедi.
Бiрiнен бiрi алыс қауымдар, адамзаттар бар. Солар кей шақтарда өктем зорлық, озбыр қиянат iшiнде аға мен iнiдей ұқсас мiнез атады. Ноқталы жолбарыстар, ызада жолбарысша мiнез атқандай. Томағалы тұтқын қырандар, ызада қыранша мiнез танытқандай. Кей намыс кей жандарды ұқсас түрде ыршытады. "Ондайда, адамды, қауымды – жыныс, ұлыс билемейдi. Ұқсас күйi билейдi-ау!" деп бiр ойға кетедi.
Қазiр дәл осы ой созыла түсiп, тiзесiне салып қойған кiтап ашулы бетiмен елеусiз қалған бiр кезекте камераның есiгi шапшаң ашыла бастады.
Каталашканың надзирателi Хомутов өзi кептi. Ол бұл жерге, Абайды керек еткен адвокат келсе, не тергеушi начальник келсе ғана кiретiн. Абай "әлде босану кезi болды ма?" деп, оқыс бiр үмiтпен Хомутовқа қарай шапшаң тұрып, қадам баса берiп едi. Хомутов есiкте тұрды да, қатқыл, суық үнмен хабар еттi:
– Құнанбаев, дежуркаға жүр. Саған ауылдан әке келген! – дедi.
Абай бұл хабарға бiр жағынан таңданумен бiрге, екiншiден намыстана түсiп, жылдам басып, полицейге ердi.
Дежуркада шынында елден келген бiрнеше кiсi бар едi. Бес-алты кiсiлiк тобын бастап келген Ербол мен жас Баймағамбет көрiнедi. Абай оларға асығыс амандаса бере, ар жағынан Құнанбайды iздедi. "Осы араға кәрi сүйегiн сүйреп, ол несiне келген" дедi iшiнен. Жақтырмай келедi.
Осындай оқыс ой себебiнен, Абай бұнда тосып тұрған кiсiлер арасына қабағын түйiп келдi.
Топ iшiнде Құнанбай жоқ боп шықты.
– Әкем келдi деп едi, ол қайда? – деп Абай асыға сұрады. Ербол оны бүйiрiнен ақырын ғана түртiп қойды. Баймағамбетке қарап тұрып, соған айтқан кiсi боп, стражниктердiң көзiн алдап:
– Әкең мына тұрған Дәркембай емес пе, кiргiзiп сөйлестiрмейтiн болған соң айтылған ғой! – дедi.
Абай бұл хабарға қуанып, бас ие бердi. Сақалы ақ боса да, әлi қапсағай денесi, қайратты жүзi кәрiлiкке мойымаған Дәркембай Абайға кең құлаш жайды. Дос бейiлiн шын бере түсiп:
– Айналайын жалғызым, арысым! – деп, қапсыра қысып, бетiнен сүйдi.
Бұл жолы Ербол Хомутовты паралап келген сияқты. Дәркембайдың тұтқын жiгiт әкесi екенiне әбден сенген надзиратель жаңағыдай шын сағынышты, аталық құшақты көрген соң, "сөйлессiн" деп тайып кеттi.
Абай Дәркембайдың құшағынан шығысымен, өзге екеудi ендi ғана таныды. Әуелi қараңғы үйде беттерiне көлеңке түсiп тұрғандықтан аңғара алмаған едi. Таныды да, таң болды. Бiрақ, сол таңырқау үстiнде қатты сүйiндi. Әлi күнге үнсiз тұрған ұзын бойлы, сом денелi екi жiгiттi де қатты қысып, кезек құшақтады.
Абайды таң еткен сол екi жiгiт. Дәл осы күндерде, Семей түгiл, абақты түгiл, Құнанбай ауылдарының көзiне де көрiнбестей боп, ел iшiне сыймай жүрген жiгiттер.
Ералы жанжалының артынан осы пәле Тәкежанды орнынан түсiрдi. Абайды қалаға жауапқа шақыртып барып, абақтыға салғызды. Онан соң барлық Ырғызбай өрен-жарандары болып, "сол жанжалдың пәле басы, бұзықтары"– деп, Жiгiтек адамдарын таңбалап алған. Түп пәленi Оралбайдан, сонан соң Базаралыдан көретiн.
Одан соң сайлау басында омырау жасап, ұлыққа қарсылық көрсетiп, көп жатақты қоздырған және үйдi құлатып, елдi түгел бiрiктiрген осы тұрған жiгiттер дескен. Олар туралы Тәкежан мен өзге шағымшыл атқамiнердiң көбi, Тентек-ояз кеңсесiне де пiргауарлар түсiрген. Абай ұлыққа берiп шыққан бiрнеше жауабында, дәл осы бiр-екi жiгiтке көп қадалып, қатты өшiгiп сұраған тергеушi ұлықтың аңғарын таныған-ды.
Өз тергеуi ұзай түсетiн болса да, Абай бұл екi жiгiт жөнiнде ұлық қолына дерек боларлық сөз бермеген. Ендi мiнi сол ұлықтар қас көрiп, кәрiн тiгiп отырған екi жiгiт қалаға кiрiп, қақап тұрған ұлықтың абақтысына өздерi кептi.
Абай Дәркембай шалдың да келiсiн қатер көрiп едi. Оның да қағазы жаман болатын. Бiрақ Дәркембайдың бұл үшiн неге болса да iркiлмей басатыны Абайдың өзiне мәлiм.
Таң қылған мынау екi жiгiт. Қазiр олар Абайға күлiмсiреген дос жүзбен қарайды. Шын тiлеулес бейiлiмен, айрылмас бауырлық бiлдiрiседi. Бұлар Жiгiтектiң екi серке азаматы – Базаралы мен Абылғазы. Абай соларға қарап:
– Жандарым-ау, арандай ашылып тұрған арыстанның аузына, сен екеуiңдi кiм әкеп тықты? Әлде бiздiң ауылдар, мен үшiн сендердiң iшкенiңдi зәр, жегенiңдi желiм еттi ме? Сонымен келдiңдер ме? Жөндерiңдi айтшы! – дедi.