Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 25

тығырыққа тірелу сезіміне жаңа үміт отын жақты. Еврейлердің көбінің өмір
сүру барысында бастарынан өткізген қайғы-қасіретке қарамастан, олардың
түпкі мағынасы мен маңызының бар екеніне сенуіне мүмкіндік туды.
Яхудилер Шехинаның жер аударылуына тоқтау сала алатын. Мицвотты
сақтай отырып, олар өздерінің Құдайын қайта қалпына келтіруге ұмтылған
еді. Сонымен қатар бұл мифті сол кезеңде Еуропада қалыптаса бастаған
Лютер мен Кальвиннің протестанттық теологиясымен бірге салыстыруы да
қызықты болды. Протестант реформаторлардың екеуі де Құдайдың
абсолюттік құзыреттілігін уағыздады: олардың теологиясынан көріп
отырғанымыздай, адамдардың өздерінің құтқарылуына үлес қосатын,
жəрдемдесетін ешқандай күші жоқ еді. Лурияның доктринасы бұл ілімге
қарама-қарсы ілімді уағыздады: адамдар Құдайға қажет, олардың дұғалары
мен жасаған жақсы іс-əрекеттері болмаса, Ол өзін толыққанды болмыс иесі
ретінде сезіне алмайды. Еуропада еврей халқы басынан өткізген қайғықасіретке қарамастан, адамзат тақырыбына қатысты мəселелерде
протестанттарға қарағанда оптимистік көзқарас ұстанды. Лурияны
Тиккуннің миссиясын бақылау ретінде қабылдады. Еуропаның
христиандары католиктік жəне протестанттық ағымдар сияқты көп
догматты қалыптастыру əрекетін жалғастыруды қолға алып жатқанда,
Лурия еврейлердің осындай интеллектуалдық қызметінде жетістікке
жетумен қатар, оны əрі қарай дамыту мақсатында Авраам Абулафияның
мистикалық əдістеріне жан бітіріп, өмірге қайта бейімдеді. Абулафияның
рухани дүниесі Қасиетті Құдайдың есімін қайтадан қалыптастыру,
каббалистер «Құдайдың» мағынасын адамның тілімен жеткілікті түрде
жеткізу мүмкін емесін еске салады. Лурия мифологиясының негізінде
Құдайдың қайта құрылымдалуымен қатар, қайта құру символы да
қалыптасты. Хаим Витал Лурияның керемет эмоциялық əдістерін
сипаттайды: ол өзін күнделікті қалыпты өмірден бөліп, бəрі ұйықтап
жатқанда – көз ілмеу, басқа адамдар тамақтанған кезде – ораза ұстау, белгілі
бір уақытқа дейін өзін оқшау ұстау, күнəлі істерден бас тарту, өзге
каббалистердің қарапайым сөздеріне араласпай, өзіндік сөйлеу тəсілін
дамытумен айналысу еді. Ол өзінің басқа əлемде екенін сезініп, өзінен тыс
басқа бір тылсым күштің ықпалынан шайқалып, дірілдегенін байқады.
Бірақ бұл құбылысқа ешқандай алаңдамады. Лурияның өзінің рухани
жаттығуларын бастамас бұрын, каббалистік ой-санасын сол жаттығуға
бейімдеуі керек еді. Бақыт пен қуаныштың маңызы өте жоғары болды:
өкпешілдік, кінəмшілдік немесе алаңдаушылық деген сезімдер жоқ еді.
Витал кітабында Шехинаның қайғықасіретке толы тұрмыста өмір сүре
алмайтыны айтылады, бұл ойдың желісі Талмұдтан бастау алады. Қайғықасірет əлемдегі зұлымдық күштерінен тарап, ал бақыт Құдайды сүюден
жəне оған мойынсұнудан басталады. Каббалистің жүрегінде ешкімге, тіпті
гойимге деген ашу мен агрессия да болмауы керек. Лурия ренішті пұтқа
табынушылықпен байланыстырды, өйткені ашулы адам «бөтен бір
Құдайдың» үстемдігіне ие. Луриандық мистицизмді сынау, əрине, оңай
болатын. Гершом Шолемнің атап өткеніндей: Құдай Эн Софтың 3oһарда
жұмбақ күйде болған құпиясына, цимцум драмасындағы арналардың
бұзылуы мен «Тиккун» кезеңіне бейімделуге мəжбүр ме? Келесі бөлімде біз
еврей тарихы туралы қайғылы əрі ұятқа қалдыратын эпизодтардың
кездесетініне көз жеткіземіз. Дегенмен Лурияның Құдай туралы
тұжырымдамасы өкпешілдік пен кінəмшілдік, үмітсіздік сезімінен ажырап,
өмірге деген сенім мен құштарлығын жоғалтқан адамзатқа қуаныш пен
мейірімділікке толы үміт сыйлады.
Еуропаның христиандары мұндай оң нəтижеге толы рухты жасап шығаруға
қол жеткізе алмады. Олар да схоластиканы философиялық дін тұрғысынан
қарағанда өте ауыр тарихи қайшылықтарға төтеп берді. 1348 жылғы «Қара
өлім»; 1453 жылы Константинопольдің құлауы; Авиньон бұғауы жəне
шіркеуде орын алған дау-дамайлар (1334-1342); «Ұлы Бөлініс» (1378–1417)
адамның əлсіздігіне мықты бір қолдаудың болмауымен қатар, Шіркеудің
абыройын да аяқ асты етті. Адамзат Құдайдың көмегінсіз өзін қорқынышты
қиыншылықтардан құтқара алмайтындай көрінді. XIV-XV ғасырларда
Оксфордтан шыққан Дунс Скот (1265-1308) жəне француз теологі Джон
Герсон (1363-1429) Құдайдың тəуелсіздігіне ерекше назар аударды. Құдай
адами істерді абсолютті билеуші ретінде құрастырған еді. Адамзат баласы
өздерін құтқару жолында ештеңе жасай алмады; түрлі амалдар арқылы да
өздеріне көмек бере алмады, бірақ Құдай оларға мейірімділік танытып,
өзіне жақын тартумен ғана олардың жағдайын жақсартады. Бұл ғасыр өзіне
ерекше назар аудартатын, шиеленіске толы кезең болды. Герсон «қандай да
бір асқақ рухты зерттеуге кіріспестен бұрын, алдымен, «Құдайдың
сүйіспеншілігіне Құдайдың табиғатын түсіну үшін шынайы сенімге
негізделген себептер іздеуден əлдеқайда жақсы болатынына» сенім
білдірген мистик болатын. Көріп отырғанымыздай, XIV ғасырда Еуропада
мистицизмнің кеңірек насихатталғаны байқалады, адамдар «Құдай» деп
аталатын құпияның мəн-мағынасын ашып беруде ақыл-ойларының
жеткіліксіз екенін түсінген. Томас (Фома) Кемпис «Исаның имитациясы»
(The Imitation of Christ) атты кітабында былай деп жазған:
«Егер бойсұнушылығыңыз болмаса, яғни соның салдарынан Үштікті
жақтырмасаңыз, онда Үштік туралы ілімді жаттап алғаннан не пайда... Мен
өкінішті сөзбен сипаттағаннан гөрі оны ет жүрегіңізбен сезінгенді
əлдеқайда жөн көрген болар едім. Бүкіл Тəуратты жəне философтардың
барлық ілімдерін жатқа білгеніңізбен, бұл сізге Құдайдың жарылқауы мен
сүйіспеншілігінсіз қалай көмектесе алады?».
«Исаға еліктеу» – өзінің айтарлықтай суық, тұнжыр діни сипатымен
Батыстың барлық классикалық рухани еңбектерінің арасында ең
танымалының біріне айналды. Бұл ғасырлардың ұзына бойында дінге
бойсұнушылық барған сайын Исаның тұлғасымен сабақтастырылды.
Айқышқа керу бейнесін жасау тəжірибесі Исаның тəн азабы мен қайғысын
егжей-тегжейлі сипаттап беретін. ХІV ғасырдың белгісіз бір авторының
жазған ой-пікірлерінде оқырмандарға қауымның кешкі ас пен Гефсимания
бағындағы қайғылы оқиғаларды оқыған соң, таңертең ұйқысынан оянғанда
көздерінің жылаудан əлі де қызарып тұрғаны айтылған. Оянғаннан кейін
бірден Исаның сағат сайын қиналғанын жəне айқышқа асылған жерде
болғанын ойлауы керек еді. Оқырмандарға Исаның шəкірттері оның өмірін
құтқару үшін билікке жалбарынғандарын, түрмеде оның жанында
отырғандарын жəне оның шынжырланған қолдары мен аяқтарын
сүйгендерін көз алдына елестету қиынға соқты. Бұл қайғылы баянда қайта
тірілуге аз көңіл бөлінеді. Керісінше, Исаның осал тұсы туралы сөз болған.
Бұл баяндау арқылы эмоциялық зорлық-зомбылықтың оқырманға қалай
əсер еткені - еңбектің басты сипаттарының бірі. Швециялық Бриджит
Норидж Джулианның Исаның ұлы мистикасы мен физикалық жай-күйі
туралы мынадай егжей-тегжейлі мəліметтер келтіреді:
«Мен оның аяулы жүзінің қан-селсіз қуарып, өлімге мойынсұнғанын
көрдім. Жүзі одан бетер солғын тартып, жансыздана түсті. Өлген кезде
денесі көгілдір түске айналып, бірте-бірте күреңіткен көкшуланға өзгерді,
себебі денесінен рух ұшып шыққан еді. Оның бойындағы өмірге деген
құштарлығын, ең алдымен, оның нұрлы жүзінен əсіресе оның ернінен анық
байқадым. Бұрын-соңды көргендерімнің арасындағы ең балғын, қызыл
жəне жағымды түстермен қатар, төрт түсті де көрдім. Оның жан тəсілім
етіп, қайтыс болып бара жатқан сəтін көру тым өкінішті жəне ауыр болды.
Оның мұрны жиырылып, көзімнің алдында сүйкімді денесі шөгіп, қара
түске боялды».
Бұл XIV ғасырдағы неміс айқыштары (крестері) туралы суреттерді еске
түсіреді. Белі бүгілген денелер мен қаны төгілген жандар Маттиас
Грюневальдтің (1480–1528) шығармаларында өте сезімталдықпен
бейнеленген. Джулиан Құдайдың табиғатын терең түсіну барысында
ерекше қабілетін көрсетті: негізінде, оның ойынша, Үштік адамның жан
дүниесінде өмір сүреді, ал сыртқы болмысында ешқашан болмайды. Бірақ
Батыстың күші Исаға төтеп беруге тым қауқарсыз көрінді. XIV жəне XV
ғасырларда Еуропа жұрты Құдайдан гөрі адамдарды өздерінің рухани
өмірінің тірегіне көбірек айналдырды. Ортағасырлық Мəриямның қасиетті
культтері Исаға шын жүрекпен табыну мен мойынсұнудың күші арқылы
арта түсті. Киелі аманаттар мен киелі жерлерге деген ынта-жігер Батыс
христиандарын негізгі қажеттілігінен айырды. Адамдар Құдайдан басқа
нəрсеге сенім артқандай көрінді.
Батыс рухының күңгірт жағы ренессанс кезінде де кеңінен белең ала
бастады. Ренессанс кезеңінің философтары мен гуманистері ортағасырлық
көп құдайға сенушілерді қатты сынға алды. Олардың схоластикаға
қарсылықтары бар еді, өздерінің шектеулі ой-пікірлері арқылы Құдайды
өздерінен шеттеткендерімен қоса, іш пыстырарлық жағдайға жеткізгендерін
сезінді. Керісінше, олардың сенімнің қайнар көздеріне əсіресе қасиетті
Аугустинге қайта оралғылары келді. Орта ғасырдағылар Аугустинді теолог
ретінде құрметтеді, ал гуманистер «Конфессияны» қайта қарап шығып, оны
жеке адам ретінде бағалады. Гуманистер христиандықты доктриналардың
бөлігі емес, тəжірибе ретінде қабылдады. Лоренцо Валланың (1405-1459)
ұлы догматты «диалектика ойындары мен қиялдарды» жəне
«метафизикалық ойындарды» байланыстыру ешқандай да пайда
əкелмейтінін атап көрсетті:11 бұл «жеңілдікті» Əулие Павелдің өзі де
айыптаған болатын. Франческо Петрарка (1304-1374): «теология - бұл шын
мəнінде поэзия, тақырыбы Құдайға қатысты жəне оның күшті болғаны
соншалықты – жүрекке əсер етпей қоймайтын қасиеті бар дегенді
білдіреді», – деді.? Гуманистер адамзаттың қадір-қасиетін қайта танытты,
бірақ бұл олардың Құдайдан бас тартуын білдірмейді: керісінше, сол
заманның өмір сүрген адамдары ретінде адамға айналған Құдайдың
адамзатқа деген көзқарасы туралы ой түйді. Бірақ бұрынғы күмəны сол
күйінде қалды. Ренессанс дəуірінде адамдар өздерінің таным-түсініктерінің
олқылығын сезді, сондай-ақ Аугустинге тəн күнəні өткір сезімталдықпен
аңғара алды. Петрарка:
«Мен қайғы-қасірет пен өлім туралы қанша рет ойланып көрдім, көзжасымды бұламастан, күнəларым мен қателіктерімді жуып-шаюға
тырыстым, бірақ қазіргі күнге дейін жасаған əрекеттерімнің бəрі де бекер
болды. Құдай шынымен де жақсылардың жақсысы, ал мен болсам ең
жаманымын, - деген екен». 19
Демек, адам мен Құдай арасында үлкен алшақтық бар екені даусыз:Колуччо
Салутати (1331-1406) жəне Леонардо Бруни (1369-1444) де Құдай
адамзаттың ақыл-ойынан да биік əрі қолжетімсіз екенін түсінді.
Дегенмен неміс философы əрі шіркеу қызметкері Николай Кузанский
(14001464) Құдайды түсінуге деген біздің қабілетіміздің мол екеніне сенімді
болды. Ол Үштіктің құпиясын түсінуге көмектеседі деген оймен жаңа
ғылымға айрықша қызығушылық танытты. Мысалы, таза абстракциялармен
ғана айналысатын математиканың басқа пəндерде қолжетімсіз болатынын
дəлелдеді. Математика ғылымындағы «максимум» жəне «минимум»
идеялар бір-біріне қарама-қарсы болғанмен, логикалық жүйеде олардың
біртұтас көрінуі мүмкін. Бұл «қарамақарсылықтың» бірлігі Құдайдың
идеясын, ал «оның хақтығы» идеясын қамтиды. Құдайға қатысты айтсақ, ол
бірлік пен қажеттілік ұғымдарын білдіреді. Сонымен қатар максималды
сызық үшбұрыш, шеңбер немесе шар тəрізді болмайды, бiрақ ол осы
үшеуінің бірігуінен пайда болған, сондай-ақ қайшылықтардың бірлігі
Үштік ретінде танылды. Николай Кузанскийдің діни тұрғыда ойлау қабілеті
болмағандықтан, Құдайдың идеясын талдауы шектеулі. Алайда оның
ұстанымы «Құдайдың барлық нəрсені, тіпті қайшылықтарды да
қабылдайтынына»14 сенетіндіктен, грек православтарының барлық
шынайы теология парадоксты болуы керек деген ұғымына жақын болды.
Николай Кузанский адамгершілікті насихаттаушы ретінде «Құдайға
жақындауға ұмтылған кезде «христиандардың барлық нəрсені мəңгілікке
артта қалдырып», «ақыл-ойға сыймайтын, ақылға əрі қонымды, əрі
қонымсыз» Құдайдың жүзін «құпия жəне мистикалық меңіреулiкпен»
көлегейлеуі керек» деді.15
Қайта өрлеу туғызған жаңа түсініктер де ақыл-парасаттың
жетіспеушілігінен Құдайды тану жолындағы қорқыныш туғызатын терең
сұрақтарға жауап бере алмады. Николай қайтыс болғаннан кейін, көп ұзамай
Германияда зиянды фобия пайда болып, ол солтүстік Еуропаға дейін
тарады. 1484 жылы Папа VIII Иннокент «Жанның барша қуатымен» (лат.
Summis Dеѕіdеrаntеѕ Affectibus) атты жарлығын жариялады. Бұл XVI –
XVII ғасырларда бүкіл Еуропада бытыраңқылық деңгейде көрінген
протестанттық жəне католиктік қауымдастықтарға тең дəрежеде ықпал
жасаған қиындықтың басталуын көрсеткен жарлық болды. Бұл шешім
Батыс руханиятын ұйқысынан оятты. Қасіретке толы бұл қудалау мыңдаған
ерлер мен əйелдерге жантүршігерлік қылмыстарын мойындағанға дейін,
қатыгездік пен зорлық-зомбылық азабын тарттырды. Олар жын-перілермен
жыныстық қарымқатынаста болғандарын, адамгершілікке жат қылықтар
жасаумен қатар, Құдайдың орнына шайтанға табынып, оргияға қатысу үшін
жүздеген шақырым жол жүргендерін мойындады. Біз ендігі жерде олардың
ешқандай да сиқыршы болмағандарын, керісінше, жəдігөй сиқыршылардың
арбауына түсіп, олардың ойдан шығарылған қиялдарына сенім артқандарды
жазалаған қатыгез азаптаушылардың құрбаны болғанын білеміз. Бұл
антисемитизммен жəне терең жыныстық қорқынышпен байланысты.
Шайтан күшті жəне жақсы болуы мүмкін емес бола тұра, Құдайдың
көлеңкесі ретінде пайда болды. Құдайдың басқа діндерінде мұндай оқиға
мүлде болған емес. Мысалы, Құранда ашық түрде шайтанның Қиямет
күнінде кешірілетіні айтылады. Кейбір сопылар шайтанды Құдайдың басқа
періштелерден гөрі рақымшылығына бөлегенін, сосын ғана сенімнен
шыққанын алға тартады. Құдай шайтанға жаратылыс күні Адам атаның
алдында тағзым ет деп бұйырды, бірақ шайтан тек Құдайға ғана бас иетінін
білдіріп, бұйрықтан бас тартты. Сонымен, шайтан Батыста шексіз
зұлымдыққа толы жаратылыс иесі ретінде танылды. Ол уақыт өткен сайын
көбіне нəпсіқұмарлыққа бейім хайуан ретінде суреттеле бастады. Норман
Кон өзінің «Еуропаның ішкі шайтандары» (Europe's Inner Demons) атты
кітабында байыптағандай, шайтанның осы бейнесі тек жасырын үрей мен
алаңдаушылықтың көрінісі ғана емес. Мыстандарды қудалау да өктем дін
мен ымырасыз Құдайға қарсылық ретінде бейсаналы түрде пайда болған
наразылық еді. Азап абақтыларында жендеттер мен «мыстандар» бірлесе
отырып, христиандықтың өңін айналдырған қиял əлемін құрды. Тбіліс
ғұрлы Қара Mecca (Black Mass) байланысайын десе, қатыгез əрі
қорқынышты көрінген Құдайдың орнына шайтанға сиындырып,
жантүршігерлік, бірақ азғындық рақатын сыйлайтын рəсімге айналды.
Мартин Лютер (1483-1546) сиқыршылыққа айрықша сенген адамдардың
бірі болған жəне христиандардың өмірі шайтанға қарсы соғысқа толы
екенін көрген. Реформация өкілдерінің көбі Құдай туралы жаңа
тұжырымдаманы əрі қарай дамытпады. Əрине, XVI ғасырда Еуропада орын
алған діни өзгерістердің үлкен циклін «Реформацияның» қатарына жатқызу
əлдеқайда оңайырақ.
Бұл термин нақтылығына қарағанда бұрынғысынан да көп мөлшерде
жоспарланған жəне біртұтас əрекетті көрсетеді. Түрлі реформатор
католиктер, протестанттар – бəрі толық тұжырымдалмаған немесе саналы
түрде ойластырылмаған жаңа діни ағарту ілімінің қажеттілігін сезініп, өз
ойларын ортаға салуға тырысты. «Реформацияны», шын мəнінде неге
екенін білмейміз, бүгінгі таңда ғалымдар ескі мəтіндерді, оқулықтарды
түсіндіру барысында аса сақ болуымыз қажет екенін ескертеді. Негізінде,
өзгерістер тек қана шіркеудің азып-тозуына немесе діни ынта-жігердің
төмендеуіне байланысты болмады. Шын мəнінде, Еуропада адамдарды
бұрын-соңды діни ынта-жігерлерді сынауға мəжбүрлеген алаңдаушылық
байқалды. Реформаторлардың нақты идеяларының қайнар көзі
ортағасырлық католиктік теологиядан туындады. XVI ғасырда
ұлтшылдықтың белең алуы Германия мен Швейцария қалаларының
гүлденуімен қатар, жаңа діни көзқарастарды да түбегейлі өзгертуге жағдай
жасады. Оған қоса, Еуропада дамыған менмендік түсінігі бар еді жəне бұл
түсінік əрқашан діни фундаменталдық көзқарасқа ие болатын.
Еуропалықтар сыртқы, ұжымдық бағытқа сенім артудың орнына, діннің
ішкі салдарына зерттеулер жүргізіп, көңіл бөлуге тырысты. Бұл
факторлардың бəрі дамуға бетбұрған Батыстың қайғылы əрі күшпен
өзгеріске ұшырауына ықпал етті.
Лютер діни өзгерістерді өз басынан өткерместен бұрын, өзі жек көрген
Құдайға ұнамды болу мүмкіндігінен бас тартуға да əзір еді:
«Монах ретінде мінсіз өмір сүргеніме қарамастан, Құдайдың алдында
арожданы кірленген күнəһар екенімді сезіндім. Жасаған іс-əрекеттерім
арқылы оның көңілінен шыққаныма да сене алмадым. Күнəһарларды жазаға
тартатын əділ Құдайды сүйместен бұрын, шын мəнінде де, мен оны қатты
жек көретінмін. Мен жақсы монахтардың бірі едім, мəзһабыма деген
сенімім мен тəртібіме берік едім, монастырьдың тəртіптеріне мойынсұнған,
жаннатқа кіруге лайықты монахтың бірі тəріздімін. Ғибадатханадағы
барлық серіктерім мұны растайды. Бірақ ар-ожданым мені үнемі
мазалайтын, əрқашан өзіме күмəнданатынмын. Өз-өзіме: «Сен жеткілікті
дəрежеде құлшылық жасамадың деген ойдың жетегінде болдым» деп өз
ойын баяндайды».
Бүгінгі таңда католик немесе протестант болсын христиан
реформациясының толығымен жойылмайтын синдромын біледі. Лютердің
құдайы ерекше қаһарлылығымен танылды. Ешбір пайғамбар немесе Забур
жазушысы Құдайдың қаһарына төтеп бере алмады. Адамның «ең жақсыны
істеуге ұмтылудың немесе істеуге тырысуының» ешқандай пайдасы жоқ.
Құдай мəңгілік жəне құдіретті болғандықтан, Оның ежелден «күнəһарларға
деген қаһары мен ашуы да шексіз». Оның ерік-жігерін анықтау мүмкін емес.
Құдайдың заңына мойынсұну немесе діни тəртіп ережелерін ұстану бізді
құтқара алмады. Шынында да, заң тек айыптаулар мен қорқыныш алып
келуі мүмкін еді, себебі ол біздің заң шеңберіне сыймайтынымызды анық
аңғартты. Бұл заң жақсылықтан үміттендірудің орнына, «Құдайдың қаһары,
күнə, өлімге жəне Құдай алдында қарғысқа ұшырау» сияқты жазамен
үрейлендірді.
Лютердің жеке бастамасы өз ақыл-ойының доктринасын іске асырған
уақытта айқын көрініс берді. Əрине, мұндай тығырықтан адам өзін-өзі
құтқара алмас еді. Құдай оның «кешірілуі» үшін міндетті болғандардың
бəрін жəне Құдай мен күнəһардың арасындағы қарым-қатынасты қалпына
келтіру үшін барлық қажетті нəрсені жасайды. Құдай қашан да белсенді, ал
адамдар енжар. Біздің тек қана нəтижеден құралған «игі істеріміз» жəне
заңға мойынсұнуымыз ақталуымыздың негізі бола алмайды. Құдай бізді
құтқарғаны үшін ғана оның алдында діннің бұйрықтарына мойынсұну
қабілетімізді көрсетуге тиіс едік. Əулие Павелдің «сенім арқылы негіздеу»
дегені осыны білдіреді. Бұл тұжырым XIV ғасырдың басынан бері Еуропада
Лютердің теориясында көрініс таба бастады, алайда ол теорияда қандай да
бір жаңашылдық туралы сөз қозғалған жоқ. Бірақ Лютер мұны соңынан
түсініп, оны өзінің пайдасына асырған кезде алаңдаушылық сезімінің
аяқталғанын сезінді. Бірде ол: «Уақыт өте келе өзімнің қайта туылғанымды
сезінуге жəне жаннаттың ашық қақпаларынан ішке кіруіме мүмкіндік
берілді», – деп жазды.
Алайда Лютер адам табиғаты туралы өте пессимистік ойда болды. 1920
жылы ол өз теологиясын «Крестің теологиясы» деп атады. Ол бұл атауды
Исаның Корнитте дінге кірген крестшілері – «Құдайдың əлсіз ісінің
адамдардың ісіне қарағанда əлдеқайда хикметке толы жəне Құдайдың
əлсіздігі адамның күшінен гөрі күшті екенін» көрсеткен - Əулие Павелдің
сөзінен алды. 21 Құдай толыққанды адамгершілік нормаларымен
күнəһарларды ғана жазалауға лайық деп санады. Құдайдың күші
адамдардың əлсіздігінен көрінді. Лурия өзінің каббалистеріне Құдайдың тек
қана қуаныш пен тыныштықта ғана болатынын үйретумен əлек болып
жатқан кезде Лютер: «Құдай тек қасірет пен кресте болуы мүмкін», – деп
қайшы пікірін мəлімдеді.2 Лютер бұл тезистің негізінде, схоластикаға қарсы
адам ақылын жəне Құдайдың көзге көрінбейтін құбылысына қарап,
шынайы бейнелейтін жалған теологтерге, қайғы-қасірет арқылы Құдайдың
«көзге көрінетін құбылысына қарап, көріністерін меңгерген» дұрыс
көзқарастағы теологтерді даралап көрсетті. Үштік жəне қайта тірілу
ілімдері шіркеу əкелерінің тұжырымдамасы бойынша, күдікті саналды,
күрделілігі алдамшы «даңқ теологиясының» бұрыстығын ұсынды. Алайда
Лютер Никея, Эфес жəне Халкодон православиесіне қатысты адалдығын
сақтап қалды. Шынында да, оның ақтау теориясы Исаның құдайлық
табиғатына жəне оның Үштіктегі мəртебесіне байланысты болды. Құдаймен
байланысты осы дəстүрлі ілімдер Лютер жəне Кальвин үшін христиан
тəжірибесінде тамырын тереңге жайған еді, алайда Лютер жалған
теологтердің түсініксіз тұжырымдамаларын қабылдаудан бас тартты. Ол
күрделі христиан доктриналарына тап болған кезде өз-өзіне «Мен үшін не
маңызды?» деген сұрақ қойды: ол өзінің құтқарушысы тек қана Иса екенін
білуі керек еді.
Лютер тіпті Құдайдың бар екенін дəлелдеу туралы мүмкіндігіне күмəнмен
қарады. Акуинолық Томастың қолданған логикалық дəлелдері арқылы
шығарылуы мүмкін «Жалғыз Құдай» пұтқа табынушы философтардың
Құдайы болды. Лютер біздің «иман» арқылы кешірілгенімізді алға тарқан
кезде ол Құдай туралы шынайы көрініс беретін ойларды қабылдаудан алшақ
болатын. Ол өз уағыздарының бірінде: «Сенім ешқандай білімді, дəлелді
қажет етпейді. Бірақ тек қана ерікті түрде өз-өзінен бас тарту мен оның
көзге көрінбейтін жəне сезініп, бастан өткеріп көрмеген мейіріміне
қуанышпен үміт артамыз», – деді. Осылайша, Лютер сенім мəселелерінің
шешімі Паскаль мен Кьеркегорден табылады деп күтеді. Сенім - ресми
доктриналармен келісім емес жəне ортодоксалды пікірлерге «сенім» арту
емес. Сенім – түнектен ешқашан күмəн тумайтын болмыс болып
қабылданған ақиқатқа ұмтылу. Бұл «ештеңені көре алмайтын білім мен
қараңғылық». ?? Лютердің шешімі бойынша, Құдай, Оның болмысы туралы
дау-дамайларға қатаң тиым салынды. Оны ақыл-ойдың көмегімен ғана
танып білуге ұмтылу өте қауіпті жəне бұл əрекет түңілуге алып келеді, адам
Құдайдың əділеттігі мен даналығын, құдіретін қаншалықты өзінің күшімен
тани алады, бұл талпыныс күнаһарларды қорқыта ала ма? Құдай туралы
нəтижесіз пайымдаулармен айналысқанша, христиандарға киелі
мəтіндердегі Құдайдың аянын қабылдап, оларды өздерінің өмірлерінің
айнымас бір бөлшегіне айналдырулары қажет. Бұларды қалай жүзеге асыру
қажеттігін Лютер өзінің «Кішкентай Катехизисінде» (Small Catechisim)
көрсетеді:
«Мен – мəңгі жасаған əкем Исаға, сондай-ақ пəк Мəриямнан туған адам
менің Раббым екеніне сенемін. Дүниеге келгенімнен бері мені барлық
күнəлардан, өлімнен жəне шайтанның азғыруынан, күміс пен алтын арқылы
емес, киелі жəне қымбатты қанымен, жазықсыз азаптары мен өлімі арқылы
құтқарды; мен соның адамы ретінде жəне оның қожалығы мен
патшалығында өмір сүрейін, өлілердің арасынан тіріліп, шексіз мəңгілікке
билік жүргізіп отырғандай, өмірімнің соңына дейін əділдік пен қасиеттілікті
бойыма сіңіріп, Оған қызмет етейін». 28
Лютердің схоластикалық теологиядан хабары аз болды, алайда бұл теология
оның сенімінің қарапайым формаларына айналды. Ол XIV ғасырдың қайғықасіретіне шешім таба алмаған бос теологиясына қарсы əрекет етті.
Мысалы, қалай ақтала алатынымызды нақты түсіндіруге тырысуының соңы
шытырман жағдайға алып келеді. Аугустин Лютердің кейіпкеріне,
күнəһарға берілген əділдіктің адамға қатысты болмағанын, керісінше,
Құдайға тиесілі екенін жақтады. Лютер бұл əрекетке айлакерлікпен қарады.
Аугустин киелі əділдіктің өздерін біріктіргенін айтты, Лютер оны
күнəһарлардан тыс деп мəлімдеді, бірақ Құдай əділдікті адамның бір
бөлшегі ретінде санады. Қырсық болғанда, реформация бұрынғысынан да
өршіп, ілімді күрделендірді, оның есесін толтыруды көздейтін жаңа оқужаттығуларды енгізуді желеу еткен əртүрлі секталардың пайда болуына жол
ашты.
Лютер «ақталу доктринасы оған жаңа өмір сыйлады» деп мəлімдеді. Бірақ,
шын мəнінде, оның алаң көңілі əлі де басылмаған болатын. Ол алаңсыз не
күйзеліске түскен қатыгез адам болды. Барлық негізгі діндер руханилықтың
шешуші көрсеткіші тұрмыстық өмірмен үзілмеген байланысында деген
қорытындыға келді. Буддада айтылғандай, тазарғаннан кейін, «шулы өмірге
оралады» жəне бойында жаны бар барлық адамдарға жанашырлық танытуға
тырысып бағады. Бейбітшілік, тыныштық пен сүйіспеншілікке толы
мейірімділік барлық шынайы діни көзқарастардың белгісі ретінде көрініс
береді. Лютер антисемиттер мен əйел затына да теріс көзқараста болды,
жыныстық белгілеріне қарай бөлінушілікке деген қарсылық пен оның
асқынуынан үрейлену басым болғандықтан, ол барлық бүлікшіл
шаруалардың өзін жойып жіберуге ниетті болды. Оның Құдайға деген
ызғарлы көзқарасы – жан дүниесін жеккөрушілік пен ызаға толтырып,
қаһарландырып, асау да бүлікшіл қасиеті арқылы реформацияға үлкен зиян
келтіргені айтылды. Оның реформатор ретінде танытқан біраз идеяларын
православиялық католиктер пайдаланды. Олардың пікірінше, бұл идеялар
Шіркеуге жаңа бағыт бере алатын. Алайда Лютердің агрессиялы тактикасы
оларды күдіктендіріп, үркітіп отырды.
Ұзақ мерзімді перспективада Лютердің идеяларына қарағанда Джон
Кальвиннің (1509-1564) швейцариялық реформасы маңызды беделге ие
болды. Ренессанстың пайда болуы Батыс этносына терең əсер қалдырды.
XVI ғасырдың аяғына қарай, «Кальвинизм» халықаралық діни бағыт ретінде
беделге ие болумен қатар, қоғамды оң немесе теріс бағытқа өзгерте алатын
жəне адамдарды өздері қалаған нəрселерге қол жеткізе алатынына сендіруге
шабыттандыратын дін болып қалыптасты. Англиядағы Оливер Кромвельдің
1645 жылы болған Пуритан революциясы, 1620 жылғы Жаңа Англияның
отарлауы кальвинизм идеяларымен рухтандырылды, Лютер қайтыс
болғаннан кейін, оның идеялары Германияға тиесілі болды, əйтсе де
Кальвиннің идеялары қайтадан прогрессивті көрініс берді. Оның шəкірттері
ұстаздарының ілімін дамыта отырып, реформацияның екінші толқынын
жасады. Тарихшы Хью Тревор Ропердің айтуынша, Кальвинизмді Римдегі
католицизмнен əлдеқайда оңай аластауға болады, «Демек, бір рет католик
болған адам мəңгілікке католик болып саналады» деген сөз бар. Дегенмен
Кальвинизм оған өз əсерін тигізбей қоймады: жарамсыз деп саналған кезде
де өз ықпалын жанама түрде көрсетуге қауқарлы болды. 10 Бұл жағдай
əсіресе АҚШта Құдайға сенбейтін көптеген америкалық пуританның
жұмыс этикасына жəне «өздерінің таңдалған ұлт» екендерін желеу еткен
кальвинистік сайлау ұғымына негіз болды. Біз алдыңғы қатарлы діндердің
жалпы мағынада өркениеттің, дəлірек айтар болсақ, қаланың өнімі
болғанын көрдік. Бай көпестер ескі пұттың билігінде басымдыққа ие болып,
өздерінің тағдырын өз қолына алуды бастаған уақытта байыды. Кальвиннің
христиандық туралы түсінігі Еуропаның жаңадан бой көтерген
қалаларында репрессивтiк иерархияның арналарын жойғысы келетін
буржуазияға жағымды болды.
Бұрынғы Швейцария теологі Хулдрих Цвингли (1485-1531) сияқты Кальвин
де догмаларға аса қатты қызығушылық танытпады: оның айналысатын
саласы діннің əлеуметтік, саяси жəне экономикалық аспектілеріне
бағытталған еді. Ол өте қарапайым, киелі мəтіндерге сəйкес бір сенімді
қалады, алайда өзінің ұстанымы Киелі кітаптың негізінен өзгеше екеніне
қарамастан, Үштіктің ілімін ұстанды. «Христиан дінінің институттары»
(Institutes of the Christian Religion) атты кітабында жазғандай: «Құдай
Өзінің тек жалғыз екенін мəлімдеген болатын, алайда біздің көз алдымызға
оның сипаты үш адамда бар сияқты көрінді». 1 1553 жылы Италия теологі
Майкл Серветус Үштікке қарсы шыққаны үшін өлім жазасына кесілді.
Серветус католиктік Испаниядан қашып кетіп, Кальвин тұрып жатқан
Женева қаласына барып бас сауғалады, ол доктрина жайлы бұрын-соңды
естімеген, білмеген болса да, апостолдар мен ең алғашқы шіркеу
ойшылдарының сеніміне қайта оралғанын жариялады. Серветус өзіне
сенімді түрде Жаңа өсиетте еврейлердің киелі кітаптарындағы қатаң
монотеизміне қайшы келетін ештеңе жоқ екенін алға тартты... Үштікке
қатысты доктрина адамзаттың ойдан шығарған жалған ілімі болып
есептелді, «адамның ақыл-ойларын шынайы Иса туралы білімнен
алшақтатып, бізді үш жақты Құдай түсінігімен таныстырды».? Серветустың
көзқарастары екі италиялық реформатор - Джорджио Бландрата (1515-1590)
жəне Фауст Социн (1539-1604) тарапынан қолдау тауып, басқаларға
таратылды, олар да Женеваға қашқан, алайда олардың ұстанған теологиясы
Швейцария реформасы үшін тым радикалды жағдайға жеткені анықталды.
Олар тіпті дəстүрлі Батыс көзқарастарын да ұстанбаған еді. Бландрата мен
Социннің ойларынша, адамдар Исаның өлімі арқылы емес, тек қана өз
наным-сенімдері немесе Құдайға деген сенімі арқылы ақталып, кешіріледі.
Социн «Құтқарушы Иса» (Christ the Savior) атты еңбегінде Никеяның
«православие» деп аталатын көзқарасына қарсы шықты: «Əке-Ұл» термині
Исаның құдайлық сипатымен байланысты емес, тек қана оған «Құдайдың
шапағаты мен мейірімі түскені» жайлы айтылады. Ол біздің
күнəларымызды өтеу үшін емес, тек «құтқарылу жолын көрсетуші» жетекші
ретінде өлген. Үштік туралы ілімге тоқталар болсақ, бұл жай ғана
«монстросита», «ақылға зардабын тигізетін» қиял-ғажайыпқа толы, шын
мəнінде сенушілерді бір-бірінен мүлде басқа үш Құдайға сенім білдіру
керек деп үгіттеді. Серветус өлім жазасына кесілгеннен кейін Бландрата
жəне Социн Польшаға жəне Трансильванияға қашты, олар өздерімен бірге
«унитарлы» дінін де ала кетті.
Цвингли мен Кальвин өздерінің Құдай туралы дəстүрлі идеяларына сүйеніп,
Лютер сияқты абсолюттік бостандығын айқын көрсетті. Бұл – жай ғана
интеллектуалдық сенімділік емес, көптеген күрделі тəжірибелердің
жиынтығынан пайда болған нəтиже. 1519 жылдың тамыз айында Цюрихтегі
қызметін бастағаннан кейін, көп ұзамай Цвингли қала тұрғындарының
шамамен жиырма бес пайызға жуығын жалмаған обаға шалдықты. Ол өзін
əлсіз, түкке тұрғысыз, бұдан былай өзіне ешкім көмек қолын созбайтынын,
оны бұл тығырықтан құтқаратын ешнəрсе жоқ екенін түсініп, дəрменсіз
күйде болды. Ол дін адамдарының немесе шіркеу қызметкерлерінің өзіне
қол ұшын созып, жəрдем берулерін сұрамаған. Есесіне, Құдайдың
құзыретіне жүгініп, өзіне мейірімділік танытуын қалады. Ол өзінің қысқа
дұғасында былай деп жазды:
«Маған не жасаймын десең де өз еркіңде,
Өйткені Сенің ештеңеге мұқтаждығың жоқ.