Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 35

дерексіз ұғымнан емес, өнерден іздеу керек» деді. Католик уахиы негізінде
антропологиялық сипатта болған. Данте мен Бонавентура шығармаларын
жүйелі зерттеп, Бальтазар католиктердің Құдайды кісі кейпінде «көргенін»
дəлелдейді. Жоралғылар, драмалар мен үлкен католик суретшілерінің
шедеврлерін тамашалау - Құдайды адамның рационалистік жəне дерексіз
жақтарынан ғана емес, сезімдерінен де табуға болатынын көрсетеді.
Мұсылман мен яхудилер қазіргі сəтпен үйлесетін Құдай идеясын табу үшін
өткенге көз салып та көрді. Пəкістандық көрнекті теолог Əбу əл-Кəлам Азад
(1959 қатыс болған) аса үстем болмаса да, үкімін жоғалтпаған жəне кісі
сипатты болмаса да, пұтқа айналмаған Құдайды көрудің бір жолын табу
үшін Құранға оралды. Бір жағынан, аллегориялық, əшекейлі жəне
антропологиялық танымымен, екінші жағынан, Құдайдың теңдессіз екені
туралы тұжырымдар арасындағы теңдікті ишаралап, Құран жайлы тезистің
символикалық құрылымын айқындады. Енді біреулері Құдайдың дүниемен
байланысын ұғыну үшін сопылыққа жүгінді. Швейцариялық сопы Фритьоф
Шкон Құдай дара ақиқат болғандықтан, ол мен əлемнен тыс кемел илəһи
құдірет жоқ екенін көрсету үшін, Ибн əл-Арабидің Болмыстың бірлігі
(Уахдат ул-Вужуд) ілімін жандандырды. Бұл көзқарасын э30терикалық
шындық екенін жəне сопылықтың мистикалық ілімдері аясында ұғынуға
болатынын еске салумен болды.
Өзгелері Құдайды уақыттың саяси талабына сай жəне адамдар үшін жеңіл
жағдайға жеткізді. Иран төңкерісі аяқталған жылдары жас философ Əли
Шариати сауатты орта тап арасынан шыққан көп адамды ізіне ертті.
Молдалар оның діни үндеуінің басым бөлігін құптамаса да, жұртты шахқа
қарсы үндеуде оның үлесі зор болды. Митингтер кезінде адамдар Аятолла
Хомейнидің портретімен бірге оның бейнесін де көтеріп жүрді. Алайда
Хомейнидің Иранымен қалай тіл табысатыны беймəлім еді. Əли Шариати
«Батыстандыру мұсылмандардың өз мəдени негізін өгейсуіне əкелді» деді.
Бұл олқылықтың орнын толтыру үшін, мұсылмандар діннің көне
символдарын жаңадан тəпсірлеуі қажет. Мұхаммед көне қажылық
жоралғысына таухид мəнін үстеген кезде осы тəсілге жүгінді. Əли Шариати
«Хаджж» (Нај) кітабында оқырманмен бірге Меккеге қажылыққа бара
отырып, Құдайдың əрбір тəуап етушінің басынан кешіретін динамикалық
тұжырымын байыппен түсіндіріп береді. Оның ойынша, қажылыққа
барушы Қағбаға жақындаған сайын бұл қасиетті орынның
қарапайымдылығы қаншалықты дұрыс екенін түсінуге тиіс. Яғни «Қағба ең
жоғарғы шың емес, бар болғаны тура жолдан адаспауға көмектесетін белгі
ғана. Ол – тек дұрыс жолды көрсетуші». 10 Қағба өз-өзінен мақсат болмауы
тиіс, адамның Құдай туралы сөзінен басым түсудің мəніне куə болады.
Қағба неліктен ешбір əшекей мен əрлеусіз қарапайым бір текше ғана?
Өйткені ол «əлемдегі Құдайдың сырын» қайтадан ұсынады: «Құдай
пішіннен, түстен, серіктен пəк. Адам таңдаған, көрген немесе қиялдаған
пішін, не болса болсын, бірақ Құдай емес». Қажылықтың өзі – көне отарлау
дəуірінде бірқатар ирандық бастан кешірген жаттанудың антитезасы. Ол –
тіл жетпейтін Құдайға қарай жөнелген жəне оның айналасында айналған əр
адамның тіршілік құбылысының символы. Шариатидің қарекетшіл сенімі
қауіпті еді. Шахтың жасаған полициясы оны азаптап, елден аластады. Тіпті
1977 жылы Лондонда өлтірген де солар болуы мүмкін.
Мартин Бубер (1878-1965) рухани үрдіс пен іргелі бірлік үшін күрес мəнінде
сол дəрежедегі қуатты иудаизм көзқарасына ие еді. Дін басқалармен
үйлескенде, толығымен адам сипатты Құдаймен жүздесуден тұрады. Екі
дүние бар: бірінші, біздің басқалармен объект жəне субъект, мен жəне ол
түрінде байланыс құрған уақыт пен кеңістік. Екінші, мекенде оларды өздері
үшін бір мақсат санап, байланыс құрамыз. Бұл Құдай дəргейінде пайда
болған Мен-Сен əлемі. Құдай не істеуіміз керектігін айтпағандықтан,
тіршілік еркіндігімізге немесе жасампаздығымызға қауіпсіз, Құдаймен
шексіз бір сұхбат болады. Біз оны тіршілік, əміршіл жəне өзіміз үшін мəнді
бір тəжірибе ретінде сезінеміз. Бұл көптеген яхуди дəстүрлері жойылды
жəне Бубер дəстүрлі мəтінді тəпсірлегенде қиналды деген мағынаны
білдіреді. Кантшыл болғандықтан, Бубердің жат қағида деп тапқан Тəуратқа
бөлетін уақыты жоқ еді: Құдай заң жасаушы емес! Мен-Сен сұхбаты – өткен
дəстүрдің салмағы емес, еркіндік пен даралық. Сонымен бірге мицвот –
яхуди руханиятының негізі. Бəлкім, бұл Бубердің яхудилерден гөрі
христиандар арасында құрметке ие болуының сырын ашуы мүмкін.
Бубер «Құдай» ұғымына түскен сызат пен кемсітуші көзқарастарды
байыптады. Бірақ одан бас тартпады. «Бір шындықты түсіндіреді. Оған тең
келетін сөзді қайдан табайын?» Бұл сөз өте көп киелі сипаты бар, өте үлкен
жəне күрделі мəнге ие. Оның атымен небір сұмдықтар жасалғандықтан,
«Құдай» сөзін өгейсінетіндерге құрмет көрсетілуі тиіс.
«Соңғы нəрсе» мəселесінде үнсіз қалуға ниет білдіргендердің барлығын
түсіну жеңіл. Осылайша, теріс қолданылған сөздерді құтқаруға болады.
Алайда бұл оны құтқарудың жолы емес. «Құдай» ұғымын ақтап ала
алмаймыз, оны біріктіруге тиіспіз. Бірақ əлсіреген жəне таңбалы күйінде
оны жерден көтеріп алып, үлкен қайғы сағатының үстіне қоя аламыз.
Өзге рационалистерден өзгешелігі, Бубер мифке қарсы емес еді. Ол
маңызды символикалық мəні бар əлемді көркейткен илəһи ұшқындар
жайындағы мифті тапты. Ұшқындардың Құдайдан айырылуы адамның
жатсыну табиғатын меңзейді. Басқалармен байланыс құрғанда нағыз
бірлікті жаңғыртып, жат болуды азайтамыз.
Бубер Киелі кітап пен хасидизмнен мəн іздеп жатқанда, Ибраһим Йехошуа
Хешель (1907-1972) раввиндер рухы мен Талмұдқа оралды. Буберден
ерекшелігі, модернизмнің кісіліктен арылту сипатына қарсы мицвоттың
яхудилерге жəрдем беретініне сенді. Адамдық қатынасты үзу жəне өз
пайдасына жарату қазіргі тұрмысқа тəн ерекшелік еді. Тіпті Құдай да біздің
ісімізді бағып, шебер билеп-төстейтін бір нысанға айналды. Нəтижесінде
дін жалықтырып жіберді. Адамға жат құбылысқа айналды. Құрылымның
астындағы құбылысты зерттеп, үрей, тылсым мен əуестікті жаңадан табу
үшін «терең теологияға» мұқтажбыз. Құдайдың барлығын логикалық түрде
дəлелдеу қажет емес. Рационализм мен ұғымдарға арқа сүйейтін бір нəрсе
жоқ болғандықтан, қорқыныш пен үрейден Құдайға деген сенім туды. Киелі
кітап кие сезіміне мойынсұнса, өлең сияқты сырлы сезіммен оқылуы тиіс.
Мищвот та бізге Құдай құзырында өмір сүруді үйреткен символикалық
əрекет ретінде көрінеді. Əрбір мицвот – күнделікті өмірдің ұсақ-түйек
көрінісінде кездесетін бір жер. Бір өнер туындысы сияқты, мицвот əлемінің
өз қисыны мен үйлесімі бар. Бұдан бөлек, Құдай адамдарға мұқтаж. Ол –
философтардың алыс Құдайы емес, пайғамбарлар үндеген махаббат сезімін
оятушы Құдай.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында атеист философтар да Құдай
идеясынан əсерленді. Мартин Хайдеггер (1899-1976) «Болмыс пен Уақыт»
(Being and Time, 1927) атты еңбегінде болмыстың христиан танымындағы
«Құдай» екенін жоққа шығарғанымен, бұл мəселеде Тиллих екеуінің ойы
бір жерден шықты. Ол белгілі болмыстардан өзгеше жəне ойдың қалыпты
категорияларынан бөлек. Моральдық құндылығы нацистік режимге қатысы
болғандықтан, бұрыс шықса да Хайдеггердің зерттеулері кей христиандарға
шабыт берді. 1933 жылы Фрейбург университеті ректоры қызметіне
тағайындалған кезде өткен конференцияда, Хайдеггер What is
Metaphysics? атты баяндамасында, Дионисий, Плотин, Эриуген
еңбектерінде айтылған бірқатар идеяны дамытты. Болмыс «толықтай басқа»
болғандықтан, ол бейболмыс не жаңа бір нысан немесе белгілі бір болмыс
емес. Сонымен бірге ол бүкіл қозғалысқа жан бітіреді. Бұрынғылар ештің
ештен шыққанына сенетін. Алайда Хайдеггер бұл сөзді кері айналдырды: еx
nihilo отne qua enѕ fit. Лейбництің қойған сұрағымен баяндамасын бітірді:
«Неліктен бейболмыс болса, болмыс бар?». Адамзаттың əлемге берген
өзгермес жауабы, таңғалыс пен əуестік сезімін ояндырған сұрақ, бұл: «Неге
бар болған нəрсе еш болмауы керек?». Хайдеггер «Метафизикаға кіріспе»
(Introduction to Metaphysics, 1953) атты еңбегін осы сауалмен бастайды.
Теология жауаптың өзінде екеніне сенеді жəне ізін бір басқа нəрсеге,
Құдайға апарады. Алайда бұл Құдай – басқа нəрселерден өте дара бір
болмыс. Өте көп діндар адам бөліссе де Хайдеггердің əлсіздеу Құдай
идеясы бар еді. Бірақ болмыс жөнінде сөз қозғағанда көбінесе мистикалық
терминдер қолданатын. Ол туралы үлкен парадокс ретінде сөз қылады. Ой
үрдісін болмысты күту немесе тыңдау деп танытады жəне мистиктердің
Құдайдың жоқтығын сезінгендері сияқты, болмыстың оралу немесе шегінуі
халінде бастан өткізетін тəрізді. Адамдар болмыстың бар екені жайында
толғану үшін еш нəрсе жасай алмайды. Гректерден бері Батыс əлеміндегі
адамдар болмысты ұмытып бара жатты жəне оның орнына тіршілікке назар
аударды. Бұл үрдіс заманауи технологиялық табыспен аяқталды. Хайдеггер
өмірінің соңғы сəтінде жазған «Бізді тек қана бір Құдай құтқара алады»
деген мақаласында: «Осы бір сəттегі Құдайды жоқ деп тану сезімі
санамызды болмыстармен əуре болудан құтқарады» деді. Бірақ болмысты
қайтару үшін қолымыздан ештеңе де келмейді. Тек келешекте бір жаңа
ұғым келер деп қана үміттенеміз.
Марксист философ Эрнст Блох (1884-1977) Құдай идеясын адамзатқа тəн
табиғи қасиет деп санады. Адам өмірі түгел келешекке бағдар ұстанған.
Кемшiн немесе кемел өмір сүреміз. Хайуандардан артықшылығымыз,
барды қанағат тұтпай, болған үстіне бола бергенін қалаймыз. Бұл
өміріміздің əр сəтінде шегімізден шығып, кейінгі кезеңге өтуге мəжбүр
болғандықтан, бізді ойлануға жəне дамуға жетелейді: бөбек еңбектеуге, тəйтəй басқан кезінде қалауына қол жеткізуге жəне бала болуға мəжбүр.
Барлық қиялымыз бен қалауымыз алға бет алады. Философия да, əлі
болмаған беймəлім нəрсенің тəжірибесіне кіріседі. Социализм де утопия
үшін алға қарайды, бірақ сенімді марксистік тұрғыдан жоққа шығаруға
қарамастан, үміт бар жерде дін де бар. Фейербах сиякты Блох та Құдайды
əлі жүзеге аспаған арманға балады. Алайда мұны жатсыну ретінде көрудің
орнына адамзат жағдайы үшін қажет болды.
Макс Хоркхаймер (1895-1973) немістің Франкфурт мектебінің
қоғамтанушысы еді. Ол: «Құдай, бір қарағанда, пайғамбарларды еске
түсірген маңызды бір мақсат» деді. Оның бар, не жоқ екені, оған сеніпсенбеу маңызды емес. Құдай идеясы болмаса, нақты мəн, ақиқат немесе
мораль болмас. Этика қарапайым хал сұрағымен басталады. Саясат жəне
мораль ғылымы «Құдай» идеясын қамтымаса, прагматика мен зердеден
жұрдай болады. Нақты бір нəрсе болмаса, жеккөрініштің, соғыс пен
бейбітшіліктің себебі табылмайды. Дін – бір Құдай бар деп сену. Ең үлкен
қиялымыздың бірі – əділет идеалы (балалардың «бұл əділ емес!» деген
шағымын жиі естиміз).
Дін, азап жəне қателікпен бетпе-бет келген адамның сансыз қалауы мен
айыптарын тізбектейді. Бұл бізді шектеулі табиғатымыз жайлы
толғандырады. Бəріміз əлем əділетсіздіктен ғана тұрмайтынына сенеміз.
Дəстүрлерге сай діни сенімдері жоқ адамдардың Құдай баянында ашқан
орталық тақырыпқа қайрылып, оларға оралуы бұл идеяның көбіміз
ойлағандай, жат емес екенін көрсетеді. Сонымен бірге адамзат
жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында кісі сипатты Құдай
идеясынан жырақтады. Бұл мəселеде жаңалық жоқ. Христиандардың «Көне
өсиеттері» бар делінген яхуди киелі мəтіндері осындай бір үрдісті
көрсететіні анық. Құран Алланы яхуди-христиан дəстүрінен бөлек адамдық
ұғымдармен сипаттайды. Үштік сенім мен мифология, мистикалық жүйенің
символикасы сияқты қағидалар Құдайдың адамдық қасиеттен ада екенін
көрсетуге талпынады. Сол сияқты осы жайт көптеген сенім иесі үшін
айқындалған жоқ. 1963 жылы Вулидж епископы Джон Робинсон «Құдайға
сенім» (Honest the God) атты кітабын жариялаған кезде ескі адам сипаты
Құдайдың «сыртта» екенін қолдамайтынын жеткізді. Англияда үлкен шу
шықты. Академиялық ортада бұл идеялар қарапайым болғанымен, Дарем
епископы Дэвид Дженкинстiң қыруар ескертпелері де ашу-ыза тудырды.
Кембридждегі Эммануэль колледжінің деканы Дон Кьюпит те «атеист
пастор» атанды. Ол теизмнің дəстүрге сай Құдайын іске алғысыз деп, діни
тəжірибені теологияның алдына қойған христиан буддизмінің бір түрін
уағыздады. Робинсон сияқты Кьюлит те пайымы арқылы бірқұдайлықты
ұстанатын үш діннің мистиктері өз түйсіктері арқылы жеткен білімге қол
жеткізді. Дегенмен Құдай жоқ, «дүниенің сыртында» Ештеңе ғана бар деген
ойдың өзі де жаңалық емес еді.
Абсолюттің кемшілікке бой алдырған символдары Тозімсіздіктің ұлғаюына
жол ашады. Құдай идеясы тарихта апат əкелген əсер үшін
қолданылғандықтан, бұл – мығым иконоклассицизм. 1970 жылдардан бергі
жаңалықтардың ең айқын қасиеттерінің бірі – Құдайдың үш дінін де
қамтыған, ең ұлы əлемдік діндерде, негізінен, «фундаментализм» делінген
діндарлық типінің белең алуы. Барынша саяси діндарлық көзқарасы сөздік
мəнге сүйенген əрі төзімсіз. АҚШ-та əрқашан шектен шыққан жəне уахиды
жақтаған христиан фундаментализмі өзін «Жаңа ережеге» жалғайды. Оның
өкілдері жасанды түсікті жоюды, моральдық жəне қоғамдық тəрбиені
дамыту үшін күреседі. Рейган билеген жылдары Джерри Фолуэллдің
«Ахлақи көпшілігі» таңғажайып саяси табысқа қол жеткізді. Моррис
Серулло бастаған евангелистер Исаның сөздерін сөзбе-сөз түсінетін
шынайы Діннің маңызды белгісі мұғжизалар екеніне сенді. Құдай иман
келтірген жандардың дұғаларында қалаған нəрсені береді. Англияда Колин
Уркухарт сияқты фундаменталистер де осындай мəлімдеме жасады.
Христиан фундаменталистерінің Мессияның сүйіспеншілікке толы
мейіріміне құрметі төмен сияқты көрінді. «Құдай дұшпандары» деп тапқан
адамдарды асығыс айыптауға көшті. «Яхуди мен мұсылмандардың ақыры –
жаһаннам оты» дейтін. Уркухарт «бүкіл Шығыс діндерін шайтанның
шатпағы» деген пікірден танбайтын.
Мұсылман əлемінде де осындай оқиғалар өтті. Ол туралы Батыста да жиі
айтылды. Мұсылман фундаменталистері билікті құлатты. Ислам
дұшпандарын қастандықпен өлтірді немесе өлім жазасымен қорқытты. Дəл
осылай яхуди Фундаменталистері Батыс жағалау мен Газа аймағындағы
басып алған жерлерінен араб тұрғындарын қуып шығу мақсатын
жариялады. Қажет болғанда күш қолданып, сол аймаққа орнықты.
Осылайша, Мессияның келуіне дайындық жасап жатырмыз деп ойлады.
Фундаментализм – бар жағынан күшке сүйенетін сенім. Израил
«Əсіреоңшылдар» қозғалысының экстремист мүшесі раввин Меир Кахане
1990 жылы Нью-Йоркте саяси себеппен өлтірілгенге дейін былай деді:
«Иудаизмде бірнеше жолдау жоқ. Бір ғана үндеу бар. Бұл үндеу – Құдайдың
қалауын жасау. Құдай кейде соғысқа аттануымызды қалайды, кейде бейбіт
өмір сүруді бұйырады... Бірақ жалғыз жолдау бар: Құдай яхуди мемлекетін
құру үшін осы өлкеге келуімізді қалады».
«Иисус Навин» кітабының Екінші заң көзқарасына қайта оралуы яхуди
дамуының ғасырын жоқ қылды. Құдайды басқа халықтың адами құқығын
жатсынатын жағдайға түсірген адасушылықты көрген адамдарды «кеш
болмай тұрып, біз одан құтылайық» деп ойлауы кездейсоқ емес.
Сонымен қатар соңғы бөлімде көз жеткізгеніміздей, мұндай діндарлық тек
Құдайдан алыстау ғана. Христиан «отбасы құндылықтары», «ислам» немесе
«киелі мекен» сияқты адамдық, тарихи құбылыстарға діни мəн дарыту
мəжусиліктің жаңа түрі ғана. Мұндай жауыққан шыншылдық тилі Құдай
баяны бойынша, бірқұдайшылдарды үнемі жолдан тайдырып, күнəға
батырды. Діннің табиғатына жат болғандықтан, жоққа шығарған жөн.
Яхудилердің, христиандар мен мұсылмандардың Құдайы, тайпа Құдайы
Яхве өз қауымын басқалардан бөлектегеннен бері көптеген оқиға орын
алды. Осы тағы қауым өмір салтына қайта оралған ақырзаман күрескерлері
тайпа құндылықтарын барынша ұлықтап, соқыр сенімімізді күйрететін ұлы
құдірет үшін жасанды мақсаттарын зорлап таңады. Олар ең маңызды таухид
мəселесін жоққа шығарды. Израйл пайғамбарлары Яхвенiң көне мəжуси
культін жаңартқалы бері бірқұдайшылдар Құдайы мейірімнің мəнін
уағыздады.
Бұл мейірімнің «Кіндік кезеңде» жаратылған көптеген идеологияның шешуі
сипаты болғанын көрдік. Мейірім мақсаты будда мен бодхисаттваға
мойынсұнуды (бкахти) туғызған кезде буддистердің өзін үлкен өзгеріс
жасауға мəжбүрледі. Пайғамбарлар бүкіл қоғамға мейірімді қауым сипатын
дарытпайынша, культ пен табыну жарамсыз деген ойға нық бекіді. Иса,
Павел мен раввиндер көне яхуди идеалдарын бөлісті. Бұларды орындау
үшін иудаизмде үлкен өзгеріс жасауды насихаттады. Құран əділ қоғам мен
мейірімді əлемді Алланың жаңартылған дінінің өзегіне балады. Мейірім айрықша бір қасиет. Менмендігіміздің, сенімсіздігіміздің жəне атадан
қалған соқыр сенімнің шегінен шығуды қажет етті. Бірқұдайлықтың үш діні
осы ұлы стандарттарға қол жеткізу үшін үсті-үстіне сəтсіздікке ұшырауы
таңғаларлық емес. Тейстер он сегізінші ғасырда дəстүрлі Батыс
христиандығын мүлдем жоққа шығарды. Өйткені ол ашықтан-ашық зұлым
жəне төзімсіз халге жетті. Бүгінгі күн үшін де осыны айтуға болады.
Фундаменталист емес дəстүрлі діндарлардың өзі олардың жауласқан
мінезін құптайды. өз махаббаты мен жеккөрінішін білдіруде Құдайдың атын
жамылуға құштар. Киелі жоралғыларға талғаммен қатысқан яхуди,
христиан жəне мұсылмандар алуан этникалық жəне идеологиялық
қауымдастықтарға жала жауып, діндерінің іргетасын жоққа шығарып
жатыр. Өздерін яхуди, христиан жəне мұсылман деп атайтын адамдар
əділетсіз қоғамдық жүйені бірдей ақтап алады. Тарихи таухид Құдай құрбан
етуге емес, мейірімге, діни салттарға емес, сүйіспеншілікке сүйенеді.
Дінді жоралғы деп түсінетін адамдар мен Құдайды мейірім қайнары деп
танитын жандар арасында ерекшелік бар. Пайғамбарлар «Ғибадатхана
болса болды» дейтін серіктерін аяусыз айыптайтын, Иса мен Əулие Павел
«жəрдемсүйгіштігі сезіліп тұрмаса, өткізілетін салттар құр далбаса» деген.
Құрғақ құлшылық бос кернейден немесе сыңғырлаған қоңыраудан
айырмашылығы жоқ. Мұхаммед Құдай бүкіл шынайы діндердің бір шарты
ретінде талап еткен мейірімді мінезді көркейтпей тұрып, Алламен бірге
пұтқа табынуды да қалаған арабтармен ат құйрығын кесті. Римнің мəжуси
қоғамында да осындай бөліну болды. Философтар əлемді өзгертеді деп
сенген үндеуін насихаттап жатқанда, көне салтқа сүйенген діннің кежегесі
кері тартты. Бұл, бəлкім, бір Құдайдың мейірім дініне жүгінген адамның аз
екенінен болар. Құдай тəжірибесінің бұлжымас этикалық талабының жүгін
көпшілігі арқалай алмайды. Мұса Синай тауынан өсиет тақталарын
əкелгеннен кейін, қауымы дəстүрлі, үрей туғызбайтын Құдайға емес,
жұбаныш сыйлайтын аталарының дəстүрімен алтын бұзауға табынуды жөн
санады. Алтын мүсінді жасауға бас діндар Аарон басшылық етті. Діни
орындардың өзі бір Құдайды, хабар əкелген пайғамбар мен мистиктердің
уахиларын естімегендей сыңай танытты.
Құдайды əр дерттің дауасы, қарапайым өмірдің таңдауы жəне төзімді қиял
нысаны ретінде қабылдауға болады. Құдай идеясын жиі-жиі халықтың
апиыны деп те қолданды. Құдайды əдеттегі болмыс, ажалды пендеден сəл
ғана ілгері жаратылыс деп ойлаған кезде ол қауіпті түсінікке айналады.
Мұндай «Құдай» жеке жаннатында өмір сүреді, бірақ көктегі жұмақты
жердегі лəззатпен безендіріп тастайды. Сонымен бірге Құдай адамдардың
осы дүниеде шоғырлануына жəне ащы шындықпен жүздесуіне жəрдем беру
үшін қолданылды. Яхвенiң мəжуси культінің өзі салт пен мифтегі киелі
уақытқа керісінше, киесіз уақыттағы оқиғаларға араласты деп бұрыс
насихаттайды.
Израилдың пайғамбарлары қауымын бұл тарихи оқиғаларда өзін көрсеткен
Құдай атымен жақын саяси бүлік пен қоғамдық кемшіліктерімен жүздесуге
мəжбүрледі. Христиан қайта тірілу қағидасы əлемдегі киелі жерлерде ет пен
қанның болатынын алға тартты. Қазір жəне дереу болған нəрсеге деген
қызығушылық исламда айтылған: ешкім рухани əрі саяси кемеңгер
Мұхаммед сияқты шыншыл бола алмайды. Жоғарыда айтып өткендей,
мұсылмандардың келешек ұрпағы оның əділетті жəне таза қоғам құру
арқылы, адамзат тарихында илəһи қалаудың көрінетіні жайлы идеяны
құптаған. Ең басынан бері Құдай əрекетке көшуге мəжбүрлеуші ретінде
зерделенді. Алла немесе Яхве болсын, Құдайдың Ыбырайым Харраннан
отбасынан кетуге шақырған сəттен бері, дін бұл əлемдегі нақты əрекет пен
көне киелерден, қайғылы болса да, айырылуды қамтыды.
Бұл айырылу үшін үлкен қайрат қажет болды. Беймəлім, бөлек, киелі Құдай
сезімі пайғамбарлардың өзін үрейлендіріп жіберді. Олар қауымнан да
осындай кие мен айырылуды талап етті. Мұқамен Синай тауында сөйлескен
кезде Израил қауымының тауға жақындауына рұқсат етілген еді.
Мəжусиліктің кие көзқарасын бұзып, адам мен Құдай арасына аяқ астынан
жаңа бір сызат түсті. Сол себептен даралықтың айырылмайтын еркіндік
санасының көрінуінің бір нəтижесі ретінде əлемді жатсынудың жасырын
күшi пайда болды. Əрі иудаизмде, əрі исламда маңызға ие таухид
израилдықтардың кісілік жауапкершілігін дамытқан Бабылға қуғын-сүргін
сəтінде тамыр жайғаны кездейсоқ емес.14 Раввиндердің əр жердегі əзір бір
Құдай идеясын адамдықтың қол сұғылмас құқысы түсінігін дамытуда
яхудилерге жəрдем беруі үшін қолданғанына көзіміз жетті. Сонда да
жатсыну үш дінде де қауіп төндіре берді. Батыста күнəһарлық пен
пессимистік антропология əрдайым Құдай тəжірибесінің жанынан
табылды. Иудаизм мен исламда Тəурат пен шариғат дəстүрінің осы заңдарға
мойынсұнған адамдары бұл мақсаттан кері қайтармағанын көрсек те,
сырттан келген заңға сай түрде гетерономис ретінде көрінген құбылысқа
күмəн туғызбайды.
Осылай құлша мойынсұнуды қалаған Құдайдан құтылуды үндеген атеистер
Құдайды əлсіз санап, бірақ, өкінішке орай, оның мəлім символына қарсы
шықты. Бұл артығымен кісі сипатты Құдай ұғымына сүйенді. Киелі кітап
символындағы Құдай үкімінің сөздік мəніне сүйенген тəпсір еді жəне
Құдайдың көктегі ұлы қожайын екені туралы жорамал айтылды. Бұл киелі
тиран бейнесі адам құлдарын еріксіз түрде жат заңға бас июге мəжбүрлейді.
1989 жылдың күзінде драмалық сипаттағы коммунистік режимдер құлаған
кездегідей, халықты қорқынышпен ұстаудың мүмкін емесіне көз жетті. Заң
шығарушы жəне билеуші кейпіндегі адам сипатты Құдай идеясы
постмодернизмге сай келмейді. Сонымен қатар Құдай идеясы жасанды деп
өзеуреген атеистер де əділ болмады. Яхудилердің, христиандар мен
мұсылмандардың басқа Абсолют ұғымдарын да еске салатын, назар
аударуға тұрарлық дəрежедегі Құдай идеясын жетілдіргенін көрдік.
Адамдар адам өмірінде ұлы мəн мен құндылық табуға тырысқан кезде
санасы бір бағытқа меңзеп тұрған сияқты көрінеді. Олар бұлай етуге
мəжбүр емес. Бұл адам табиғатына жат.
Дегенмен осыған ұқсас сезімдер жеңіл ойлы, ашу-ызаға толы жағымсыз
эмоцияға айналмауы үшін олардың мəнін сыни тұрғыда түсіндіру қажет.
Құдаймен байланысты мəселелер ақыл-парасат сияқты өзге де қайнаркөздермен қатар жүруі тиіс. Философия тəжірибесі – мұсылмандар,
яхудилер, содан кейін батыс христиандары арасындағы рационализмнің
жаңа культі мен Құдай сенімі арасында байланыс құруға деген талпыныс.
Соңында мұсылмандар мен яхудилер философиядан алыстап қалды. Олар:
«рационализм əсіресе ғылым, медицина жəне математика сияқты
эмпирикалық салаларда жарамды, бірақ ұғымдардан тыс Құдайға қатысты
қолдануға болмайды» деп шешті. Гректер мұны түсініп қойған. Олар табиғи
метафизикаларына қатысты күмəн сезімін жетілдірді. Құдай жайындағы
таласында философиялық тəсілінің кері кеткен жерлерінің бірі толығымен
өзгеше бір жүйеге тиесілі шындықтың орнына, Ұлы болмысты қарапайым
өзге болмыс сияқты түсіндіру жолында еңбек етуі болатын. Сонда да
Құдайдың басқа сезімдермен байланысы болуы тиіс деген тұжырым, тек
мұның болу дəрежесін танытса да, философияның батылдығы маңызды еді.
Құдайды өз киелі аймағында интеллектуалдық оқшаулау əлсіз əрі жасанды.
Бұл адамдар Құдайдан шабыт алады деп саналғанындай əрекет ету үшін
байсалдылық пен рационализмнің əдеттегі өлшемдеріне бағынудың қажет
емесін ойлау мəселесінде батылдандырады.
Əуел бастан философия ғылыммен тонның ішкі бауындай еді. Алғашқы
мұсылман файласуфтарды метафизикалық терминдермен Алла жайында сөз
қозғауға жетелеген сезім, олардың медицина, астрономия мен математикаға
деген үлкен сүйіспеншілігі болатын. Ғылым жалпы сипатында үлкен өзгеріс
туғызды жəне олар Құдайды өз мұсылман бауырларымен бірдей мəнде
түсіне алмағанын аңғарды. Философиялық Құдай ұғымы Құранның
көзқарасынан айқын өзгеше еді. Бірақ файласуфтар сол кезде қауым ішінде
жоғалып кету қаупі бар кейбір түсініктерді байқады. Осылайша, Құран
басқа діни дəстүрлерден гөрі толығымен жағымды қасиетке ие болды.
Мұхаммед бір ғана қауымдастыққа тəн жаңа дін құрдым деп ойлаған жоқ.
Тура жолды көрсеткен барлық сенімнің бір Құдайдан келгенін білді. Осыған
қарамастан, тоғызыншы ғасырда ғұламалар бұл ойдан айнып, ислам культін
жалғыз ақиқат дін деп көрсете бастады. Файласуфтар басқа бір жол арқылы
барғанына қарамастан, ескі эволюциялық көзқарасқа қайта оралды. Бүгін
біздің де осындай мүмкіндігіміз бар. Ғылым дəуірінде Құдай төңірегіндегі
ойымыз аталарымызбен бір жерден шықпайды, бірақ ғылымның сыны
кейбір ескі шындықтарды сараптауда бізге қол ұшын беруі мүмкін.
Альберт Эйнштейннің мистикалық дінге қатысты ізденісін көрдік. «Құдай
ойын ойнамас» деген атақты сөзіне қарамастан, өзінің ықтималдылық
теориясының Құдай ұғымына əсер ете алатынына сенбеді. 1921 жылы
Англияға сапары кезінде Кентербери бас епископы Эйнштейнге
салыстырмалылық теориясының теологиядағы көрінісінің маңызын сұрады.
Эйнштейн былай деп жауап берді: «Еш нəрсе. Салыстырмалылық
толығымен ғылыми тақырып, оның дінге ешқандай қатысы жоқ». 15
Христиандарды Стивен Хоукин сынды эволюция арасынан Құдайға орын
таба алмаған ғалымдар қорқытқанда, бəлкім, Құдайды əлі, біз ойлағандай,
ғаламды жаратқан болмыс ретінде антропологиялық терминдер арқылы
түсінетін еді. Шындығында, жаратылысты сол қалпынша, сөзбе-сөз мəнінде
түсінуге болмайды. Жаратушы ретінде Яхвеrе деген қызығушылық
яхудилер бойында Бабыл қуғынына ұшырағанға дейін көрінбеген еді. Бұл
грек əлеміне жат ұғым еді: ex nihilo жаратылыс 341 жылғы Изник
мəжілісіне дейін христиан дінінің ресми қағидасы емес еді. Жаратылыс Құранның басты қағидасы. Құдай туралы барлық сөздерде кездескендей,
бұл тіл жетпейтін ақиқаттың «тəмсілдік» бір «нышаны» (аят) ғана. Яхуди
мен мұсылман рационалистері мұны ауыр жəне күмəнді ілімге балады. Тіпті
көбі жоққа шығарды. Сопылар мен каббалистер грек жайылу аналогиясын
жөн санады. Əр жағдайда космология - əлем төркінінің ғылыми танымы
емес, бірақ рухани жəне психологиялық ақиқаттың символикалық тəпсірі.
Қорыта келе, мұсылман əлемінде жаңа ғылымға қатысты ұсақ-түйек
теңселістер бар. Көріп отырғанымыздай, дəстүрлі Құдай ұғымына
ғылымнан гөрі тарихи оқиғалар қауіп туғызды. Сонда да Батыста киелі
мəтіндердің сөзбе-сөз мəндеріне тəуелді түсінік ұзақ уақыт үстемдік етті.
Кейбір Батыс христиандары жаңа ғылымның Құдайға деген сенімін
əлсіреткенін сезінгенде, ғылыми негіздегі сияқты діни негізде де бөтен емес
субъективті Құдай танымын, бəлкім, Құдайды Ньютонның ұлы механигі
ретінде бейнелеп жатты. Ғылымның үндеуі шіркеулерді киелі мəтіндердегі
мағынаның символикалық құрылымының жаңа бір тəпсіріне жетеледі.
Адам сипатты Құдай идеясы бүгінде моральдық, интеллектуалдық, ғылыми
жəне рухани себеппен бірте-бірте суық тартып барады. Тайпадағы мəжуси
кезеңдерінен бері еркек болған, кісі сипатты Құдайды феминистер де
қабылдай алмады. Сонда да одан «əйелзаты» деп сөз қозғау диалектикалық
сипаттан бөлек, шексіз Құдайды адам категориясына жатқызатындықтан,
дəл солай шектеуші болып қана қалады. Батыста ұзақ уақыттан бері
əжептəуір таралған Құдайдың ұлы болмыс ретіндегі ескі метафизикалық
сипатының да кемшілігі сезілді. Философтардың Құдай енді күні өткен
рационализмнің нəтижесі болып қалды. Сондықтан оның бар екені жайлы
дəстүрлі «дəлелдері» істен шықты. Философтардың Құдайдың
ағартушылық теистері тарапынан кең қабылдануын қазіргі атеизмге
жасалған алғашқы қадам деп санауға болады. Ежелгі көк Құдайы сияқты,
бұл Құдай да адамдар тəрізді күнделікті өмірден алыс. Ол Deus Otiosus
бола алады жəне біздің санамыздан жоғалып кетеді.
Мистиктердің Құдайы бүгінгі күн үшін ықтимал таңдау сияқты көрінуі
мүмкін. Мистиктер Құдай бөлек болмыс емес деп дəлелдеп келді: «Ол
шынымен де ешқашан бар болмады, ең дұрысы – Оны бейболмыс деп атау»
деді. Бұл Құдай зайырлы қоғамымыздың атеистік рухымен жəне оның
абсолюттік кемшін символдарына деген күмəнмен қатар өрілген. Құдайды
ғылыми дəлел арқылы көрсете алған, объективті құбылыс деудің орнына,
мистиктер оның болмыс негізіндегі субъективті тəжірибе екенін алға
тартты. Бұл Құдайға символ арқылы жақындауға жəне тіл жетпейтін сыр,
сұлулық пен өмірдің маңызын түсіндіретін басқа үлкен сəулетті
символдарға ұқсас өнер түрі ретінде қарастыруға болады. Мистиктер осы
ақылға сыймайтын ақиқатты түсіндіру үшін музыка, би, өлең, роман, əңгіме,
сурет, мүсін мен сəулет өнерін қолданған. Барлық өнер сияқты мистицизм
де сезім мен көрініске қарсы қорған болу үшін ақыл мен тəртіпке бағынуы
тиіс. Сопылар мен қаббалистер ұзақ уақыт Құдайдан əйел затына тəн сипат
табуға тырысқандықтан, мистиктердің құдайы феминистерді де разы
қылады.
Кері кеткен жерлері де бар еді. Саббатай Цви лаңы мен бүгінде сопылықтың
құлдырауынан кейін яхудилер мен мұсылмандар мистицизмге күмəнмен
қарай бастады. Батыста мистицизм ешқашан негізгі діни ағымның
көзқарасы болмаған. Протестант жəне католик жаңашылдар мистицизмге не
тыйым салды жəне одан бас тартты. Ғылыми ақыл дəуірі де бұл түсінікке
жан бітіре алмады. 1960 жылдан бері йога, медитация мен буддизмнен туған
мистицизмге деген жаңа қызығушылық бар еді. Бірақ біздің объективті,
эмпирикалық түсінігімізбен опоңай үйлесе кетпеді. Мистиктердің құдайын
ұғыну оңай емес. Ұстаздан ұзақ жыл тəрбие алып, көп уақытты құрбан ету
қажет. Мистик Құдай деп танылған (көбі есімін еске түсіруден қашады) бұл
сезімге қол жеткізу үшін адам талмай еңбек етуі тиіс. Мистиктер
адамдардың Құдайдың мұндай сезімін басқалардың өнер туғызуға бөлген
еңбегімен бір деңгейде, өздері үшін ойланып туғызғанын жиі айтады.
Ұшқыр əуестікке, тұрып тамақ жеуге жəне қас қаққанша байланысқа түсуге
дағдыланған қоғамды үйіріп əкетпейді. Мистиктердің құдайы дап-дайын
болып қолға түсе қалмайды. Бүкіл жамағатқа қолдарын сермеген жəне
олардың тілдерінде сайлап, халықты діни оянуға үндеген уағызшы арқылы
да бірден көріне қоймайтын құбылыс.