Абай жолы - 53

– Уай, жағалай жұртым! Керей-найман елiм! Ортаңа менi қойыпсың. "Тетiгiмдi тап, танымымды бер" деп қойыпсың. "Сынға салдым, жарықшағыма жамау бол, сына бол" деп сенiпсiң. Арылып өтер жөнiм бар. Бiр айтарым: Тобықтыдан туғаныммен екi бауыр, екеуiңнiң iсiңе Тобықтының тұғысынан қарар деме. Тағы бiр айтарым бар: қазақта жесiр дауы – жетi ықылымнан келе жатқан дау. Заман азып, заң тозатыны рас па? Содан ба? Болмаса дау бiреу болғанмен, дауа көп болғандықтан ба! Әйтеуiр бiздiң тұсымызда, дәл осы заманымызда бұл дау халыққа сын болғандай. Келеге сын, нәсiлге сын болғандай деп түсiнемiн. Мiне, ағайын, сенiң алдыңда өзiме осында асу қып атаған екi тұрғым бар. Айтар билiгiмнiң қыбласын осыдан ұқ дер ем. Бұдан басқа, баспалап бағар, өзге есебiм жоқ. Барлап барар, сендер қамыңнан өзге бағытым да жоқ. Әуелгi түйiн – Салиқа қыз басы. Жақсы жол – елге жора. Мен, баяғың ненi желеу, ненi жамау тапқанын бiлемiн. Жаңа ұрпақ жаңа тiлекпен келедi. Жас боп туып, жетпестен күңiренiп өтем деп келмейдi. Жаңа күн өзiнiң жаңа жорасын, жаңа тiлегiн жас көңiлiмен айтады. Жас ұрпақтың талабымен айтады. Оған құлақ iлмеген елдiктiң дауасын таппай, аласын табады. Бұл қыз болса: тағдыры бiр жазалаған қыз. Теңiнен айрылып, тiлегiнен кесiлген қыз. Ата-анасы, қайын-жұрты бiр атаған орнынан жас көңiлiн тапжылтпай табылған-ды. Бiрақ бiр өмiрге екi өлiм бұйырған тәңiр тағдыры да жоқ. Сабатар тiлегi сол қыз басына екiншi өлiмдi қанды ноқта қып ұсынып отыр. Бұл ақ ноқта емес, қайта айтамын – қан ноқта. Қыз өлiмге бар, бұл өмiрге жоқ. Жиын отырған жұрт, бәрiңде де – апа-қарындас, қыз-қыршын бар. Төрт арыстың жиыны, жора болсын деймiн кейiнгiге. Бiр жанға екi күймек – әделет емес. Бiр қыздың екi сатылмағы жол емес. Алғашқыда саған берген еркiн, халық, ендi қыздың өзiне бересiң. Қыз басы Сыбаннан азат. Бұл – менiң бiрiншi байлауым! – деп, Абай соңғы сөздер тұсында үнiн қатайтып, зiлмен құлшына түйдi. Тоқталмастан екiншi сөзiне ауысты. Сыбанда да жазық жоқ. Өлiм – ел жазасы емес ер қазасы, дауа жоқ. Мал бергенi ақ тiлекпен қызығын күткенi анық едi. Бiрақ өлiм орнын өз олқысымен толтыру керек. Салиқа қыздың қалың малы жеткен, ақы адал мал болатын. Керей, оны алдың. Бiр алмадың екi алдың. Басында алғаш алған қалыңмалың да аз емес едi. Елу түйенiң пұлы. Кейiн қызыңды ықтиярына қарамай, "қартаң кiсiге барады, қатын үстiне барады" деп сылтауратып тағы алдың, тағы да көп алдың. Бұл тұста Сыбан жазықты емес, араныңды ашқан, Керей, сен жазықтысың. Ендеше, адал бата, ақ малдың орайына қыз иесi Керей Сабатарға екi қыздың қалың малын берсiн. Алғаш алғаны елу түйе, кейiн еселеп алғаны жиырма бес түйе екен. Мен әрi Сыбан алдындағы, әрi өзiнiң қызының алдындағы жазығы үшiн Керейге тағы жиырма бес түйе айып кестiм. Сүйтiп, Керей екi қыз қалыңмалың жүз түйе қып қайырады. Қожагелдi мен Шақантай Сыбан алдында айыпты екi ата тең тартады. Бұл екiншi түйiн. Мен бес күн бойында, осы қыз дауынан туған шығын-шабуылдың екi жағын да шолып танып, қолыма жиып отырмын. Барымта, қуғын үстiнде Керейден екi жүз жылқының ақысы Сыбанға ауысқан. Жүз жетпiс жылқының тобы Керейге ауысқан. Сол барымта малы, көзi барының көзi боп, көзi жоғы әр жылқының тұяғы бiр бестi боп, екi жаққа ерсiлi-қарсылы қайта ауыссын. Мiне, ағайын, ел бiрлiгiнiң тiлегiнен туған, менiң талабым, тоқтау сөзiм де осы! Мен болдым! – дедi.
Жиын билiктi үнсiз қарсы алды. Абайдың байлауын тiлмаштар арқылы ендi түгел түсiнiп болған екi Ояз, күлiсiп, бiр-бiрiмен келiсе жарасқандай. Екеуi де Абайға:" дұрыс айттыңыз, осыныңыз мақұл!" дегендей, бас шұлғысқаны, күлiсе жауап қатысқаны байқалды.
Керей-Найманның екi жақтан жарыла отырған қалың жиынына Ояздардың көрсеткен ажары – "бұл билiк бiттi, тынды" дегендей. "Ырзамын!", "наразымын!", "бұл қалай болды, жол емес" деген сияқты бұндайда кейде дабырлап, жамырап шығатын үндер қазiр болған жоқ. Екi елдiң жиынына келiп, "қайтер екен?" дескендей, қалыс тыңдап отырған Тобықты да қазiр түк сыр бермейдi. Абайдың билiгiне ырза болған қалың жұрт бiрте-бiрте тарай бастады.
Жиренше Сыбанның бiр қапсағай бойлы, зор келбеттi ақсақалының жанында тұр едi. Қазiр Жиреншенiң әлдеқандай бiр күбiр-жыбыры соны қамшылап жiбергендей болды. Қатты, добал үнменен сол шал Абайға қарап, айғай салып ұран тастады:
– Уа, Кеңгiрбай! Кеңгiрбай! Әуруағыңа не боп едi сенiң? Осымедi кешегi азған қызға айтқан сенiң жолың? Кеңгiрбай, шақырдым әруағыңды! – деп, сырт айналып жүре бердi. Кеңгiрбайдың Еңлiк пен Кебектi осындай жесiр дауы үстiнде өлiмге бұйырғанын айтып едi ол шал.
Бiрақ бұл кезде көпшiлiк әр түрлi жай сөздермен жамырасып, тарап кеткен.а-абай жаңағы шал үнiне, жүзiне қатты ойланып, аңыра қарап тұрды да, аздан соң қарқылдап күлiп жiбердi.
Билiк бiтiп, ел тараған кезде, Жиренше мен Оразбай Абайға тағы бiр келiп, тiл қатты. Бастаған және Жиренше.
– Абай, өзгеңдi өзге дейiн. Тап жаңағы Сыбан шал әкең Кеңгiрбайдың әруағын шақырғанда, шiмiрiктiң бе тым құрса? Қабырғаң сонда да қайыспады ма? Ата жолынан өзiң де азып, елдi де аздырып тұрғаныңда, тым құрса соны да аңғармадың ба? Дәлiңдi айтшы? – деп қадала сөйледi. Абай әлi де бағанағы бұған көрсеткен суық зiлiнен қайтқан жоқ.
– Кеңгiрбайдың халық қойған аты "Қабан" болатын. Жем үшiн, осындайда қарындастың қанын iшкендiктен "Қабан" атанған. Ұқтың ба? Мен Кеңгiрбайдың ұлы емеспiн. Адамның ұлымын! – дедi.
Абайдың осы сөзiнен соң қақ басқа таяқпен бiр салғандай болған Жиренше мен Оразбай үн қатпай, сiлейiп тұрысып қалды. Абай кете барды.
Екеуi оңаша қалып, бiр бiрiне ажырайысып қарасқанда, түстерiнде үлкен ыза бар едi. Жиренше жалғыз-ақ сөз айтты.
– Асқан екен мынау! Көрермiн!
Оразбайдың да ойындағы сөзi осы екен.
– Кеше Құнанбай бiр асып-тасып төгiлiп едi. Бұ да тiленген екен! Тәуекел, Жиренше, тарт берi! – деп екеуi бiрге кеттi.
Кейiн Балқыбек-сиязы бiткен соң, Абай бiр топ жастармен бiрге аттанып, Байқошқарға қарай жүрдi. Осы кезде Оразбай, Жиреншелер де аттанған екен. Абай тобының алдында, Жиренше мен Оразбай оқ бойы жерде екеуленiп, оқшау кетiп барады. Оларды танып, Абай дауыстап тоқтатайын деп едi. Екеуi артына бұрылып қарасты да, бұны танып алған соң тоқтамай, iлгерi бүлкiлдеп, жүре берiстi. Абай оларға өзiнiң айтқан қатты сөздерiн еске алып, ендi кеңiректе жай сөйлесiп, кiнәласпақ едi. Сонымен көңiлiнде зiлi жоқ, астындағы құла атын тебiнiп қап, желiп отырып, алдыңғыларды қуып кеттi. Өз топтарынан оқшау сытылып, жалғыз озып келген. Бiрақ Абай дәл қастарына тақап қалғанда, Жиреншелер мұны көрiп алып, бiр-бiрiне қарасып, үндемей "е" дескендей боп, аттарына қамшыны басып-басып жiберiп, жарысып жөнеле бердi. Абай бұлардың iстеп бара жатқан мiнезiн лезде аңғарып, айғайлап:
– А , солай ма едi? Бiлдiм! – деп едi.
Екеуi естiп қалған екен. Сәл аттарын iрке бердi де, қатар бұрылып, тұра қалысып бiр ауыздан:
– Бiлсең сол!
– Сол-ақ! – десiп, ашулы жүзбен ақыра үн қатысты да, қайтадан жарысып жөнелдi. Осы жарыс үстiнде олар Абайға қарсы үлкен ызалы ашу, қатты араздық жиып бара жатты.
Балқыбек-сиязынан қайтқан Тәкежан, Майбасарлар да Абайды жамандап, өсек етiп қайтқан. Жиренше арқылы Барақ ұсынған қырық жылқы жайы бұларға да мәлiм болған.
– Әрi абырой алып, әрi мал алып, жұрт iстегендi iстеп қайтудың орнына, Абай абырой да, мал да таппай, бос қайтты. Орыстың ұлығы айтатын заңды айтып, ел шырқын бұзып қойды. Атаның абыройына келген бақты қор қылғанда, осындай жiгерсiздiк, намыссыздықпен қор қыламыз ғой! – деп, Тәкежан өз сөзiн Майбасарға мақұлдатты.
Бiрақ Тобықты атқамiнерлерi осылай дегенмен, Керей-найман Абайды олай мiнеген жоқ. Сөзiне тоқтап, екi ұлық кетер алдында: "бiттiм, тындым" дестi. Найманнан Жұмақан мен Барақ, Керейден Тойсары мен Бегеш боп келiсiм жасап, хат мөрлеген "тындым" қағаздарын берiп аттанысты. Абайды олар: "бұрынғы қара қазақ жолынан жолы басқа, үнi басқа лебiнде елге ем болайын деп тұрған жақсы ырым бар, сөзi дуалы, бетi алмасты, бұл өңiрдiң абыройлы адамының бiрi болғалы тұрған жан екен!" деп бағалаған.
3
Үш ат жеккен кең күйме, Ақшоқыдағы қыстаудың тұсынан – Қорықтан шығып, қалаға қарай тартып келедi. Ат ұстаған – козлодағы Баймағамбет. Үш торыны күз күнiнiң таңертеңгi қоңыр салқынында тықсырып айдап, сар желдiредi. Шалқасынан ашылған, қызыл сафиян iшi бар күймеде – Абай мен үш баласы отыр. Бұл – Әбiш, Мағаш және Күлбадан.
Кең ақ маңдайлы, жiңiшке ұзынша қара қасты, жұқалаң қызғылт жүздi Әбiш Абаймен әңгiмесiн үзбей келедi.
– Аға, бiз қалада қайда тұрамыз? Үшеумiз бiр үйде тұрамыз ба? Қазақ үйiнде тұрамыз ба, орыс үйiнде тұрсақ жақсы бола ма? Жоқ, әлде мен мына екеуiнен бөлек оқып, бөлек тұрам ба? – деп алдағы жұмбақ күндерiн әкесiнен тынымсыз сұрайды.
– Иә, мен қызы бар орыс үйiнде, өзiмдей қызы бар үйде жалғыз тұрам! Сен екеуiңнен мен өзiм бөлек тұрам! – деп, екi туысынан көрi еркiн, ерке сөйлейтiн Күлбадан күлiп қояды. Ол әкесiнiң алдынан Мағашты да ысырып жiберiп, шалқия түсiп, Абайға өзiн құшақтатып, жатып алған. Күлбаданның омыраулығы және шеше қасынан ең алғаш рет кетiп бара жатқанда, мойымайтыны әкесiне өте ұнайды. Алдында жатқан ерке қызын иегiнен қытықтап, күлiп отыр.
– Пәруәйсiзiм, алтын сарым! Осы жұрттың бәрiнен сен ермiсiң, қарағым! Сенi айтқаныңдай бөлек қоям. Өзiңе шеше болатын, ақылды, оқымысты орыс әйелiнiң қолына тапсырып берем. Бәрiңдi де жайлы үйлерге қоям! Маған үшеуiңнiң оқып адам болғаныңнан үлкен қызық та, мақсат та жоқ! – дедi. Үлкен құшағымен үш баласын кейде бiрдей қысып, құшақтап қояды.
Абай бiр ауық үндемей отырған жұқалаң ойшыл баласы Мағашқа иiле түстi. Оң жақ қолтығына соны көтерiп тартып алды. Күйме iшiндегi қалың көрпе, үлкен жастықтардан оның астын биiктеп, орнықты қып салып берiп: "ән сал, сен ән басташы, Мағаш!"– дедi. Үйден шыққанын өзгелерден көрi ауырлап келе жатқан Мағаштың көңiлiн сейiлтпек болды. Күлбадандай емес, әкесiнiң қабағын бұлжытпай бiлетiн Мағаш қазiр өзiне арналған бейiлге шын ырза болды.
– Аға, қай әндi айтайын? – деп, әкесiнiң мойнынан құшақтай алды.
Бiр сәтте қабағынан кейiсiн жойды. Жұқа ерiндерi шыншыл балалық күлкiсiмен созылып, ақ тiстерiн көрсеттi.
– Бiрақ мен бастамаймын. Жаңылып қалам ғой. Төселiп алғанша әуелi өзiң баста, аға! – деп тiлендi.
Абай бұның өтiнiшiн орынды көрiп, тамағын кеней берiп едi. Күлбадан iнiсiн мазақ еттi.
– Иә, ән сал десе болды, Мағаш ылғи кiсiге:
– "Өзiң баста, дейтiн әдетi!"– деп, сықылдап күле отырып, – көткеншегi бар тайдай, үй қасынан шыға алмайды бұл! – деп едi. Абай мен Баймағамбет қосыла, барлық күйме ұзақ күлiстi.
Мағаш ұялып, айналып түсiп, бетiн басып жатып, өзi де күлдi. Әбiш кiшкене iнiсiн Күлбаданның аямай қылжақ, мазақ қылғанына дау айтты. Ол Күлбаданды сынады.
– Сен, көткеншек болса, тай жаман болады деп ойлайтын шығарсың. Өзiң тайға мiнбейсiң, қайдан бiлесiң? – дедi.
Мағаш осы кезде басын жастықтан жұлып алып:
– Тай қайда? Қойға да мiне алмайды. Ал, менiң жаздыгүнгi көткеншек сар тайым бес рет бәйгеден келдi. Со ма? – дедi. Ендi жадырап күлiп: – Ал, аға, ән баста! – деген.
Абай балаларын тегiс өз айтқанына ертiп қосылдырып, "Қозыкөш" әнiн айтып отырды.
Екi күн үрдiс жол жүргенде, кейде әндетiп, кейде балаларына өзi әңгiме айтып бередi. Немесе Әбiшке, Күлбаданға олар бiлген ертектердi айтқызады. Ұйқы келер шақ болса, Баймағамбетке шейiн қосылып, түгел қосылып, тегiс ән шырқайды. Сонымен ақыры қалаға жетiстi.
Абай Күлбадан мен Мағашты Михайловтың ақылымен "уездная школаға" бердi. Бiрi еркек, бiрi әйел балалар оқитын школдарға бөлiнiп түскенмен, бұл екi баланы Андреев тауып берген орыс үйiне бiр бөлек қойды. Әбiш туралы Михайловтың мәслихаты басқа болды. Оның мұсылманша жақсы оқуы бар. Ұғымтал, өз талабы зор, ынтасы ашылған бала. Және орысша да тiлмаштан бiрталай оқып, бiрге сөйлесiп, қасынан қалыспай жүрiп, тiлге жақсы боп қапты. Алғашқы кластарға түсiруге жасы да ересегiрек боп қалған. Оны Абай мен Михайлов ана екi баладан бөлiп алды. Тiл тәжiрибесiне, бар тәрбиесiне үлкен септiгi тиетiн, оқымысты адамдар үйiне, жалғыз қойды. Және школда оқытпай, өзiн жалғыз, үйде оқытатын байыпты, ысылған, жақсы учительдi жеке жалдап берiстi.
Әбiштiң ажарына, мiнез, тәрбиесiне ең алғаш танысқаннан Михайловтың ықласы басқаша болды. Оны оқу мен пәтерге орналастырып болғаннан кейiн, Михайлов Абайға тағы бiр ақыл айтты.
– Ибрагим Кунанбаевич! Мынау бала, Әбдiрахман, көп оқуға жарайтын бала сияқты. Аз ересек болғаннан күдiктенбеңiз. Мүмкiн, тiптi, өзiнiң ана тiлiнде оқып, ашылып, ысылып келгенi, жақсы да болар. Бiрақ осы туралы менiң бiр ақылымды алыңыз. Биыл қыс бойы Әбдiрахмен төтенше жолмен, бiр ғана оқытушыдан, жақсы әзiрленсiн. Келесi жыл школға түскенде, Семейде оқымасын. Түменде оқу орындары бұдан артығырақ. Және менiң жақсы дос, таныстарым бар. Бұл бала жаз сахарасына қайтып тұрар. Бiрақ қысқы оқуда таза орыс ортасында болып, шаhарлық орыс тәрбиесiн толық алатын болсын. Денi сау болса, ар жағындағы болашағын Түменнен де ары, Питер деп үмiт етейiк! – деген.
Абай өзiнiң жас балалары туралы, қырдағы жақынының бәрiнен де сонағұрлым тiлеулес, аға дос боп отырған Михайловтың мәслихатына үлкен алғыс айтты. Сол арада iркiлместен, оның ақылын құп алды. Бұл сөздер Михайловтың жұмыс iстеп отыратын үлкен бөлмесiнде болған едi.
Бiр кезде осы бөлмеге iшкi үйлер жақтан бiр жас әйел кiрдi. Михайлов үйiнде бұл әйелдi Абайдың алғаш көргенi осы. Әдетте екi дос үйде кездескенде, өз жұмысын үлкен тынымдылықпен, момын қабақпен атқарып жүретiн бiр-ақ бөгде адам бар-ды. Ол кәрi полицеймен көп ұрсысатын Домнушка. Мынау әйел ала көлеңке тартқан қоңырқай үйге үлкен жарық лампы алып кiрдi. Қызғылт, кең жүздi, қою қоңыр шашы бар, тұнжыраған үлкен қара көк көздi әйел. Ол үй iшiне амандаса кiрген едi. Сол кiрiсiмен, Михайлов Абай қасынан атып тұрып, жас әйелдiң қолынан лампыны рахмет айтып алды. Бiр қолымен әйелдi Абайға қарай тартып кеп:
– Мынау, Ибрагим Кунанбаевич, менiң досым! Таныс бол, Лизанька! – дедi. Абайдың қатты аңырған жүзiне қарап, өзi де қызарыңқырап, қысыла тұрып күлдi де:
– Ибрагим Кунанбаеч, таныс болыңыз, Елизавета Алексеевна, менiң әйелiм! – дедi.
Абай ыңғайсызданып қалды. Бұндайда орыс тiлiмен "қайырлы босынды" қалай айтатынды бiлмей, ығысып едi.
– Мен бiлгем жоқ, Евгений Петрович, сiз неге жасырғансыз? Бақытты болыңыздар! – деп, аз қарбалас көрсеттi.
Бұл әйел Абай көзiне бұрын ұлық үйлерiнде, я Андреевтiң қауымында көретiн Петербург, Москвада өскен адам сияқты емес. Осы Семейдiң өзiнде көп көрiнiп жүретiн, жай момын ортаның адамы тәрiздi. Жүзiнде ұялу, имену көбiрек. Күйеуi мен қонағының алдында әр қозғалысында қысылу, имену бар. Бұйығылау адамдай. Елизавета Алексеевна отырмай аз тұрып, ақырын басып шығып кеткенде, Михайлов Абайға қарап, өзiнiң үйленуiнiң қысқа ғана бiр жайын айтты.
– Мен осында, жақында үйлендiм. Бұрыннан ойлап жүрген қалыңдығым емес. Тiптi ойда жоқтан, оқыс үйлендiм десем де болады. Бұл осындағы халықтың момын қызы. Оқу тәрбиесi де жоқ. Сiз Әбiштi оқытсаңыз, мен қазiр бұл адамды үйден, сол Әбiшше, төтенше оқытып жүрмiн. Оқытып, өсiрiп, жар етудi қарыз бiлдiм! – дедi. Өзi де қысыла отырып, бұрынғы сыбай-салтаң өмiрiне кiрген үлкен жаңалығын осылайша, жай ғана айтқан. Абай одан арғыны қазған жоқ. Келесi сәтте Михайлов өзiнiң облыстық кеңсеге қайта кiрiп, ендi жаңадан қызмет иесi адам боп жүрген жайын баяндап бердi.
Бiр кезек Абай бер жаққа өтiп, көптен бармаған Тiнiбек үйiне келiп, Мәкiштiң отауында қонған едi. Сол бiр кеште Мәкiш Абайға бұл үйге көп келмейтiнiн кiнә қып сөйледi. Бiрауық ана бiр жылда осы үйде Салтанат болғанда Абайдың көңiлдi сәттер өткiзгенiн жеңiл әзiл етiп, Мәкiш еске алған. Абай Салтанат аты аталған жерде, оны аса дос көңiлмен атады. Ойлана созып сөйледi:
– Салта-н-а-ат! Шiркiн Салтанат жақсы едi-ау! Өзiм көрген қазақ жасының қасиеттi бiрi едi-ау! – дей түстi.
Мәкiшке шұғыл бұрылды да:
– Айтшы, Мәкiш, Салтанат бүгiнде қандай екен? Өмiрi, күйi-жайы не халетте екен? Бiлгенiң бар ма? – дедi.
Мәкiш Салтанат туралы Абайға таға бiр қадiрлi әңгiме айтып өттi.
Баяғы айттырған күйеуiне Салтанат тиген. Бұл күнде ерiксiз өмiр тұтқыны болыпты. Сонау жылдардан соң қалаға ең алғаш келгенi осы биыл өткен жаз екен. Қасына бiр еркек, бiр әйел баласы ере кептi. Солармен Салтанаттың өзiн Мәкiш бұл шаhар халқының жазды күнгi сейiл-сауығы ретiнде, қайыққа мiнгiзiп үлкен Ертiстен өткiзiп, полковник аралына апарыпты. Сабамен қымыз алғызып, сойысқа қой алып шығып, бiр күн бойы аралда, тоғайда екi дос әйел ұзақ бiр мұңдар айтысыпты.
Мәкiш Абайдың күтпеген, ойламаған жайын осы арада бiлдiрдi. Ол соңғы жылдарда Абай шығарған өлеңдердiң көбiн жатқа бiледi екен.
Салтанаттың өтiнiшi бойынша аралда, кейде әнге салып, кейде жаттай оқып, бәрiн айтып берiптi. Салтанат үнсiз сабырмен көп уақыт, қызыға тыңдапты. Ең аяғында,, қасына еркек баласын шақырып алып, өзгеше бiр сөздер айтыпты.
– Менiң өмiрiм өз басымды ойдағы арманымнан жыраққа әкеттi ғой. Үмiтсiз де болса, бiр арман құшқан жан едiм. Жастық тiрлiгiмде Абайды көрген күндерiм, осы аралдай бопты. Көлеңкелi, саялы боп, мынадай гүл атып тұрған көрiктi шағымның бiрi екен. Мәкiш, бүгiн сенi көргенiм, Абай сөзiн естiгенiм тағы баяғы сағынышымды тапқандай табысым болды. Ендi бiр сертiм болар – Абай қадiрiн өзiм ғана бiлiп сақтамаспын. Мынау балаларымды да Абайға дос етiп өсiру, ендiгi аналық қарызым шығар. Абай алдындағы соңғы достық мiндетiм болар! – дептi.
Абай Салтанатты қадiрлеген көңiлiмен өз апасы Мәкiшке де iштей алғысқа толы, ырзалық бiлдiрдi. Оны өзiнiң сырласы, сенiсер досы есебiнде ұғынып, аз сөзбен iшiн ашты.
– Солай, солай айтар Салтанат! Өз қарызын ғана айтпаған. Менiң де мiндет қарызымды айтқан да. Оның баласындай жас ұрпақ жанына азық етер, жақсы көрер қазына болар сөзбен өлең туғызуды маған мiндет етiптi ғой. "Алты қырдың астында жүрсем де, маған тым құрса, сондай сарының жетiп жатсын" дегенi де. Ұқтым, түсiндiм, арманды дос! – деп, салмақты сыр айтты да көңiл шабытына, толқын ойға шомды.
Абай осы жолы қалада көп жатты. Оқуға балаларын орналастырған алғашқы жылында, оларды қимай жүргенi де болды. Күз бойы, қыстың ортасына шейiн, Гоголь атындағы кiтапханада күнұзын отырады. Ғылым зерттеушi, оқымысты тәрiздi боп алған өзiнiң дағдысына да аса қызығулы. Кiтап бетiнен кете алмайтындай. Жақсы, таза сарылғандық бойын мегдеп алған. Кей кештерде, үй оңашада өзi оқыған романдарының қызықтыларын Баймағамбетке әңгiме етедi. Оның айтуы арқылы, Баймағамбет те көп әңгiме жиып жүр.
Сенбi күн кештерде, Баймағамбет ат-шанамен жалғыз кетiп, бiр пәтерден Әбiштi, тағы бiр пәтерден Мағаш пен Күлбаданды алып келедi. Олар екi түн, бiр күн әкесiнiң қасында аунап-қунап, тынығып, қуанысып қалады. Абай балаларының қонаққа келетiн кештерiн ел қазағына бермеуге, бөлмеуге тырысады.
Балаларға өзi әңгiме айтады. Немесе Баймағамбетке ертегi айтқызып бередi. Тағы бiр кез топ болып, ән салысып, аса бiр көңiлдi, рахат кештер өткiзедi.
Абай жұмасына немесе он күнде бiр Әбiштiң пәтерiне барады. Ондағы үлкен тәрбиелi, сұлу жүздi, бурыл шаш Анна Николаевна атты Әбiштiң "хозяйкасымен" ұзақ әңгiмелесiп қайтады. Тағы бiр кез Мағаш пен Күлбадандай екi еркек, екi әйел баласы бар Екатерина Петровнаның үйiне барады. Өлген офицердiң тұл қатыны, көп баланың тәрбиесiн өзiнiң жалғыз ғана оқытушылық, ұзақ еңбегiмен атқарып келе жатқан. Бұл үйге Абай анда-санда балаларының пәтер ақысынан басқа, Баймағамбетке шанаға салдырып, тұтас қойдың етiн, қаптаған ұн, кейде отын сияқтыларды есептен тыс апарғызып тастайды.
Осы жолы өз балаларының ғана оқуы емес, тағы бiрнеше жетiм жастарды Абай өз талабымен оқуға бергiздi. Бұл балаларды көршiлес жатақтарынан арнаулы кiсiлермен алғызған. Соның бiрi – Ералы жатағындағы Әнет, Молдабай баласы Дәнияр деген жетiм бала. Бұның оқуға түсуi – өзi бiр өрескел күйден туған. Соңғы екi жыл бойында корпус пен Семей жандаралы тарапынан шыққан бiр бұйрықта қазақтан болыс басы бiр бала орысша оқуға берiлсiн делiнген. Сол бұйрық Тобықты болыстарына барса, әкесi бар баланы ешбiр ауыл қимаған да, бермеген. Берсе жетiм берiлсiн деп, ол жетiмдерге және де иелер табылып, құнын төлемесе берместей болған. Қысқасы қас надандық. Түйсiксiз тоң мойындық етiп жүрген-дi. Осы жайды бiр күн Абайға Михайлов сөз қып едi. Күйiнiшпен күлiп отырып, "бар Семипалат уезi жиылып, бiр баласын оқуға беруге қимайды. Осының не шарасы бар?" деп сұраған.
Сол хабарды бiлiсiмен Абай Тобықтының өзi бiлген, тiлiн алады дейтiн адамдардың барлығына қалада жатып хат жазған. Шыңғыс болысының есебiне деп, жатақ баласы Дәниярды қалаға алғызып кеп, интернатқа бергiздi. Молдабайға сәлем айтып, Шағаннан тапқаны – сол ел iшiнде отырған аз үйлi қырғыздың жетiм баласы Омарбек. Оны да орысша оқуға бергiздi. Тәкежанға хат жазып, Қызыл-адырдан және бiр жетiм баланы, Құрманбай дегендi алғызды. Ералы жатағына бұдан тыс және бiр-екi баланы оқуға бергiздi. Олар Абайдың өзiнiң аталас елi емес, Мамайдан шыққан, жатақ балалары. Екi жетiм, Садуақас, Қасен деген балалар болатын. Бұл екеуiн Абай мұсылманша оқуға бергiздi. Жатақ жөнiнде "тым құрса олардың жас буынынан азды-көптi саңылау болсын. Әлде сордан көзi ашылар ма. Көбiне көмегi тиер ме!" деп, Абай осы күз айрықша бiр шұғылданып ойланған. Жатақ жайы қалада жүрген Абайға да уайым салған.
Анау жылы Балқыбек-сиязында Абай әперген мал жатаққа түгел тимептi. Сияз басынан Ералыға шейiн аман жеткiзгенмен, отыз қараның он жуан тұғырын сол күзде бiрден, екiден тасымалдап, белгiсiз бiр ұрылар тағы тоздырып әкетiптi.
Жатақ жайын қалада жатып естiп жүрген Абай, тым құрса тозбас дәулет – ғылымға бұлардың тобынан да, бiреулер қол артсын" деп, жаңағы балаларды бар Тобықты iшiнен, әдейi осы ортадан iрiктеп алғызған.
Қыстың ортасы ауып, ендi қаладан елге қайтар кез жеткенде, тағы бiр сенбiнiң кешiнде, Абай Баймағамбеттi жарым күндей жүргiздi. Қаланың әр жерiнде тұрған жаңағы оқушы балалардың барлығын өз пәтерiне шақырып алды. Соларға өз алдында еркiндетiп ән салдырды. Асық ойнатып, жаңылтпаш, жұмбақ айтқыздырып, емiн-еркiн бой жаздырды. Сонымен, кешкi ет алдында азғана бiр толаста "балалар!" дедi. Жас қонақтарын, өз балаларын салмақты үнмен өзiне қаратып алды. Бүгiн күндiз жазып қойған бiр табақ қағазды алып отырып, үнсiз аңырған балаларға бiр өлең оқып бердi.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім…–
Бұл жиында бiр өзiнен басқа ешкiмге мәлiм емес, осы бүгiн туған өлеңiн оқыды. Арасында:
Адамның бір қызығы бала деген,
Баланы оқытуды жек өрмедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім…–
деген жолдарын қайталап оқып берiп, балаларға қысқа ғана тiл қатты.
– Мiне, балаларым, iнiшектерiм. Бiз сияқты аға, әкелерiң мезгiлiнде өсе алмай, қылтанақ жарып, сарғайып қалған шөптеймiз. "Ғылымнан махрұм қалдық" деп, ендi өкiнемiз, опық жеймiз .. Сол бiздiң мұң. Ал, сендер үшiн тiлегiм, айтарым жаңағы. Бұл – аға батасы! Сендерден дәрмен күткен далаңның, елiңнiң тiлегi! Адам болам деп оқыңдар. Аймағыма жақсылығым жетедi. Адал азамат болам деп, халықтың қамқоры болам деп оқыңдар! – дедi.
"Осы отырған балалардан жаңа төл өсiрсем, жаңа буынның жаңа азаматын шығарар болсам, менiң ендiгi жұбанышым, көмектесiм де, үмiт етер қанатым да солар болмас па едi? Ендiгi етер еңбегiм мен көмегiм, айтар өсиет, ақылым болса – бәрi де қазақтың мешеу, қараңғы жұртынан жаңа қауым, көзi ашық, оқыған жаңа қауым туғызуға арналсын. Ел iшiн көгертетiн кез жеттi ғой" деп ойлады Абай.
Биылғы қыс кiтаппен қатар Абай қағаз-қарындашты жиi ұстап, өзi де көп өлеңдердi, құлақ күйдей, жан сазындай, күйлей толқып жүрген-дi. Сол өлеңдердегi ой өсиетiн арнайтыны, жаңағы – "жас төл". Бiрақ бұл сөздiң иесiнiң өзiнде де, әлi өзiне-өзi сенген ақын ат жоқ. Сыншыл жанның көмескiлеу айтылатын лақап аты бар-ды.
БИІКТЕ
Татьянаның сахарадағы әнi
Бiрнеше жылдар өттi. Абай үшiн бұл еңбек мезгiлi, өнер iздеу дәуренi болған. Оқу менен жазу оның ендiгi тiрлiк тынысы тәрiздi.
Бұл күндегi Абай, ақын атын анық алған. Сол ақындық еңбегiн ендi халыққа етер азамат қарызы деп бiледi.
Өмiрден, көп кiтаптан тапқан сан-салалы күйлер, ойлар ендiгi шақта өз өлшеуiн тауып, ақынның уәзiндi, соны жырларына араласқан-ды. Қыс пен жазды кiтап соңында, не жазу үстiнде өткiзген шақтарын Абай ең бiр бақытты кезiндей санайды. Бұл жылдарда ол ел бүлiгi атқамiнердi, жемiт болыс, ұлықсымақты сан рет, әдiл ашумен жазалаған-ды. "Ел мiнездерi" деген өлеңдерi сахара iшiндегi сотқар мен бұзардың талайын таңбалаған. Жазықсыз, момын көптiң жоқшысы болған арлы ақын бейнет елiнiң ауыр шерiн де шiмiркене шерткен-дi. Талай саналы жасқа ой саларлық шыншыл сезiмдi көркем сөздер сан рет осы Ақшоқыда туып, тарап кететiн.
Соның орайына қазiргi заманда Абай айналасына жиылған жас өнерпаздар да көп. Абай ендiгi шығарған жырларын әрдайым жазып айтады. Сол жазғандарын жаттаушы, әнге салып айтушы, жұртқа таратушы iнi-достары жаңағы жас серiктерiнiң арасынан шыға бастаған.
Осымен қатар Абай өзi тiлемесе де, ауыр көрiп бойын алып қашамын десе де, еркiне қоймай, бұған масыл болып, асыла жүретiн тағы бiр мiндет, бейнет бар. Ол ел iшiнiң дау-шары. Бiрақ бүгiн Абай өзiнiң сүйiп, сүйсiнiп берiлетiн еңбегiнiң соңында.
Таңертеңгi шайдан соң үй-iшi де, қонақ атаулы да тысқа шығып кеткен. Қыстың бiр ашық күнi екен. Абай үлкен бөлмеде оңаша отырып қапты. Алдында кең дөңгелек, аласа үстел тұр. Абай бiресе сол үстелге шынтақтап, бiресе алақанымен мықынын таянып үнсiз отыр.
Iшiнде ой шырағы жанғандай боп, салмақпен қараған көздерi анда-санда қарсыдағы терезеге қадалады. Күн түсiп тұрған қарлы адырға ұзақ-ұзақ қарай түседi. Өзiнше бiр мығым күщпен, ұғымсыз бiр мұңмен жұмырлана бүгiлген төбе-төбелер.
Биылғы қыс ел сөзiнен, тынышсыз жүрiстерден Абай өзiн босатып алып, үйде көбiрек орнығып отырған қысы. Көп өлең жазылған жылдың бiрi де осы болатын. Сондай өзiмен өзi боп толғана ойланған уақыттарында, көз алдына көптен көп оралатын – осы адырлар. Бұлар күн райына қарай әр түрлi ажар көрсетедi. Ақындық шабыт кейде осы адырмен көп сырласқандай болады. Бұлтты сұрғылт күнi, ол адыр күн шуағын сағына мұңданады. Ашық күнi жылы, жарқын, жазын көксегендей көрiнедi. Жеткiзбес арман жеңсiгi жеңген адыр.
Қазiр Абай сол адырдың жадыраңқы бiр қабағын көргендей болды. Қоралы қойдың алды солай қарай өрiп барады екен. Сарылып, сазарған үнсiз адыр ендi тас басында жүрiп, шырқаған қойшы әнiнен сергiген сияқты.
Абайдың осындай боп үндемей ойланып қалған кездерiн қабағынан танитын жолдасы бар. Ол – мұндай шақтарда үндемей, көп қозғалмай отыратын Баймағамбет. Қазiр, тiптi, қарап отырмас үшiн ол Абайдың тобылғы сапты сарбас қамшысына бүлдiрге тағып отыр. Анда-санда Абайға қарай түсiп, өз жұмысын iстейдi.
Бiр кезде Баймағамбет Абайға көз тастап едi, оның ернi күбiрлеп, қолы да әлдекiммен сөйлескендей қозғала түседi. Бұрын мұндай әдетi болмаушы едi. Биылғы қыс жалғыз отырған шақта, анда-санда Абай осылай ететiн бiр машық тапты. Баймағамбет бiледi, бұндай күйдiң артынан Абай көбiнесе, қағаз қарындаш алғызады.
Сондай бiр нәрсенi бұйырар деп күтiп отырғанда, Абай Баймағамбетке шұғыл бұрылып, жалт етiп салқын қарады да, үйдiң сол жақ бұрышына қарай қол созып, үн қатпастан, бiр нәрсенi "әкел" дегендей белгi еттi.
Баймағамбет оның ненi керек қылғанын түсiндi де, шапшаң тұрып барып үстелдiң үстiне екi үлкен кiтапты әкеп қойды.
Абай бiр кiтаптың бетiн ашып, өзiне керек жерiн тапты да, сол беттерге қарап, шалқайыңқырап, бiраз бөгелiп отырып қалды. Көзi екiншi кiтапқа да түсе бередi.
Бұл екi кiтап – осы ауыл, өлкенiң Абайдан басқа көп жанына әлi тiлiмен де, сырымен де ұғымсыз кiтаптар. Тек Абай көңiлiне ғана, құрметтi боп алған екi ақынның кiтаптары. Ол жатқан Пушкин мен Лермонтов.
Осылармен Абай анық терең танысып, табысқалы әр алуан "хикметтер", "шейх", "хафиздер", "рауайлар" да сыртта қалған. Кейбiр намазқой дiндәр кәрiлер мен шала сопы молдалар Абай үйiне қонып отырып, бұл кiтаптарды үй иесi күндегi машығы бойынша қасына алғызғанда iштерiнен:" шариғат жайын оқып отырады екен-ау мына кiсi" деседi.
Кейде бiрiне бiрi:
– Әлде аруақтарға құран хатым қып жатыр ма екен?! Молдаға аудартпай өзi оқиды. Оның сауабы мол ғой, – десетiн.
Бiрақ кiтап терiс жағынан ашылып, суреттi беттерi көрiнгенде және әр харпi кесте бетiндей жиi-жиi шұбартып тұратын арап жазуынан басқарақ, бiркелкi боп жылып аққандай орыс жазуын көргенде, әлгi адамдар iштерiнен сұқтанып, жымдай тынатын. Абаймен арбаса жүрген кейбiр ел жуандары болса, сырттай қыжыртады.
– Бұл терiс оқуды неге сонша қадалып оқиды екен, ә? – деп кеп, – Е, бұл да бiр асқандық қой. Қазаққа iстеген қыры да. Мен ұлыққа сендерден жақынмын деп отырғанын көрмеймiсiң! – деп кекетiсетiн.
Абай өзiмен үнсiз тiлмен ұзақ-ұзақ сырласатын достарын, сырт адамның көпшiлiгi жат жұмбақша бағалайтынын бiледi. Бiрақ оны елеп ескерген емес.
...Өткен жандар. Тек мұндай өлiм, өлiм бе? Мәңгi бақи өлместей боп, кейiнгi дүниеге өз аттарын ұмытпауды бұйырып кеткендер. Өзгеден жер үстiнде қалатын белгi – томпайған мола. Сол белгi жер бетiнде орнаған бос топырақ мезгiл сайын шөге барып, ақырында мүлдем жермен жер боп тапталады, бiтедi. Шамасы, осы мола жер болумен қатар, адам аты да өшедi. Мәңгiлiкке жұтылады. Ол да бiтедi. Мыналар болса, сол өзiнен қалған жер үстiндегi белгiнi тау етiп, мәңгi мықты берiктiкке бекiтiп кеткендер. Олар, анау көрiнiп тұрған екi Ақшоқы биiгiндей. Абай күрсiнiп ойланады.
– Туған елiңде өнер-бiлiм болуы қандай сый! Әлденеше үлгiлi буындардан қалып келе жатқан қазыналар болып, соны сақтаған " өнер-бiлiм " атты асыл сандығы болса, арман бар ма? – дейдi.
Мынау екi ақын Абайға көп кезде, бiрге туысқан аға, iнiдей көрiнiп қалады. Сол теңеу, бұл екi атты, Абайға осы өз ортасы, өз айналасындағы адамның арасындай жақындата көрсетедi.