Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 26

Мен Сенің құралыңмын (жердегі елші, орынбасар)
Сен қаласаң мені жоя аласың,
Қаласаң қайта қалпыма келтіре де аласың».
Оның осы жолға берілуі, мойынсұнуы исламның идеалына өте жақын
болды: еврейлер мен мұсылмандардың салыстырмалы кезеңінде
болғандары сияқты, батыстық христиандар ендігі жерде өздеріне қандай да
бір көмекшілерді қажет етпеді, бірақ олар өздерінің Құдай алдындағы зор
жауапкершіліктерін түсінді. Сондай-ақ Кальвин де өзінің реформаға толы
дiнiн Құдайдың абсолюттік билігіне негіздеді. Ол бізбен өзінің басқа дінге,
сенімге өткені жөніндегі ешқандай тəжірибесімен ой бөліскен жоқ. «Псалма
туралы пікірлер» (Commеntrу оn the Psalms) атты рисаласында бұл
істердің барлығы Құдайдың қызметі екенін айтады. Оның пайымы
институционалдық шіркеуі мен «Папалықтың наным-сенімдерімен»
толығымен сиқырланған болатын. Одан құтылатын қауқары да болмады.
Бұл өзгеріс Құдайдың іс-əрекеті арқылы жүзеге асырылды: «Ақыр соңында
Құдай менің көзқарасымның жасырын қайнар көзі арқылы басқаша бағытқа
бұрды... Жылдар бойы қасарысып жүрген ойымды қайтадан тəрбиелеп
жұмсартты», 15 - деді. Жалғыз құдірет Құдай еді. Ал Кальвин абсолюттік
мағынада мүлдем дəрменсіз, алайда ол өзінің арнайы бір миссия үшін
бейкүнəлігінен таңдалынып алынған қатардағы пенде екенін сезінді.
Түбегейлі өзгерістерге деген ұмтылыс Батыс христиандығына Аугустин
заманынан бері тəн нəрсе еді. Өткенмен күтпеген жерден жəне жойқын
түрде ірге ажыратуды жалғастырған протестантизмді америкалық философ
Уильям Джеймс «жаны сырқат адамдар» үшін «қайта туған» дін деп атады.
Христиандар Құдайға деген жаңа сенімінің арқасында дүниеге қайта
келгендей болды жəне ортағасырлық шіркеуге келген адамдарды Құдайдан
алыстататын арадағы көмекшілерден бас тартуға шақырды. Кальвин:
«адамдар ғибадатханадағы дін қызметкерлерінен қорыққандарынан құрмет
көрсеткендерін, олар Оған жақын адамдарға құлдық ұрып, Құдайдың
кəрінен сақтануға тырысқандарын айтты. Ал дін қызметкерлерінің өздеріне
көмектесе алмайтынын білгенде, олар ашудан жарылардай қарсылық
танытып, бұдан былай мəмілеге келмейтін бір Құдайға деген шамадан тыс
қорқыныш пен дұшпандықты сезінген болатын. Ағылшын гуманисі Томас
Мор көпшіліктің киелі ғибадат деп санаған «пұтқа табынушылыққа»
қатысқандардың көбінде жек көрушілік сезімінің бар екенін анықтады. Бұл
жағдай олардың мүсіндерінің қиратылып, зорлық-зомбылыққа ұшырауына
алып келді. Көптеген протестант пен пуритан Көне өсиет гравюраларын
сынға алып, киелі адамдардың жəне пəк Мəриямның мүсіндерін жерменжексен етіп, шіркеулердегі фрескалардың бетін жауып, жасырумен болды.
Олардың бұл жігерлі құлшыныстары, протестанттардың Құдайға мінажат
ету арқылы өздеріне қамқор болуын сұрамас бұрын, қаһарлы əрі
қызғанатын Құдайдың ашуына тиюден қорқатындарын көрсетті. Бір
Құдайды ғана құрметтеуге бағытталған ұмтылыстың қайнар көзі
мамыражай сенімділіктің бастауы бола алмайды. Осындай сезімдер ежелгі
израилдықтарды Асираттың құрметіне қойылған бағандарды қиратуына
жəне пұтқа табынушылардың тарапынан айтылып жатқан келемежге толы
қорлық сөздерге тойтарыс беруге итермеледі. Кальвин əдетте тағдырға
деген сенімі үшін еске алынады, алайда оның ой-санасының түп-төркіні
бұл емес, Кальвиннің өліміне дейін де, кальвинизм үшін де бұлай болмаған.
Құдайдың барлық жердегi құдіреті мен күшін адамның еркімен үйлестіру
мəселесі Құдай түсінігінен туындайды. Бұл қиыншылықты IX ғасырда
мұсылмандар да басынан өткергендерін жəне осы тығырықтан шығатын
қандай да бір логикалық немесе ұтымды жол таба алмағандарын, керісінше,
барлық қиындықтың негізі Құдайдың тылсымын түсінбеуден екенін атап
көрсеткен еді. Бұл мəселе грек православ христиандарын ешқашан
тығырыққа тіремеген, олар парадокс ұғымын «жарық пен шабыттың көзі»
деп таныды. Алайда Батыста Құдайды жеке тұлға ретінде бағалау көзқарасы
басым болумен қатар, біршама текетірестерге де жол берді. Адамдар
бастарына түскен əртүрлі қиыншылықтармен бетпе-бет келсе де, Құдайдың
еркі туралы тақырыпта ашық сөз қозғауға тырысты. Бұған қарсы Католик
шіркеуі лағынет пен қарғысқа ұшырағандардың мəңгілікке тозаққа
түсетіндері туралы тұжырымды алдын ала ойластырған еді. Мысалы,
Аугустин «тағдырды сипаттау» терминін қолданған, ол Құдайдың тура
жолда жүріп, өз сеніміне берік болған жандарды құтқару туралы шешіміне
қатысты деп ойлаған. Бірақ бұл ойдың қисынды қорытындысы болғанымен,
кейбір жоғалған рухтардың тозаққа баратыны туралы пікірді үзілді-кесілді
өзгертті. Кальвин «Институттар» (Institutes) атты шығармасында ерікжігер тақырыбын көп қозғамайды. Біз өзімізге қатысты ойланған кезде
Құдай бізге қарағанда өзге адамдарға əлдеқайда артығырақ назар
аударатындай көрінеді. Інжіл адамдарға хабар бергенде олардың
кейбіреулері сол хабарды қабылдап, өзгелері бұл хабарды неге бейжай
қалдырды? Сонда Құдайдың адамдарға өз таңдауы бойынша немесе
əділетсіз түрде көңіл бөліп жатқаны ма? Кальвин бұл əрекетпен мүлде
келіспейді: шынайы көріністе кейбіреулердің айқын түрде таңдаулы
болуымен қатар, басқалардың қабылданбауы Құдайдың бір құпиясы ретінде
көрінеді. 38 Құдайдың сүйіспеншілігі мен оның əділеттілігі өзара
үйлеспейтін бұл сұрақтың ақылға қонымды шешімі табылмады. Бұл жағдай
Кальвинді бəлендей тығырыққа тірей қойған жоқ, себебі ол догмаларға аса
мəн бере қоймайтын.
Кальвиннің өлімінен кейін «кальвиншілер» өздерін, бір жағынан,
лютерандардан, ал, екінші жағынан, Рим католиктерінен ерекшелеп алу
қажеттілігін сезінген болатын. Соған орай, Кальвиннің Женевадағы
көмекшісі болған Теодор Беза (1519-1605) кальвинизмдi басқалардан
ерекшелеп тұратын айрықша белгіні алдын ала анықтады. Ол парадоксқа
лезде логикалық жауап таба білді. Құдайдың дүниедегі барлық нəрсеге күші
жететін құдіретті болғанына қарағанда, адамның өзін-өзі құтқара алуына
ештеңе де жəрдемдесе алмайды. Құдай мызғымайды, оның жарлықтары
ақиқат жəне мəңгілік, кейбіреулерін құтқаруға, ал енді біреулерді мəңгілік
тозаққа қалдыру туралы шешім əуел бастан қабылданып қойған. Кейбір
кальвиншілер бұл ақылға қонымсыз доктринаны қабылдаудан бас тартты.
Якоб Арминий бұл теологияның өрескел мысалы болғанын айтады, бұлай
пікір білдіруінің себебі – олардың Құдай туралы айтқандарының барлығы
тек жай адамға қатысты жағдай деп түсіндірген. Алайда кальвиншілер
Құдайдың кез келген басқа құбылыс ретінде обьективті түрде талқылана
алатынына сенімді болды. Өзге протестанттар мен католиктер секілді, олар
логика мен метафизиканың маңыздылығына тоқталумен қатар, жаңа
Аристотельдік ағымын дамытты. Алайда бұл Акуинолық Томастың
аристотелизмінен ерекшеленді, өйткені жаңа теологтер аристотельдің ойпікірінің мазмұнына талдаудың ұтымды əдісі ретінде қызығушылық
танытпады. Олардың христиандыққа белгілі аксиомалар негізінде
силлогистикалық шегерімдерден алынуы мүмкін когеренталды жəне
ұтымды жүйені ұсынғылары келді. Əрине, бұл терең мəн-мағынаға ие
ирония еді, себебі реформаторлар Құдай туралы рационалистік
пікірталастарынан бас тартқан болатын. Соңғы кезеңдегі кальвинистік
теология Құдайдың құпиялылығын жəне парадоксын бұдан былай поэзия
деп қарастырмаған. Koreрентті, бірақ қорқынышты логикамен
түсіндіргенде, бұл жағдайдың соңы неге əкеліп соғатынын көрсетті. Киелі
кітап символдық түрде емес, тікелей сөздіктегі мағынасымен түсіндіріле
бастаған сəтте-ақ оның Құдай туралы ойының мүмкіндігі шектеле бастады.
Тура мағынасында жер бетінде болған барлық нəрсе үшін жауапты
құдайлық терминін жобалау мүмкін емес, оның үстіне, ол қайшылықтарға
толы болар еді. Киелі кітаптағы «Құдай» трансцендентті шындықтың
символы болудың орнына, қатыгез əрі озбыр тиранға айналады. Тағдыр
туралы ілім мұндай жеке адамдық кейіптегі Құдайдың мүмкіндігі шектеулі
екенін көрсетеді.
Пуритандар өздерінің діни тəжірибесін Кальвинге негіздей отырып,
Құдайдың күрес нысаны екенін анық көрсетті: бір қызығы олар бақыт та,
қайырымдылық та таныта алмады. Олардың журналдары мен өмірбаяны
өздерін ақтамайтын тұжырымды алдын ала ойластырып, террорға
ұшырағанын көрсетеді. Негізгі қамқорлық күнаһарларды теріс жолдан
қайтаруға бағытталды – бұл əрекет «күнəһар» мен оның рухани бағушысы
адасқан жан үшін «күрес» деп атайтын қатыгез, ауыр драмаға айналды.
Теріс жолынан бас тартқан күнаһар адам Құдайға шын жүрекпен
мойынсұнып, оның алдында барлық күнəсін мойындап, мейірім көрсетуін
сұрап, үмітсіз екенін толық мойындауы қажет – Құдайға толықтай тəуелді
екенін түсінгенге дейін. Күнаһар адамдар имандылық жолына түбегейлі бет
бұру барысында көптеген психологиялық кедергілер жəне түрлі
азғырулармен бетпе-бет келеді. Жаһаннам мен лағынетке ұшырау ұғымы
көптеген пуритандарды ауыр күйзеліске алып келді: ақыр соңында өз-өзіне
қол жұмсау əрекеті белең алды. Бұл жайтты пуритандар Құдай сияқты
күшті болып көрінген шайтанның қастық əрекетімен байланыстырды. 9
Пуританизмнің пайдалы жағы да бар еді: ол адамдарға бұрындары құлдық
ретінде көрінген, қазіргі кезеңде «ұранға» айналған еңбектің жемісін ғана
мақтан тұтуға шақырады. Жігерлі апокалипсистік руханилық көптеген
пуритандықтарды Жаңа əлемді жаулап алуға құлшындырды. Дегенмен
оның жағымсыз жағы, пуритандардың құдайы өзіне сенім артқандарды
жігерлендірмеді, таңдаулы адамдардың қатарына кірмейтін өзге
сенушілерді қорқыныш пен барлық қиыншылық жағдайларға мойынсұнып,
төзімділік танытудан басқа ешнəрсеге шабыттандырмады.
Католиктер мен протестанттардың Құдай туралы түсінік-тəжірибесінде
ұқсастықтар көп, алайда олар бір-біріне жауыға қарайды. Тренто Кеңесінен
(1545-1563) кейін католиктік дінтанушылар да Құдай туралы зерттеулерін
жаратылыстану ғылымына сəйкестендіре жеңілдетіл, неоаристотельдік
теологияға мойынсұнды. Иса Бірлестігінің негізін қалаушы Игнатиус
Лойола (1491-1556) сияқты реформаторлар протестанттық тəжірибеге
басымдық берді жəне игілікті тек адамның өзі ғана жасай алатынын алға
тартты. Өзінің алғашқы иезуиттері үшін жариялаған «Рухани зерттеулер»
(Spiritual Exercises) еңбегінде рухани өзгеріс жасауды мақсат етті, бұл
өзгеріс қуаныш сыйлаумен қатар, қайғылы жəне айналасындағылардың
пікірін тас-талқан ететін тəжірибе болуы да мүмкін. Өзінөзі тексеруге жəне
жеке адами шешім қабылдауға баса назар аудара отырып, жол көрсетушінің
бақылауында жападан-жалғыз отыз күн уақыт өткізу сияқты тəжірибесі пуританның рухани өміріне айтарлықтай қиындық туғызбайтын əрекетке
ұқсайды. Зерттеулер мистицизмге бастайтын жүйелі, тиімділігі жоғары
жолды көрсетеді. Мистиктер заманауи психоаналитиктер қолданған жұмыс
тəсілдерін жиі дамытып отырды, бұл зерттеулер қазіргі таңда да католиктер
мен ағылшындардың тарапынан баламалы түрдегі терапияны қамтамасыз
ету үшін қолданылып жатқанымен қызықты.
Игнатиус жалған мистицизмнің қауіп-қатерге толы екенін білді. Ол да
Лурия сияқты тыныштық пен қуаныштың маңыздылығын атап көрсетумен
қатар, кейбір пуритандарды «Рухтарды түсінуге арналған ережелері» (Rules
for the Discernment of Spirits) шектен шығарғанын шəкірттеріне
ескертеді. Қиыншылық жағдайда Құдайдан жəне шайтанның тарапынан
келетін əртүрлі сезімдердің аражігін ажыратты. Құдайдан келген сезімдер:
бейбітшілік, үміт, қуаныш пен «ақыл-ойдың өрістеуі», ал қайғы-қасірет,
жатырқаушылық пен бұрмалау болса, «жаман рухтан» келеді. Игнатиустың
Құдайға деген сезімі өте қуатты еді: бұл сезімі оны бірде қуанышты, бірде
қайғылы жағдайға салатын, сонымен қатар ол өзінің мұндай алмағайып
сезімсіз өмір сүре алмайтынын да ескертеді. Алайда бұлқынған эмоция
қаншалықты күшті болғанмен, адам өз еркін күшпен өзгерте алмайды деген
үрдіске сенім арта отырып, жаңа өмірге қадам басар жолда тəртіптің аса
қажеттігінің маңызын атап көрсетті. Кальвин сияқты, ол да христиандықты
Исамен кездесу ретінде түсінді. Зерттеулерінде де бұл мəселеге кеңінен
тоқталған болатын: көз алдындағы барлық нəрселерді «Құдайдың ізгілігінің
жəне оның жаратылысқа деген өзінің əсер ету көрінісі» деп қарастыратын
«сүйіспеншілікке жол ашқан ойы» болды. *о Игнатиус үшін дүние Құдай
мейіріміне толы еді. Оның шəкірттері:
«Біз ең кішкентай нəрселердің өзінен қасиетті Құдайға жақындықты, тіпті
ең кішкентай нəрселерде де Оның ең ұлы қасиеті бар екенін жиі көрдік.
Игнатиус өсімдіктер, жапырақтар, гүлдер немесе жемістерді, кішкентай
жəндіктерді, құртты көргенде, жоғарыдағы аспанға көз жүгіртіп, сезімнен
тыс жатқан нəрселерге дейін қалықтап бара алатынын» тілге тиек еткен
болатын».
Пуритандар сияқты иезуиттер де Құдайды мейірі түскенде монахтардың
бойына қуат беріп, сенімділік дарыта алатын белсенді күш иесі ретінде
таныған. Пуритандар Атлант мұхитын кесіп өтіп, Жаңа Англияға
қоныстанса, иезуит миссионерлері бүкіл əлемді шарлады: Фрэнсис Хавьер
(1506-1552) Үндістан мен Жапонияда уағыз таратты, Маттео Риччи (15521610) Інжілді – Қытайға, ал Poберт де Нобили (1577-1656) Үндістанға
насихаттады. Иезуиттердің пуритандарға тағы бір ұқсастығы олардың
ғылымға деген құштарлығынан байқалды. Бұл орайда алғашқы ғылыми
қоғам ретінде Лондон Корольдік қоғамын немесе Академия дель
Чиментоны, яғни тəжірибе академиясын (Accademia del Cimento) емес,
Иса қауымын айтқан жөн.
Қалай болғанда да, католиктер пуритандардан кем күйзеліске түскен жоқ.
Мысалы, Игнатиус өзін зор күнəһарлардың бірі деп есептеді жəне өлгеннен
кейін өз денесінің қоқысқа тасталып, ит-құсқа жем болуын қалады.
Дəрігерлер оған ғибадат кезінде өкiрiп жылауын əрі қарай да тоқтатпаса,
көзінен айырылуы мүмкін екенін ескертті. Кармелиттер Орденіне жататын
монах əйелдердің өмір салтына айтулы өзгерістер енгізген Авилалық Тереза
көз алдына өзі үшін жаһаннамда сақталған орын туралы қорқынышты
елестетін. Ол заманның ұлы əулиелерін жербеті əлемі мен Жаратушыны
өзара ымырасыз кереғарлығы деп санады: одан құтылу үшін бұл дүниеден
жəне барлық табиғи игіліктерден баз кешу қажет болды. Бүкіл өмірін
қайырымдылық пен ізгі амалдарға арнаған Венсан де Поль Құдайдан өзінің
ата-анасына деген сүйіспеншілігінен ада қылуды сұрап жалбарынды.
Визитанттар орденінің негізін салған Жанна Франсуаза Шанталь
монастырьға кетерінде табалдырықта оны тоқтату үшін кесекөлденең
жатып алған өз ұлының үстінен аттап өткен. Ренессанс дəуірі көк пен жерді
байланыстырумен əуреленсе, католиктік реформация олардың арасын қайта
бөліп тастады. Бəлкім, Құдай Батыстың реформалаған христиандығына қуат
пен белсенділік дарытқан шығар, бірақ діндарларды бақытқа кенелте
қоймады. Реформация кезеңі екі жауласушы тараптағы аласапыранға толы
болып, ол мыналардан көрінді: өткенді үздіксіз жоққа шығару, ащы
айыптаулар мен діннен қуу, күпірліктен шошыну мен түзу жолдан ауытқу,
күнəға белшеден батқандықты жіті сезіну мен тозақтың үрейлі азабына
мойынсұну. 1640 жылы голландтық католик Корнелий Янсенийдің
жаңарған кальвинизмнің манифесі іспетті кітабы жарыққа шықты.
Қайшылыққа толы бұл шығармада таңдаулы жандардан басқа адамдардың
бəрін мəңгі қарғысқа ұшыратқан Құдайдың қорқынышты бейнесі
суреттелді. Əрине, бұл кітап кальвиншілердің жанына майдай жақты;
олардың пікірінше, ол «Жаратушы мейірімінің құдіретті күшін танытатын
— реформаланған ілімге сəйкесетін жəне дұрыс доктринаны үйретеді».
Еуропада кеңінен белең алған бұл қорқыныш пен күйзелісті қалай түсіндіре
аламыз? Бұл өте қауіпті кезеңдердің бірі болып есептелді: ғылым мен
техникаға негізделген қоғамның жаңа түрі пайда бола бастаған жəне ол өте
аз уақыт ішінде бүкіл дүниені жаулап алар еді. Алайда Құдай бұл
қорқыныштарды жеңілдете алмады. Бұған мысал сефардтық яхудилердің
Исаак Луриясының мифтерінен табылады. Батыстың христиандары
Құдайды əрдайым шиеленіске толы деп таныған жəне өз кезегінде діни
уайымдарды жеңілдетуді көздеген реформаторлардың да, ақырында,
жағдайды нашарлатқаны байқалады. Батыстың миллиондаған адамын
мəңгілік қасіретке батыруды ойлаған Құдай, Тертуллианның немесе
Аугустиннің қараңғы кезеңдеріндегі қатал құдайдан гөрі қорқынышты
құбыжық болды. Құдайдың фантастикалық концепциясы мифология мен
мистицизмде қаншалықты айқын көрініс табады, адамдар қайғы-қасірет
шеккен сəттерінде оларға тыныштық пен жігер беретін Құдайға емес
неліктен мифологияға жүгінеді?
Шынында да, XVI ғасырдың аяғында Еуропа халқының басым бөлігі діннің
іштей ірігенін сезіне бастады. Католиктердің протестанттарға жəне
протестанттардың католиктерге қысым көрсетіп, тіпті өлімге қиюларынан
өзге жұрт жиренді. Жүздеген адам бөгде көзқарасты ұстанғаны үшін құрбан
болды. Шыбын жандарын арашалау үшін аса маңызды деп саналатын
көптеген сектаның «адам айтса нанғысыз» дəрежеде доктриналарды
уағыздайтын бірнеше топтарға бөлінуі үрей тудырды. Бұдан былай
теологиялық таңдау өте көп болды: діни түсіндірмелердің көпшілігінің
салдарынан адамдардың басым бөлігі рухани кембағал болумен қатар, жан
тыныштығын да жоғалтты. Сенімнің белгілі бір мəртебеге ие болуы əр
уақытта қиындық туғызатынын ескеру керек. Сонымен, Батыстық Құдай
тарихында, адамдардың Құдайдың ежелгі жаулары шайтанмен
байланыстырылатын сиқыршылар сияқты «атеистерді» жиі кездестіру - сол
кезеңнің маңызды мəселесі болса керек. Бұл «атеистердің» Құдайдың бар
екенін жоққа шығарумен қатар, өздерінің секталарына адамдарды көптеп
тартып, қоғамның негізгі тəртібіне мойынсұнбағандарын ашық түрде
көрсетті. Шын мəнінде, бұл сөзді қазіргі заманғы түсінікке лайықтап
қолданған соң атеизм мəселесі туындамайды. Люсьен Феврдiң «XVI
ғасырдағы сенімсіздік мəселесі» (The Problem of Unbelief in the Sixteenth
Century) атты классикалық еңбегінде атап өткеніндей, Құдайдың бар
болуын толыққанды мойындау үшін, тұжырымдамалық қиындықтарды сол
уақытта жеңіп шығу қиындық туғызар үлкен іс болатын. Дін адамдардың
туу мен шомылдыру рəсімінен бастап, қайтыс болып, шіркеу алаңында
жерленгенге дейінгі аралықта өз үстемдігін орнатты. Күнделікті əрбір істің
уақытында орындалуы, дінге мойынсұнушыларды дұға жасауға шақыру
арнайы шіркеу қоңырауларының көмегімен жасалып отыруымен қатар, діни
тұжырымдамалардың арасында да өзара берік байланыс орнаған еді.
Сонымен қатар дін кəсіби жəне қоғамдық өмірде басымдығын көрсетті,
əртүрлі қоғамдық ұйымдар мен университеттер діни ұйымдар ретінде
қарастырылды.
Феврдiң атап өткеніндей, Құдай мен дін барлық жерлерге кеңінен
таралғандықтан, бұдан былай біздің өміріміздің бəрі христиан дініне
бағынады. Дүниедегі барлық құбылыс дін арқылы басқарылып
реттелетіндіктен, өмір сүріп жатқан ортамыздың қаншалықты шағын екенін
де ойға алмаймыз. Қандай да бір данышпан діннің құрылымы мен
Құдайдың бар екеніне күмəн келтіріп, қажетті объективтілікке қол жеткізе
алатын болса, ол өз уақытының философиясынан немесе ғылымынан
ешқандай қолдау таппаған болар еді. Ғылымға негізделген себептерді
анықтағанға дейін дін Еуропаның моральдық, эмоциялық, эстетикалық
жəне саяси өміріне үстемдік етіп, Құдайдың бар екенін жоққа шығармады.
Ғылым тарапынан мұндай нəтижесіз бас тарту тек қана жеке тұлғаның
қыңырлығына немесе шынайы түрдегі зерттеуді қажет етпейтін өткінші
сəттерге ғана тəн болуы мүмкін. Феврдiң көрсеткеніндей, жалпыұлттық
қолданыстағы тілдер, оның ішінде француз тілінің сөздігінде немесе
синтаксисінде скептика деген ұғым жоқ. «Абсолюттік», «салыстырмалы»,
«себеп-салдар», «концепция» немесе «түйсік» деген ұғымдар да əзірге
қолданысқа енбеген болатын. Сонымен қатар олардың əлемдегі ешбір
қоғамның, өмірлік фактісі ретінде қабылданған дінді жоймағанын естен
шығармағанымыз жөн. Еуропада XVIII ғасырдың соңына дейін Құдайдың
бар екенін жоққа шығаратын адамдардың болуы мүмкін емес еді.
Олай болса адамдардың бір-біріне «атеист» деп айып тағуының сыры неде?
Француз ғалымы əрі францискалық тəртіпті қатаң ұстанушы Марен
Мерсенн (1588-1648) тек Парижде шамамен 50 мың «атеист» болғанын
мəлімдеді. Солай бола тұра, «атеистердің» көбі Құдайға сенім
білдіргендерін жасырмаған еді. Сонымен, Мишель Монтеннің досы Пьер
Шаррин өзінің «Les Trois Verites» атты еңбегінде (1589 жыл) католицизмді
жақтаған, алайда оның басты жұмысында De La Sagеѕѕе ақыл-ойға баса
назар аударып, адамның Құдайға тек сенім арқылы жете алатынын
пайымдаған. Мерсен бұл пікірмен келіспеді жəне оны «атеизммен»
салыстырды. «Құдайға сенім білдірмейтіндердің» бірі италиялық
рационалист Джордано Бруно (1558-1600) еді. Бруно əлемнің
жаратылысының қайнар көзі жəне мақсаты болған стоиктердің құдайына
сенді. Мерсен осы екі адамды да атеистер деп атады: олардың бар кінəсі
жоғарғы жаратылыстың қолданысын жоққа шығаруы емес, Құдай
тақырыбында олармен пікірлес болмауында еді. Дəл сол сияқты Рим
империясының пұтқа табынушылары яхудилер мен христиандарды
«атеист» ретінде санаған, өйткені олардың Құдай туралы ой-пікірлері
өздерінің илəһи ойынан өзгеше болды. XVI жəне XVII ғасырларда «атеист»
сөзі əлі де дау-дамай аясында тұрды. Шынтуайтында, XIX жəне ХХ
ғасырдың басында адамдардың «анархист» немесе «коммунист» деп
атағандары секілді, жауларын «атеист» деп атау əбден мүмкін еді.
Реформациядан кейінгі кезеңде адамдар христиандық тақырыбына атүсті
қарамайтындарын білдірді. «Мыстан» (немесе «анархист» жəне
«коммунист») сияқты «атеист» те жексұрындықтың бір көрінісі болды. Ол
сенім білдіргендерге қоқан-лоқы көрсетіп, ізгілік жолын жігерлендіру үшін
таңғалдыру жолы ретінде қолданылды. Англия теологі Ричард Хукер (15541600) «Шіркеу заңдарының құралы» (Laws of Ecclesiastical Polity) атты
шығармасында атеистердің екі түрге бөлінетіні туралы жазды. Олар:
Құдайға сенбейтін ұсақ топ мүшелері жəне Құдай ешқашан болмағандай
өмір сүрген адамдар. Бұл пікірді ұстанатын адамдардың қатары өте көп.
Адамдар бұлардың айырмашылықтарын да тап басып біле бермейтін,
екінші жағынан, олар атеизмнің сипатымен ғана топтастырылды.
Осылайша, Томас Беддтің «Құдай сотының театры» (The Theatre of God's
Judgеmеntѕ, 1597) еңбегінде қиял-ғажайыптарға толы «атеист» Құдайдың
берген уəдесін, рухтың ажалсыздығы мен одан кейінгі өмірді жоққа
шығаруға тырысты, алайда Құдайдың бар екенін жоққа шығара алмады.
Джон Уингфилл «Атеизмнің жабық жəне ашық анатомиясы» (Atheism
Closed and Open Anatomized, 1634) атты трактатында былай деп жазады:
«Басы бос жаман адам екіжүзді атеист болып саналады, кеудемсоқ, соқыр
жəне мақтаншақ, айналасындағылардың бəріне залалын тигізіп жүретіндер
де атеист: өзін дұрыс бағытқа тəрбиелемей, ешнəрсе үйренбейтін адам да
атеист саналды». Валлийлік ақын Уильям Воан (1577-1641)
Ньюфаундлендты отарлау барысында итаршы болған, жалдамалықты
көбейткен жəне қоғамдағы ашық жолдарға тосқауыл жасағандарды атеист
деп атаған. Ағылшын драматургі Томас Нэш (1567-1601) дөрекі, ашкөз,
қомағай, тəкаппар жандар мен жезөкшелердің барлығын атеист деп
жариялады.
«Атеист» атауы қорлау ретінде қолданылды. Əркім де өзіне атеист деген
жағымсыз аттың тағылғанын қаламайтын еді. Бұл аса бір мақтаныш
сезіммен өмір бойы алып жүретін анықтама емес. Бірақ XVII жəне XVII
ғасырларда Батыстық адамдардың Құдайдың бар екенін жоққа шығаруға
емес, керісінше оны тануға деген ықыластары зор болды. Олар өздерінің
көзқарастарына тек қана Ғылымнан қолдау таба алды. Сонымен,
реформаторлар құдайға деген сенім мен жаңа ғылымды үйлестіре білді.
Лютер мен Кальвин Құдайдың шексіз құдіретіне сенгендіктен,
Аристотельдің табиғатқа деген көзқарасын қабылдаудан бас тартты. Олар
табиғаттың аман қалуын Құдай тарапынан берілген сыйлық ретінде қарап,
өздерінің ешнəрсе жасай алмайтын енжар христиан болғанын түсінді.
Кальвин көрінбейтін Құдайдың өзін танымал дəрежеге жеткізген
жаратылыс əлемін зерттеуге, ашық түрде кірісті. Ғылым мен Киелі кітап
арасында ешқандай да қайшылық орын алмады. Құдайдың Киелі кітабын
адамдық шектеулерге қарай бейімдеді, қабілетті, өз ісінің маманы болған
сөз шебері оны өз тыңдаушыларының қабілетіне қарай өзгертті. Кальвиннің
пайымдауынша, жаратылыс туралы түсінік «кішкене сəбидің сөйлегенінен»
басқа ешнəрсе емес еді: осындай беймəлім, жұмбаққа толы сырлар
қарапайым адамдардың Құдайға сенім білдіре алулары үшін олардың
түсініктеріне сай бейімделуді мақсат тұтты. Мұндай əрекеттерді тура
қабылдаудың қажеті жоқ деді.
Алайда Рим-католик шіркеуі əрдайым ашық пікірде болған емес. 1530 жылы
поляк астрономы Николай Коперник өзінің «Аспан əлемінің айналуы» (De
revolutionibus) атты трактатын аяқтады жəне күннің бүкіл əлемнің тура
орталығында екенін де дəлелдеп шықты. Қайтыс болғанына көп уақыт
өтпестен, 1543 жылы басылып шыққан кітабы шіркеу тыйым салынған
кітаптардың тізіміне енді. 1613 жылы Пиза қаласынан шыққан математик
Галилео Галилей ойлап тапқан телескоп Коперниктің жүйесі дұрыс екенін
дəлелдеді. Бұл жағдай саuѕе celebrе болды, яғни инквизицияға шақырту
алған Галилеоға ғылым жолынан жəне оны пікірлерінен бас тартуға жəне
қанша уақытқа екені белгісіз, түрмеге қамауға үкім шығарылды.
Католиктердің бəрі де осы шешімге наразы екендерін білдірді, бірақ Римкатолик шіркеуі консервативті рухтың басым болған кезеңінде басқа
мекемелер сияқты жаңалықтарға іштей қарсы болды. Шіркеуді басқа
институттардан өзгеше қылған нəрсе – ол жеткілікті түрде өзінің билігін
жүргізе алуы, оппозициялық күштерге қарсы тұру үшін интеллектуалдық
сəйкестікті енгізуде баяу болса да тиімді əрекет ететін бір ұстанымның
болуы еді. Галилейдің айыпталуы ерте кезеңдегі көптеген танымал
ғалымдар – Марен Мерсенн, Рене Декарт жəне Блез Паскальдың ғылымизерттеулеріне айтарлықтай кедергі келтірді. Галилео оқиғасының
күрделілігі соншалықты - оның барлық саяси сипаттамаларына жеке-жеке
тоқталғым келмейді. Бірақ бұл жерде біздің тақырыбымызға қатысты
маңызды нəрсе бар: Рим-католик шіркеуі гелиоцентристік теорияны
Құдайға деген сенімге қауіп төндіргені үшін айыптаған жоқ, мұның басқа
бір себебі Киелі кітаптардағы Құдайдың сөзіне қайшы келгенімен
байланысты еді.
Галилеоның осындай мүшкіл жағдайға түсуі көптеген протестантты бейжай
қалдырмады. Бұлардың ішінен Лютерге, Кальвинге жəне Коперникке айып
тағылмаған болатын, алайда Лютердің досы Филип Меланктон (1497-1560)
Жердің Күнді айналу қозғалысы идеясынан бас тартты, себебі оның
концепциясы Киелі кітаптың кейбір үзінділеріне қайшы келетін. Бұл тек
протестанттарға ғана тəн алаңдаушылық емес. Трент кеңесінен кейін
католиктердің Киелі кітабы – Лос-Лерамның латын тіліне аударылуы
Вилгата тақырыбына жаңадан жан бітіргендей болды. Испан инквизиторы
Кастро Леоновтың 1576 жылғы пікірінше: «Вульгаттың латын тіліндегі
аудармасындағы бір сөз, мағына, сол тілдегі сөйлемнің бір тармағына, тіпті
бір сөзіне сəйкес келмесе де, оған ешқандай өзгерту жасалмайды».?
Бұрыннан бізге мəлім болғандай, кейбір рационалистер мен мистиктер бар
күш-жігерімен Киелі кітаптар - Құран немесе Тəуратты тікелей оқып
шығудан бас тартып, өздерінің дұрыс деп тапқан жолдарымен жүрулерін
жалғастыра берді. Протестанттар мен католиктер бұдан былай өздері мен
Коперниктің ғылыми жаңалықтары ысмайылшылардың, сопылардың,
каббалистердің немесе исихастардың тыныштығының бұзылуына себеп
болмағанымен, жаңа литерализмді қабылдаған католиктер мен
протестанттарға қиындық туғызды. Жердің Күнді айнала қозғалу теориясы
Киелі кітаптағы «Əлемді қозғалтуға болмайды», «Күн шығады жəне өз
ұясына батады, батқаннан соң өзінің шыққан жеріне қайта кетеді», «Ол
айды уақытты білу үшін жаратты. Күн де өзінің бататын ұясын біледі» деген
жолдармен үйлесім табуы мүмкін бе? Шіркеу қызметкерлері Галилейдің
кейбір ұсыныстарына өте қатты наразылық білдірді. Егер шын мəнінде дəл
оның айтқанындай, айда тіршілік көзінің болуы мүмкін болса, адамдар
Адам атадан пайда бола отырып, Нұхтың кемесінен қалай шығып кетуі
мүмкін еді? Жер қозғалысының теориясы мен Исаның көкке көтерілуі
арасында қандай сəйкестік болуы мүмкін? Құранда аспан мен жер адамның
игілігі үшін жаратылғаны туралы айтылған. Егер Галилеоның
дəлелдегеніндей, Жер тек қана күннің айналасында айналатын басқа
планеталардың бірі болса, оны қалай түсінуге болады? Дін жаннат жəне
тозақты о дүниедегі шынайы мекен ретінде санады. Бұл мекендер өз
кезегінде Коперниктің жүйесінде табылуы қиын, нақты орындар деп
саналды. Мысалы, тозақ, Дантенің пікірінше, жердің қақ орталығында
орналасқан. Кардинал Роберт Беллармин хатталуы» атты Конгресте кеңес
берген, дəстүрлі позицияны жақтай отырып, «тозақ - мазардан бөлек
жерастындағы мекен» деді. Ол өзінің түпкілікті дəлелін тозақ жердің
орталығында болу керек деген қорытындыға келтірді жəне бұл соңғы
тұжырымын «табиғи себепке» негіздеді:
«Соңғысы - табиғи, ақылға қонымды ой. Шын мəнінде, періштелер мен
бойында қасиет пен киелілік орнаған батыл адамдардың мəңгілікке
тұрақтап қалатын жерінен шайтан мен қара ниетті зұлым адамдардың,
мүмкіндігінше, олардан ұзақ жерде орналасқандары ақылға қонымды жəне
ол ешқандай да күмəн туғызбайды. Ал тірі кезінде Құдайдың ғана
разылығын алуды мақсат еткен адамдардың мекені (қарсыластарымыздың
да келісімдерімен бірге) - аспан əлемі жəне аспан əлемінде».
Белларминнің тұжырымдамалары – бүгінгі күннің көзқарасымен қарағанда,
күлкілі. Өз сенімдеріндегі барлық парыздарды əрбір əрпіне дейін орындап
жүрген христиандардың өздері де тозақтың жердің орталығында
орналасқанын елестете алмады. Алайда көптеген күрделі ғылыми
теориялармен дамытылған космологияның арнайы «Құдай туралы сөз
етпегені» оларға ойламаған жерден соққы болып тиген болуы керек.
Мулла Садра жаннат пен тозақты əр адамның ішкі болмысына беймəлім
əлемге орналастырған кезде, Беллармин сияқты қара қылды қақ жарған
мəртебелі шіркеу қызметкерлері оның географиялық тұрғыдан негізделген
орнын тура айқындаған. Əзірге каббалистер Киелі кітаптың жаратылыс
себебі туралы əңгімелерін əдейі символдық түрде қайтадан жариялап,
шəкірттерін бұл мифологияны тікелей қабылдауға алдын ала үгіттеп
жатқанда, католиктер мен протестанттар Киелі кітаптың əрбір
ерекшеліктерінің шындық екенін мойындауды талап етті. Бұл əрекет өз
кезегінде дəстүрлі діни мифологияның жаңа ғылым алдындағы беделіне
нұқсан келтіріп, көптеген адамды Құдайға деген сенімінен айырған еді.
Теологер жақындап келе жатқан бұл қиындық жайлы өз халқына алдын ала