Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 07

орын құрылысы туралы ұзақ баяндауды қаз-қалпында қабылдау, əрине,
қажет емес. Тақыр шөлде израилдықтар оған арнап «алтын, күміс, мыс,
көгілдір, күлгін, қара-қызыл жүн, мата, ешкі, қойдың қызыл, көк терілерін,
акация ағаштарын...» жəне олардан басқа көптеген нəрсені жинап, 66
тамаша ғибадатхана соғады деген ешкімнің ойына келмеген. Тынымсыз
тізбектер Р құрған əлемнің жаратылысы туралы əңгімені еске түсіреді.
Құрылыстың алғашқы кезеңінде, тура бір Яхвенiң алты күндік
жаратылысында жасағандай, Мұса «барлық жұмысты қарап шығады» да,
халыққа жарылқау айтады. Қасиетті орын құрылысы жылдың алғашқы
айының алғашқы күнінде аяқталды, сəулетші Веселиил болса, бүкіл
болмысты қамтыған құдайлық Рухтан (pyax элохим) шабыт алды.
Ақырында, екі аңыз да сенбілік демалыстың маңыздылығын атап өтеді.
Сонымен бірге ғибадатхана құрылысы адамдар зұлымдығы əлемді жоймай
тұрған кезде алғашқы үйлесімділік символын білдірді.
«Қайталанған заңда» тынығу күні барлығына, тіпті израилдықтар шығуды
есте ұстасын деген оймен құлдар үшін де демалыс күні деп бекітілген.68 P
сенбіге жаңа мазмұн берді: ол – Құдайға еліктеу ісі, əлемді жарату туралы
естелік белгісі. Еврейлер сенбі күні демала отырып, кезінде тек Құдайдың
өзі орындаған рəсімдерге қатысты. Осылайша, құдайлық болмысқа сіңу
символдық əрекеті байқалады. Көне пұтқа табынушылықта кез келген
əрекет құдайларға еліктеу деп саналды, бірақ Яхве культі Құдай мен адам
əлемдерінің арасын түпсіз шыңыраумен бөлді. Енді, міне, еврейлер Мұса
өсиеттерін орындай отырып, Құдайларына сəл де болса жақындай алды.
«Қайталанған заңда» бірқатар өзгермейтін заңдар, соның ішінде он Өсиет те
айтылып өтеді. Қуғын-сүргін кезінде олар мейлінше дамыған заң
шығарушылыққа, 613 өсиеттен (мицвот) тұратын Бес Кітап негізіне алынды.
Осы, егжей-тегжейлі нұсқаулар, танысып үлгермегендердің есін шығарады
жəне жаңа өсиеттік пікірталастарда мейлінше теріс бағаланған. Дегенмен
еврейлер бұл ережелерді, христиандар ойлағандай, үлкен ауыртпалық деп
есептемеген. Израилдықтар үшін мицвот, ең алдымен, Құдаймен
символдық түрде бірге тіршілік жасаудың формасы ғана болды. Израилдың
ерекше жағдайының белгісі ретінде, сондай-ақ «Қайталанған заңда»
суреттелген тамақтану ережесі болды.69 Р көптеген тыйымдардан
Құдайдың қасиетті ерекшелігіне, адамдар мен Құдай арасындағы азапты
айырмашылықты жоюға деген ғұрыптық талпынысты көрді.
Израилдықтардың түсінігінше, Құдайдың шығармашылық əрекетіне
еліктеген тұста, сүтті – еттен, тазаны – ластан, демалыс күнін басқа
күндерден ажырата алғанда ғана адам болмысы қасиетті болады.
«Дінбасы» (Р) еңбегі Ј, Е авторларының баяндаулары жəне «Қайталанған
заңмен» (D) қатар, Бес Кітапқа енгізілген. Бұл кез келген ірі діннің бірқатар
ерікті көрегендік пен руханилықтың тəуелсіз формаларынан құралатынын
тағы да еске салды. Кейбір яхудилер үнемі «Қайталанған заң» Құдайына
ұмтылды. Ол израилдықтарды таңдаулы халық етті жəне оларды пұтқа
табынушыларға батыл түрде қарсы қойды. Басқалары Исаға қатысты
аңыздарды жақын қабылдады. Олар арқылы алдағы ақырет күні - Яхве
күнінде Құдай Израилдың беделін көтеріп, басқаларын төмендетеді деп
үміттендірді. Осындай мифологиялық көріністерде Құдай көбінесе өте алыс
болып көрінді. Қуғын-сүргіннің аяқталуы – пайғамбарлық дəуірдің
аяқталғанын меңзеді. Құдаймен төте сөйлесу ендігі жерде жоқ, тек Енох
немесе Даниил сынды өткеннің ұлы тұлғаларына тиесілі етілген символдық
көріністер ғана ірге тепті.
Сондай ежелгі қаһармандардың бірі – Əйүп. Оны Бабылда азапталушы,
төзімділік үлгісі деп құрметтейді. Қуғындалғаннан кейін иеговистердің
біреуі осы астарлы əңгімені пайдаланып, Құдайдың болмысы мен оның
адамзат азаптарына жауаптылығы туралы салмақты сұрақтар қояды. Көне
аңыз бойынша, Құдай Əйүптің сенімін сынаған. Əулиенің төзгісіз
азаптарды сарқылмас кішіпейілдікпен қабылдағаны үшін Құдай Əйүпке
сый-сыяпат көрсетеді жəне оған бұрынғы күш-қуатын қайтарады. Аңыздың
жаңартылған нұсқасында Əйүп Құдайдың əрекеттеріне ашуланады. Үш
жанашыр жолдасымен əңгімесінде құдайлық ерiкке күмəн келтіреді де,
қызу пікірталасқа еніп кетеді. Иеговизм тарихында тұңғыш рет сенім
жолындағылардың діни қиялы мейлінше абстрактілі пайымдарды керек
етті. Пайғамбарлар «Құдай израилдықтарды жасаған күнəлары үшін
бақытсыздыққа душар етті» деген түсінікте болды, бірақ, «Əйүп Кітабында»
айтылғандай, еврейлердің біразын бұл қарапайым пайымдама
қанағаттандырмады. Əйүп ескі көзқарастарды жоққа шығарды жəне
олардың логикалық кереғарлығын əшкереледі. Алайда оның ашулы сөзіне
Құдайдың Өзі араласады. Ол Əйүпке көрініп, Өзі жаратқан əлемге қатысты
көптеген кереметін байқатады. Əйүп сынды, түкке тұрмайтын,
жаратылыстың əлемді жаратқан Ұлылықпен дауласуға қалайша дəті
барсын? Əйүп бойсұнады, бірақ кітапта қасірет мəселелерінің бір-бірімен
сабақтастырыла жəне философиялық түрде шешілуін талап еткен қазіргі
оқырманды мұндай жауап қанағаттандырмайды, «Əйүп Кітабының» авторы
сұрақ қоюға құқымыз барын жоққа шығармайды. Ол тек бұл жайттың
танылмайтын құдіретке қатысты екенін, бəріне бір ақылдың жеткіліксіз
болатынын ишаралап ұғындырады. Ой машығы, мысалы, пайғамбарлар
тамашалаған көрініске, Құдайдан келген хабарларға ығысып, орын бергені
абзал.
Философияға бейімділік таныта қоймаған тұста, б.д.д. IV ғасырда еврейлер
көне грек рационализмінің ықпалында қалып қояды. 332 жылы Александр
Македонский парсы патшасы ІІІ Дарийді жеңеді де, гректер Азия мен
Африканы жаулауға кіріседі. Олардың қала-мемлекеттері: Тир, Сидон, Газа,
Филадельфия (Амман), Триполи тіпті Сихемде пайда болады. Палестина
мен басқа да жерлерде еврейлер эллиндік мəдениет шеңберімен
тұйықталады. Кейбіреулер бұған қынжылса, енді біреулер шетелдік театр,
спорт, поэзия мен философияны қуана қабылдады. Олар грек тілін үйренді,
балаларына грек есімдерін қойып, грек əcкерінде жалдамалы жауынгер
болып, соғысқа қатысты. Израилдықтар тіпті өздерінің киелі мəтіндерін
көне грек тіліне аударды, нəтижесінде белгілі «Септуагинта» дүниеге келді.
Осының арқасында кейбір эллиндер Израил Құдайымен танысады жəне
Яхвені (олар Иао деп атаған) Зевс жəне Диониспен қатар құрметтейді.
Гректер бұрынғы ғибадатханалардың орнына, қашқын еврейлер тұрғызған
синагогалар мен мəжіліс үйлеріне де барған. Ол жерде киелі мəтіндер
оқылған, ғибадат жасалған жəне уағыздар тыңдалған. Көне діни əлемде
синагоганың бiрегей орны болды. Ғұрыптар жасалмағандықтан,
құрбандықтар шалынбағандықтан, еврей ғибадатханалары философиялық
мектептерге ұқсады. Қалаға қандай да бір танымал уағызшы келетін болса,
гректердің біразы өз ойшылдарын тыңдауға асыққанындай, синагогаға
жеткенше, тағат таппайтын. Кейбіреулері тіптен Тəураттың жеке
қағидаларын ұстанып, еврейлердің синкретикалық секталарына қосылып
кететін. Б.д.д. IV ғасырда еврейлер мен гректердің Яхвені антикалық
құдайлармен тең көрген жағдайлары да байқалды.
Еврейлердің көпшілігі оқшау тіршілік кешті. Таяу Шығыстың эллиндік
қалаларында гректермен қақтығысы жиіледі. Ежелгі дүниеде дін жеке
бастың шаруасы болмаған еді. Құдайлар қала өмірі үшін зор мəнге ие. Егер
халық құдайлардың культіне бойсұнбаса, олар өз кезегінде қорғаныш,
қамқор болудан бас тартады деп есептелді. Құдайларды жоқ деп айтқан
еврейлер «құдайсыздар» қатарына жатқызылып, қоғамның жауы ретінде
саналды. Б.д.д. ІІ ғасырда өзара алауыздық күшейді. Селевк əулетінің
патшасы Антиох Епифан Құдысты гректендіруге, ғибадатханада Зевс
культін орнатуға əрекет жасаған кезде Палестинада бірден көтеріліс бұрқ
етті. Еврейлер жаңа мəтіндер құрастыра бастады. Оларда «Даналық» ұғымы
грекше мазмұнда түсіндірілмеді. Бұл сөздің астарында, ең алдымен, Құдай
алдындағы қорқыныш тұрды. Даналық туралы мəтіндер Таяу Шығыста
əдебиеттің дəстүрлі жанрына айналды. Оларда адам болмысының мəні
философиялық пайымдар арқылы ашылған жоқ, мейлінше дұрыс өмір
салты баяндалды. Ондай мəтіндер өте прагматикалық сипатта болды.
«Тəмсілдер» (б.д.д. III ғ.) авторы одан əрі тереңдеп, «Даналық – Құдайдың
əлемді жаратқан кездегі басты мақсаты, яғни алғашқы туындысы» деген
болжамын айтты. 4-тарауда айтылатындай, ерте дəуір христиандары бұл
идеяға айрықша мəн берді. «Тəмсілдерде» Даналық кейіптендіріліп, дербес
тұлға ретінде суреттелді:
«Құдайым мені өз жолының бастамасы епті,
Өзінің жаратқандарынан бұрын, о бастан,
Ғасырдан бұрын бақытқа бөленгенмін,
о бастан, жердегі тіршіліктен бұрын...
Сол кезде мен оның жанында суретші (əйел) болдым,
əр күннің қуанышы болдым, үнемі
Оның жүзінің алдында шаттыққа кенелдім.
Оның жер бетіндегі əлемінде шаттыққа кенеліп,
қуанышымды адамзат баласымен бөлістім».
Даналықтың табиғатына құдайлық тəн емес; оны да Құдай жаратқаны
ерекше сөз етіледі. Р-дің баяндауынша, ол Құдайдың «даңқы» іспетті.
Даналық – Құдай ниетінің бейнесі: ол арқылы адамдар бір сəтке болса да,
заттардың мəні мен адам əрекеттерінің астарына үңіле алады, «Тəмсілдер»
авторы Даналықтың (Xoxма) көшелерді кезіп жүріп, адамдарды Яхвенiң
қаһарынан қорқуға шақырғанын əңгімелейді. Б.д.д. ІІ ғасырда Даналықтың
осыған ұқсас келбетін - дініне берік, Құдыстың еврейі - Сирахтың ұлы
Иисус жасап берген болатын. Оның баяндауынша, ол Құдай Мəжілісінде
сөз сөйлеп, өз-өзіне мынадай мадақ айтады: «бір кезде ол Құдайдың
аузынан əлемді жаратқан Сөз ретінде шыққан, қазір əлемнің барлық
түкпірінде ол бар, бірақ бұлжымайтын тұрағы ретінде Израил халқын
таңдаған».
Яхвенiң «даңқы» секілді, Даналық – Құдайдың жердегі əрекетінің символы
болды. Еврейлердің Яхве идеясын көтермелей отырып дамытқандары
соншалық - əрі қарай Оның адам өміріне араласуын елестету қиындады. P
секілді, иеговистер де жай түсініктегі Жаратушыдан шын Құдайдың
болмысын ажырата қарағанды жөн көрді. Даналықтың Құдайды тастап,
əлемнің əр түкпірінен адамдарды іздеп кеткені туралы оқи отырып, пұтқа
табынушылардың байырғы əйел құдайлары — Иштар, Анат немесе
Исиданы еске алмау мүмкін емес, өйткені олар да құтқарушылық
миссиясын атқару үшін құдайлық жеті қат көктен жерге түскен болатын.
Б.д.д. 50-жылдар шамасында еврей қауымы тығыз орналасқан
Александрияда Даналық туралы əдебиет пікірсайыстың өзегіне айналды.
Осы қауым өкілі жазып шыққан «Сүлеймен Даналығы» (The Wisdom of
Solomon) иудаистердің эллиндік мəдениетке еліктегеніне қарсылық
білдіріп, өз дəстүрлеріне берік болуға шақырды: «шынайы даналыққа
антикалық философия емес, Құдайдың алДындағы қорқыныш қана
жеткізеді» деп ұйғарды. Автор Даналықты кейіптендеріп, оған София деп
грекше ат қояды жəне оның яхудилік Құдайдан бөлек емес екенін
дəлелдейді:
«Ол – Құдай құдіретінің тынысы жəне
Ұлы Жаратушы мəртебесінің таза ағыны:
Лас нəрсеге онда орын жоқ.
Ол – мəңгі жарықтың шұғыласы жəне
Құдай əрекетінің таза айнасы мен
Оның шапағатының бейнесі».
Исаның табиғатын талқыға салған тұста, христиандар үшін бұл үзінді де
айрықша маңызға ие болды. Əйтсе де еврей авторы Софиядан танылмайтын
Құдайдың адамға жарым-жартылай ашылатын бір қырын ғана көрді.
Осылайша, адамға ашылатын жағынан қарасақ, ол – құдды бір Құдай, яғни
ақылымыз шын құпия болмысына еш уақытта жете алмайтын ұлы ақиқатты
қабылдауымыздың көрінісі.
«Сүлеймен Даналығы» (The Wisdom of Solomon) авторы грек ой-пікірі
мен еврей сенімі арасында өршіген алауыздықты көрегендікпен байқаған.
Біз бұған дейін өзі жаратқан ғаламды көзге ілмейтін аристотельдік Құдай
мен адам өміріне қоян-қолтық араласатын тəураттық Құдай арасындағы,
бəлкім, ең ымырасыз қайшылық турасында айтқанбыз. Грек Құдайына
ақылдың күші жетеді, ал тəураттық Құдай өзін тек көріністер арқылы
танытады. Яхве біздің əлемнен түпсіз шыңыраумен бөлінген, ал гректер
адамдар ақылға иелік етуінің нəтижесінде Құдайға ұқсайды, сондықтан ол
шын ықылас танытқан жағдайда қолжетімді болады деп ойлады. Соған
қарамастан, грек философиясын қатты ұнататын бір Құдай жақтастарының
өзі əркез қиялдағы Құдайды меншікті Құдайына айналдыруға ұмтылған.
Осы талпыныстар əрі қарай біздің зерттеуіміздің басты тақырыптарының
біріне айналады. Бұл бағытта алғашқы қадамды, бəлкім, көрнекті яхуди
ойшылы Филон Александрийский (б.д.д. 30 ж. шамасы – б.д. 45 ж.) жасаған
болар. Филон платоншы жəне əйгілі философ-рационалист ретінде
абыройға бөленді. Ол грек тілінде сауатты жазды, кейбір деректер бойынша,
тіпті еврей тілін білмеген де сыңайлы, бірақ яхудилік сенімінен айныған
жоқ жəне мицвотты қатаң сақтады. Филон өз Құдайының гректердің
Құдайымен сəйкессіздігін байқамаған болуы да мүмкін. Əйтсе де оның
құдайы дəстүрлі Яхвеге мүлде ұқсамады. Ең алдымен, Филонды Тəураттың
тарихи кітаптары ойландырған, сол себепті ұятты оқиғаларды ишаралы
аллегорияларға айналдырды (Аристотельдің тарихты философиядан
əлдеқайда төмен қойғанын еске алайық). Филонның Құдайы қандай да бір
адами сипаттардан ада, мəселен, Құдайды «ашуланып тұр» деп айтудың еш
қисыны жоқ. Біз Құдай туралы бір ғана жайтты білеміз: Ол бар. Басқа
жағынан алып қарасақ, яхуди ретінде Филон Құдайдың өзін пайғамбарларға
көрсеткеніне сенген. Бұл екі нəрсені өзара қалай сыйыстыруға болады?
Филон бұл мəселенің шешімін тапты. Ол үшін Құдайдың мүлде
танылмайтын болмысы усия (ousia) мен философтың өзі «күштер»
(dynameis) немесе «энергиялар» (energeiai) деп атаған Құдайдың жердегі
əрекеттері арасындағы маңызды айырмашылықты нақты көрсетті. Жалпы
алғанда, бұл P мен «Даналық» авторының мынадай ұйғарымына ұқсайды:
шын Құдайды дəл өз қалпында ешқашан тани алмаймыз. Филонның
айтуынша, Құдай Мұсаға былай дейді: «Менің Мəнім адамдық болмысты,
ақиқатында, көк жүзі мен барлық ғаламды сыйдырғаннан да үлкен». Біздің
ақылымыз шектеулі болғандықтан, Құдай өзінің платондық құдайлық
пішіндерге тең келетін «күштерін» қолданады (бұл мəселеде Филонды
дəйектілік сақтады деп айта алмайтынымыз анық). Міне, адам түсінігі
жететін бірден-бір ұлы ақиқат дегеніміз – осы. Платон мен Аристотельде
Алғашқы бастаудан өріс ашқаны секілді, Филонда ол Құдайдан шығады.
Əсіресе келесі екі күштің маңызы зор: Филон оларды Патшалық (ол
Құдайды əлемдік тəртіп арқылы танытады) жəне Шығармашылық (мұнда
Құдай адамдарға сыйлайтын жақсылықтары арқылы көрінеді) деп атайды.
Біріншісін де, екіншісін де мəңгі құпияға оранған құдайлық болмыспен
(усия) шатастыруға болмайды. Құдай күштері бізге мүлде танылмайтын
ақиқаттың жарқыншақтарын ғана байқауымызға мүмкіндік береді.
Арасында Филон Патшалық жəне шығармашалық күштермен бірігіп, Үштік
сияқты ұғымды құрайтын құдайлық болмыс (усия) туралы сөйлейді. Яхве
мен екі періштенің Ыбырайымға Мамре емен орманына жақын жерде
жолыққанына қатысты оқиғаға өз түсіндірмесін берген. Мұны «құдайлық
усия (Құдай нақ өз қалпында) мен екі негізгі күштің аллегориялық көрінісі»
деп тұжырымдайды.
1-ді мұндай ойлар таңғалдырған. Жалпы, еврейлер Филонның Құдай туралы
түсініктеріне сенімсіздікпен қараған. Алайда христиандарға мұндай
көзқарастардың пайдасы тиді, ал гректер болса, əрі қарай көретініміздей,
танылмайтын Құдайдың «болмысы» мен бізге Өзін көрсететін «энергиялар»
арасындағы айырмашылық туралы ойға қатты берілді. Оларға құдайлық
Логос туралы филондық теория да қатты əсер етті. Даналық туралы
кітаптардың басқа авторлары сияқты, Филон жаратылыстың əлдебір бас
жоспарын (логос) құрған. Логосжоспар Платонның кемел пішіндер əлеміне
сəйкес келді. Бұл пішіндер кейіннен материалдық ғаламда жасалды. Бұл
мəселеде де Филон ақырына дейін дəйекті емес: ол бірде Логосты
күштердің бірі десе, бірде оны күштерден жоғары қойып, адам танитын
Құдайдың үстем идеясы деп атайды. Логос туралы ойланған сайын
Құдайды тануға еш жақындамаймыз, əйтсе де жаңылыс ойдың шегінен
шығып, «ойлаудан жоғары жəне барлығынан да бағалы, өйткені
басқаларының бəрі – тек қана ой» деген интуитивті түйсікке ие боламыз.
Бұл əрекет платондық толғанысқа (теорияға) жақындайды. Филон Құдайды
- өзі сияқты ешқашан тани алмайтынымызды жəне адам өзіне ашылған
ақиқат бойынша, «Құдайдың мүлде басқа əлемде екенін, Оның ақылмен
танылмайтынын түсіне алады» деген пікірді растайды.
Əйтсе де мəлім болғандай, барлығы мұншалық үмітсіз де емес. Филон бізге
танылмайтын əлемге енген тұста, еркіндік пен шығармашыл күштерге ие
болып, қуатты сезім мен бақытқа кенелгенін баяндаған болатын. Платон
сияқты, ол да адамдар жанды аластап, материалды əлем тұзағына түскен
деп есептейтін. Аласталған жанның Құдайға көтерілуі сөздер мен сезімдер
арқылы болған емес. Өйткені тəн жанды əлемнің қапасына тартады.
Ақырында, азат етілген жан рақатқа кенеліп, шексіз ақиқат көкжиектерінен
асып жөнеледі. Көп жағдайда Құдай туралы пайымдар қиялдың
шығармашылық ойынына айналып кете беретіні айқын болды. Өзінің
толғаныстары туралы ойланған пайғамбарлар инстинктілі түрде оларды
«Құдай» деп атаған болмыспен салыстырып отырған. Филонның
көрсетуінше, діни толғаныстың шығармашылық əрекеттің басқа түрлерімен
көптеген ортақ тұстары бар. Кей уақыттарда кітаптарымен айналысып, бір
арада тұралап іші пысқанда кенеттен оның бойын құдайлық болмыс билеп
алатын:
«Мен... кенеттен толып-тасып кететінмін, ойлар жапалақтаған қар сияқты
жауа жөнелетін, осындай құдайлық сезім баураған кезде менің бойымды
алапат күш кернейтiн, əрі қарай ештеңені байқамайтынмын - тұрған жерді
де, адамдарды да, сол сəтті де, өзімді де, не айтып, не жазғанымды да,
өйткені мені əсерлер, ойлар, өмір қуанышы, тек айқын көрініс кезінде ғана
көзге шалынатын өткір елестер мен заттардың жарқын бейнесі билеп
алатын».
Кейін грек əлемімен осыншалық тығыз байланыс ұстау мүмкіндігінен
еврейлер айырылып қалды. Филон өлген жылы Александрияда еврейлер
ереуілі басталды, барлық жерде еврейлер тарапынан көтеріліс шығу қаупі
үдеді. Б.д.д. I ғасырда Африканың солтүстігі мен Таяу Шығысты Рим
империясы жаулайды. Римдіктерді де эллиндік мəдениет еліктірді. Олардың
байырғы құдайларына грек пантеонынан орын табылды, ал өздері эллиндік
философияны таңғала қабылдады. Гректерден қабылдамаған бір себебі –
еврейлерді жек көрушілік. Жалпы айтқанда, римдіктер еврейлерге зор
құрмет көрсетті, себебі Римді жау көрген грек полистерінде еврейлерді
өздеріне сенімді одақтас санады. Еврейлердің дініне де толық еркіндік
берілді: израилдықтардың дінінің көнелігі баршаға мəлім еді, осының өзі-ақ
құрметке лайық көрінді. Еврейлер мен римдіктер арасындағы қарымқатынас өзгенің билігін жақтырмайтын Палестинада да жаман болмады. Б.д.
I ғасырында иудаизмнің Рим империясындағы жағдайы біршама
тұрақтанды: еврейлер оның тұрғындарының оннан бір бөлігін құрады.
Филон өмір сүрген Александрияда еврейлер үлесі бүкіл тұрғындардың
қырық пайызынан кем емес еді. Рим əлемі ол дəуірде жаңа діни ұйғарымдар
іздестірді. Бір Құдайға табынушылық идеяларына қатысты көп хабар келіп
жатты, ал жергілікті құдайлар бірте-бірте күллі ғаламды қамтыған біртұтас
құдіреттің бөлшектеріне айналып бара жатты. Римдіктерді əсіресе
иудаизмнің биік адамгершілік қағидалары қызықтырды. Белгілі
себептермен сүндеттелуді жəне Тəураттың барлық заңдарына бағынуды
қаламағандардың біраз бөлігі көп ретте синагогалардың құрметті
мүшелеріне айналды. Мұндай сенім жолындағыларды – «құдайдан
қорқушылар» деп атады. Ондайлардың саны арта берді, тіпті Флавий
императорларының бірі (кейін Константиннің христиандықты
қабылдағанындай) яхуди дінін қабылдаған деген жорамал да бар. Дегенмен
Палестинада саяси белсенділердің тобы рим билігіне ашық қарсылық
көрсетті. Б.д. 66 ж. олар Римге қарсы көтеріліске шығады да, рим
əскерлерінің қыспағына төрт жыл бойына шыдап бақты. Билік басқа
жерлердегі еврейлер де бас көтереді деп қауіптеніп, ереуілді қатыгездікпен
басып тастайды. 70 жылы жаңа император Веспасианның əскері Құдысты
басып алып, ғибадатхананы жермен-жексен қылады, ал қаланың атын
римше «Элия Капитолина» деп өзгертеді. Еврейлер бұрынғыша тағы да
қуғын-сүргінге ұшырайды.
Жаңартылған иудаизмнің символына айналған ғибадатханадан айырылу
дiндарлар үшін үлкен қайғы болды, бірақ диаспоралардағы гректенген
қандастарынан қашан да дəстүршілдігімен ерекшеленген палестиналық
еврейлер ауыртпалықтарға алдын ала қамданып үлгерген секілді. Қасиетті
мекенде бірінен кейін бірі көптеген секта пайда бола бастайды. Олардың
əрқайсысы Құдыстағы ғибадатханадан бас тартады. Оссиндер (ессеи) мен
Құмран сектасының мүшелері ғибадатханада сатқындық пен азғындық
жайлап тұр, сондықтан діндарлар өлі теңіз жағасын жайлаған монахтық
рухтағы қауымға ұқсаған кішігірім топтарда өмір сүруге мəжбүр деп
есептеді. Секта мүшелері жаңа əрі теңдесі жоқ Рух ғибадатханасын соғуды
армандады. Ескі құрбандық шалу ғұрыптарының орнына тазару рəсімдерін
енгізді, шоқындыру жəне бірге дəмдес болу арқылы күнəларынан арылды.
Қауым мүшелерінің пайымынша, Құдай тас ғимараттағылармен емес, Өзін
жақсы көретіндермен жолдас болса керек.
Палестинадағы еврей халқының арасында фарисейлер алдыңғы шептен
көрінді: олар ессейлердің дүниетанымын өмірден өте алыс деп есептеді.
Жаңа өсиете фарисейлерді «мола табыттары» жəне даусы зор екіжүзділер
деп атаған. Алайда бұл шектен шыққан пікірталас нəтижесі - I ғасырдағы
даулардан туындаған еді. Фарисейлер яхудилік діни сенімнің ең сенімді
қорғаушылары болды. Олар «бүкіл Израилға дінбасылар елі болу жазылған,
Құдай ғибадатханада ғана емес, ең кедей адамның лашығында да болуы
керек» деп санады. Олардың көзқарастары бойынша, фарисейлер өздерін
ресми рухани каста ретінде танытты. Ерекше тазалық ережелерін ұстанды,
ал ғұрыптарды тек үй ішіндегі қасиетті орындарда өткізді. Олар тамақты да
рухани тазалықпен ішу керек деп есептеді. Өйткені əрбір еврей үшін
дастарқан ғибадатханадағы Яхвенiң құрбандық шалу орны сияқты болды.
Сонымен қатар фарисейлер «Құдайдың бар екенін күнделікті тұрмыстағы
ең қарапайым ұсақ-түйектерден сезіну керек» деді. Ендігі жерде еврейлер
дінбасылар мен күрделі рəсімдерсіз, яғни дəнекерсіз-ақ Құдайға жақындай
алатын болды. Ал күнəларынан жақындарын сүю арқылы махаббат жəне
ізгі істерімен тазара алады. Тəураттың маңызды мицвоты қайырымдылық
болды. Сондай-ақ бірнеше еврей жиналып Тəуратты оқыса, Құдай көзге
көрінбесе де, олармен бірге болады деп пайымдады. Жаңа ғасыр басында
елде өзара бақталас екі мектеп қалыптасты: біріншісі – раввин Ұлы
Шаммайдың қатаң ұстанымды ілімі (Бет-Шаммай); екіншісі – раввин Ұлы
Гиллель құрған əйгілі фарисейлер тобының бағыты (Бет-Гиллель). Көне бір
аңызда бір пұтқа табынушы Гиллельге келіп: «егер ұстаз бір аяғымен тұрып,
Тəураттың бүкіл мəнін түсіндіріп үлгерсе, иудаизмді қабылдайтынын»
айтады. Гиллель оған мынадай жауап береді: «Өзің қаламағанды басқаға да
істеме, Тəураттың бар мəні – осы. Енді бар да, оны оқы!».7
Үрейге толы 70-жылдардың басында фарисейлік Палестинада иудаизмнің
ең құрметті де беделді бағытына айналады. Ол халыққа Құдайға сиыну үшін
ғибадатханалардың қажеті жоқтығын дəлелдейді. Төмендегі астарлы сөздің
мəні осыған меңзейді:
«Бір күні раввин Иоханан бен Заккай Құдыс қақпасынан шығады, ал раввин
Иошуа артынан жүріп отырып, ғибадатхананың қирап жатқанын көреді:
- Басымызға қандай іс түсті! – деп айқайлайды Иошуа. – Израил күнəларын
жуып-шаятын қасиетті орнымыз құрыды!
– Қайғырма, балам, - деп жауап берді Иоханан. – Бізде басқа, тазарудың
одан төмен емес сенімді жолы бар, бұл - махаббатқа толы мейірімділік,
өйткені құдайдың айтуынша, Ол құрбандықты емес, мейірімділікті керек
етеді».
Аңыз бойынша, Құдыс құлағаннан кейін раввин Иоханан бен Заккайды
(шамамен б.д. 1–80) отқа оранған қаладан табытпен алып шығады. Ол
еврейлердің көтерілісіне қарсы болды жəне халқына бұл шиеленісті
болдырмау тиімді деп есептейді. Римдіктер оған Құдыстың батысындағы
Иавнеяда фарисейлердің тəуелсіз қауымын құруға мүмкіндік береді.
Мұндай топтар бүкіл Палестина мен Бабыл елінде құрылып жатты жəне
олардың арасында тығыз байланыс болды. Осындай қауымдарда
көшірмеші-тaннaйлар дайындықтан өтті. Олардың қатарында Иохананның
өзі, мистик Акиба бен Иосиф (шамамен 50-135) жəне раввин Исмаил бен
Элиша болды. Таннаилар Ауызша Заңның кодификациялық жинағы –
«Мишнуды» құрастырады. Онда Мұса өсиеттері мүмкіндігінше заманға
лайықталды. Кейіннен басқа да оқымыстылар - аморайлар «Мишнуға»
түсіндірмелер жəне бірқатар трактаттар жазады. Бұл жинақ «Талмуд» деп
аталды. Жалпы айтар болсақ, ІV ғасырда құрастырылған Құдыстық жəне VI
ғасыр басында ғана аяқталған Бабылдық – екі Талмұд бар. Соңғысы қазіргі
таңда беделді саналады. Бірақ мұнымен іс аяқталған жоқ: дін білгірлерінің
келесі ұрпақтары Талмұдқа жəне бұрынғы уағызшылардың талқысына өз
түсіндірмелерін қосты. Мұса заңдары туралы талмұдтық байыптамалар,
əдепкіде ойлағандай, соншалықты қасаң емес. Негізінен, бұлар Құдай Сөзі
мен жаңа «киелі орын» туралы шексіз ойлар ағымы еді. Əрбір түсіндірме
Құдайдың Өзі жаратқан адамдар арасында болу киесін сезiндiретiн
ғибадатхананың қабырғалары мен шатырына кірпіш болып қаланды.
Яхве қашан да арғы əлемдік Құдай болды жəне адамдарға сырттан, жеті қат
көктің қиял жетпес төрінен əмірін жүргізді. Алайда раввиндар Оны адамға
мейлінше жақындатты жəне күнделікті ұсақ-түйектің бəріне Құдайды
қатысты қылып қойды. Ғибадатханадан айырылу мен кезекті азапқа толы
қуғын-сүргіннен жапа шеккен еврейлер үнемі жанында жүретін Құдайды
қажетсінді. Раввиндер Құдай туралы қандай да бір ресми ілім ойлап тапқан
жоқ. Есесіне, олар Оның болмыстағы сезілер-сезілмес ишаратына
құлшылық етуді үйренді. Мұндай руханилықты – «қалыпты мистикалық»
күй кешу деп атайды. 9 Талмұдтың ең ескі үзінділерінде Құдайды сезіну
тəжірибесі құпия табиғи құбылыстармен байланыстырылды. Раввиндер
бүкіл болмыс пен қасиетті ғимаратты қамқорлығына алып, өзінің жақын
маңда барлығын лүп еткен самал немесе оттың жалыны арқылы сездіретін
Киелі Рух туралы сөз қозғады. Басқа біреулер Құдайдың даусын
қоңыраудың қаңғырынан жəне қатты соққысынан естігендей болды.
Мəселен, раввин Иоханан бір күні Иезекиил көріп қалған күйме жайында
ойлағаны сол еді, кенеттен аспаннан от түсіп, қайдан екені белгісіз,
періштелер пайда болып, көктен шыққан дауыс Құдайдың раввинге ерекше
миссия жүктегенін айтады.
Құдайдың жақындығын сезіну əсері күшті болғаны соншалық – қандай да
бір ресми, жеке тұлғаға қатыссыз доктриналар бұл жағдайда үйлесім таппас
еді. Раввиндер бір замандары Синай тауының етегінде тұрған əрбір
израилдықтың Құдайды өзінше қабылдағаны жайында талай рет айтқан
болатын. Құдай өзін «əр адамның санасына лайықтап» бейімдеді деп айтуға
болады. 81 Бір раввин: «Құдай ешкімді есінен тандырмастан, бірақ адамның
Оны тануға деген қабілетіне сай көрінеді» деген болатын. Сананы шайдай
ашқан бұл өте маңызды пайым Құдайды жалпақ жұртқа ортақ, қатаң
қалыпқа түсірілген қағидамен сипаттауға болмайтынын білдірді, Құдай –
тек субъективті құлшылық нысаны. Əр адам Құдайдың болмысын өзінің
мұң-мақтажы мен мінез-құлқына сəйкес қабылдайды. Раввиндер тіпті əр
пайғамбардың Құдайды өзінше, Ұлы Жаратушы туралы түсініктерінің
ерекшеліктеріне сай танығанын айтқан. Осыған ұқсас көзқарастар
бірқұдайшылдықтың басқа түрлерінде де қалыптасқанына кейін көзіміз
жетеді. Осы күнге дейін иудаизмде теологиялық пікірлер жеке адамның ісі
болып қалып отыр жəне ешкімге зорлап таңылмайды.
Кез келген ресми доктрина Құдайдың тылсым құпия екенін жоққа
шығармайды. Раввиндер əрдайым Құдайдың мүлде танылмайтынын атап
өткен. Құдай жұмбағына Мұса да бойлай алмаған. Ал Дəуіт патша өзінің
Құдайды тануға бағытталған əрекеттерінің сəтсіз болғанын мойындаған: Ол
адам санасынан мейлінше жоғары. 83 Еврейлерге тiптi Оның атын атауға
тыйым салынды. Бұл – Құдай болмысын тануға бағытталған кез келген
əрекетке сəтсіз болу жазылғанының тағы бір ескертпесі. Құдай атын ҮHWH
түрінде жазды жəне киелі мəтіндерді оқығанда атамайтын. Қоршаған
ортадағы Құдай əрекеттеріне таңдануға болады, бірақ раввин Хуна
айтпақшы, бұл ақиқаттың бір сəттік көрінісі ғана. «Адамның найзағай,
боран, дауыл, ғаламның болмысы мен тəртібін ұғынуға күші жетпейді.
Ендеше, Патшалардың патшасының ақиқатын тануға деген ұмтылысы
көзсіз батылдық емей не?».84 Құдай идеясының мəні жайлы жауап табуға
емес, бүкіл болмыстың құдіреті мен құпия екені сезімін ояту ғана қалады.
Раввиндер израилдықтарды тіпті дұғаларында жиі мақтамауға шақырды,
өйткені мақтау сөздер ақиқатты бұзады.
Алайда бұл арғы əлем, танылмайтын болмыс қарапайым əлеммен қандай
жолдармен байланысқан? Раввиндердің бұған берер жауабы қисынсыз:
«Құдай – əлемнің тұрағы, бірақ əлем Оның тұрағы емес». Былайша
айтқанда, Құдай əлемді өз ішіне алады, қамтиды, бірақ өзінің жаратқан
болмысы сынды əлем ішінде бола алмайды. Раввиндердің мынадай тағы бір
сүйікті теңеуі болды: Жан тəнге енгендей, Құдай əлемге енеді: жан – тəннен,
Құдай əлемнен жоғары. Сондай-ақ Құдай шабандозға ұқсайды деп те
айтылатын. Ол аттың үстінде отырғанмен, ішінара астындағы жануарға
тəуелді, бірақ аттан ақылдырақ жəне оның тізгінін өз қолында ұстайды. Бұл,
əрине, шала-шарпы жəне ақиқаттан алыс теңеулер, өйткені біздің қиялымыз
өзіміз өмір сүріп, əрекет етіп отырған ортада ұшықиыры жоқ, айтып беруге
тіл жетпейтін «бір нəрсенің» болуы туралы болжамдар ғана құра алады.
Тəураттың авторлары секілді, раввиндер де Жаратушының жердегі ишараты
туралы айтқанда, Құдайдың танылмайтын киелі болмысының мүмкіндік
берген шегіндегі із-белгілерін аса мұқияттылықпен ажырататын. Олар
«Даңқ» (кавод), тетраграмматон (YHWH) жəне киелі Рух бейнелерін
қолдануды дұрыс көрді. Бұлар біздің қабылдауымыздағы Құдайдың Оның
шын болмысына теңбе-тең келмейтінін үнемі есімізге салды.
«Құдай» ұғымының танымал синонимдерінің бірі Шехина (көне еврей
тіліндегi шакан «(біреудің) киелі шатырында болу) еді. Ғибадатханалар
келмеске кеткен тұста құдайлық мейірімнің бейнесі – Жаратушы болды, ол
израилдықтардың шөлдегі сергелдеңінде қапталдаса еріп отырды.
Көпшілік: «Құдайдың таңдаулы халқымен бірге қалған Шехина,
ғибадатханасы əлдеқашан қираса да, əліге дейін ғибадатханалық тауды
мекендейді» деп пайымдады. Оған басқа раввиндер қарсылық білдірді: