Latin Common Turkic

Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 01

Total number of words is 3802
Total number of unique words is 2118
26.9 of words are in the 2000 most common words
39.8 of words are in the 5000 most common words
46.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Алғы сөз
І. ƏУЕЛГІДЕ
ІІ. БІР ҚҰДАЙ
III. ПҰТҚА ТАБЫНУШЫЛАРДЫҢ ОЯНҒАН ҮМІТІ
IV. ҮШТІК: ХРИСТИАН ҚҰДАЙЫ
V. ТАУХИД: ИСЛАМ ҚҰДАЙЫ
VІ. ФИЛОСОФТАР ҚҰДАЙЫ
VІІ. МИСТИКТЕР ҚҰДАЙЫ
VIII. РЕФОРМАТОРЛАР ҚҰДАЙЫ
ІХ. АҒАРТУШЫЛЫҚ
Х. ҚҰДАЙДАН АЙЫРЫЛДЫҚ ПА?
XI. ҚҰДАЙҒА ҚҰЛШЫЛЫҚ ЖАЛҒАСА МА?
ГЛОССАРИЙ

Санамыздағы бір Құдайға деген сенім қайдан келіп орнықты? Адамзаттың
Жаратушы туралы түсінігі қалай сатылап өзгеріп отырды? Жаратушыны
əлемдік үш ұлы дін – яхудилік, христиандық пен ислам – қандай
сипаттарымен таныды? Бұл үш дін бір-біріне қалай ықпал етті?
Автор осы сауалдарға жауап іздеп, тамаша ғылыми зерттеу жасаған: бір
кітаптың шеңберінде монотеизмнің тұтас тарихын қамтыған –
Ыбырайымнан біздің заманымызға, антикалық философиядан
ортағасырдағы мистицизмге, Қайта өрлеу мен реформашылық дəуірдегі
рухани ізденістерден қазіргі заманғы скептицизмге дейінгі Жаратушыны
тану тарихын баян еткен. Яхудилік, христиандық пен исламның өрісі
аясында адамзат ақыл-ойының Жаратушы туралы ұғым-түсінігінің даму
кезеңдерін көрсеткен.
Карен Амстронг ханым – ағылшын ғалымы, Батыстағы дін тарихы туралы
ілімнің əлемге танымал маманы. «Будда», «Құдыс: Бір шаһар, үш дін»,
«Мұхаммед. Пайғамбардың ғұмырнамасы», «Құдай үшін талас,
Фундаментализм тарихы» сияқты тамаша еңбектердің авторы. Оның
шығармалары əлемнің қырықтан астам тіліне аударылған.
Алғы сөз
Бала кезімде менің біршама тиянақты діни нанымдарым болды, бірақ
Құдайға құлшылығым əлжуаз еді. Санаға сіңген əртүрлі ырым-жоралғылар
мен өзіне шын ұйытып əкететін сенімнің арасында айырмашылық бар.
Əлбетте, Құдайдың бар екеніне иландым. Иса Мəсіхтің шынайы болғанына,
оның тылсым болмысына жəне күнəһарларды шексіз азап күтіп тұрғанына
да шəк келтірмедім. Күнəдан арылатын орынның ақиқат екеніне де сенімім
кəміл еді. Алайда асқақ ақиқаттың табиғаты туралы діни догмалар маған
жер бетіндегі тіршіліктің рақатын аңдатты деп айта алмаймын. Бала кезімде
Рим Католицизмі көбінесе үрей тудыратын діни ілім болып көрінетін.
Джеймс Джойс мұны өзінің «Бозбала суретшінің портреті» (Portait of the
Artist as a Young Man) романында дəл бейнелеген; тозақ оты туралы
уағыздар топтамасын соңына дейін тыңдадым. Шынымды айтсам, тозақ
азабы Құдайға қарағанда əлдеқайда нанымдырақ көрінді. Тозақты қиял
арқылы еш қиындықсыз түйсіндім, ал Құдай бейнесі күңгірт пішінде қалып,
нақты бейнелермен емес, пайымдау арқылы ғана топшыланып отырды.
Сегіз жасымда «Құдай деген кім?» деген сұраққа жауап беру үшін
қатехизистегі: «Құдай – бұл Жоғары Рух, біртұтас Өзіндік дара болмыс
жəне шексіз кемел бітім» деген жолдарды жаттап алуыма тура келді. Əрине,
бұл сөздердің мағынасын түсінгенім жоқ. Тіпті əлі күнге дейін осы сөз
оралымдарына салғырт қарайтынымды мойындаймын: мұндай анықтама
маған əрқашан құрғақ, қасаң жəне өктем көрінеді. Оған қоса, осы кітапты
жазу барысында оның дұрыс емес екеніне көзім жетті.
Есейе келе діннің тек үрей емес екенін түсіндім. Əулиелердің
ғұмырнамасын, метафизик ақындардың туындыларын, Томас Элиоттың
жырларын жəне мистиктердің кейбір қарапайым жазылған шығармаларын
оқыдым. Литургия мені өзінің сəн-салтанатымен баурай бастады. Құдай
бұрынғыдай жырақта қала берді, бірақ оған жақындауға болатынын жəне
онымен жанасу бүкіл əлемді бір сəтте түрлендіріп жіберетінін сезіндім. Осы
себепті рухани бауырластықтардың біріне мүше болып кірдім. Монах (əйел)
болып жүріп, дін жөніндегі білімімді мейлінше молайттым. Апологетикаға,
діни ізденістерге жəне Шіркеу тарихын зерттеуге кірісіп кеттім. Монахтар
өмірінің тарихын зерттедім жəне бауырластығымыздың өзіміз жатқа білуге
міндетті жарғысының бүге-шігесіне дейін ой көзімен үңілдім.
Таңғаларлығы, осының барлығында Құдайға орын көп тимеген болып
шықты. Негізінен, діннің қосымша ұсақ-түйектеріне, жеке тұстарына көңіл
бөлінген. Ғибадат уақытында бар ойымды жан-тəніммен Құдаймен жүздесу
жолына бағыттайтынмын, бірақ ол жарғы ережесінің əрбір бабының
бұзылмауын мұқият қадағалап отыратын қатал бақылаушы кейпінде
қалатын немесе жанымды азапқа қалдырып, көзден мүлде таса болып
кететін. Тақуалардың тылсым таңданыстары туралы сарсыла оқыған сайын,
өз сəтсіздіктерім мені соғұрлым күйінішке түсіретін. Бойымда сирек те
болса, туындап тұратын осындай діни əсерлер өз қиялымның жемістері,
оларды бастан кешіруге деген ыстық құштарлықтың нəтижесі болуы əбден
мүмкін екенін, күйзеліспен іштей мойындауыма тура келді. Діни сезім көп
жағдайда литургия мен грегориандық əуеннің сиқырына бөленген
эстетикалық жаңғырық болып шықты. Қалай болғанда да менің тірлігімде
сыртқы ықпалдан болған ешнəрсе байқалмады. Құдайдың бар екенін
меңзейтін, мистиктер мен пайғамбарлар əңгіме қылатын жарқ еткен
нышандарды бірде-бір рет сезіне алмадым. Əдетте Құдайдан гөрі Иса Мəсіх
əңгімеге жиі арқау болатын, ол соңғы антикалық кезеңмен тұтасып кеткен
таза тарихи бейне ретінде көрінетін. Бұдан да сорақысы, кейбір шіркеулік
доктриналарға деген күмəнім өсе берді. Мəселен, Исаның адамиланған
Құдай болғанын қалай анықтауға болады? Жалпы, бұл идея нені білдіреді?
«Үштік доктринасы» ше? Шындығында, осы күрделі де мейлінше қарамақайшы тұжырымдама «Жаңа өсиетке» енген бе? Бəлкім, Үштікті (Trinity) де
басқа да көптеген діни қағидалар сияқты, Исаны Құдыста өлім жазасына
кескен соң, жүздеген жылдардан кейін дінбасылар ойлап тапқан шығар?
Ақырында, өкінішті болса да, мен діни өмірден алшақтадым жəне бұл қадам
мені сəтсіздіктер ауыртпалығы мен кембағалдық сезімінен дереу азат етті.
Мен Құдайға деген сенімімнің солғындап бара жатқанын сезіндім. Шынын
айтқанда, тұла бойымдағы бүкіл ынта-ықыласыммен ұмтылсам да, Ол
менің өмірімде елеулі із қалдырған жоқ. Мен күнəні де, өкінішті де
сезінбедім. Құдайдың көрінбеуі былай тұрсын, мүлде жырақтай берді.
Дегенмен менің көкейімде діннің өзіне деген ынтызарлығым өшпей
сақталып қалды. Христиандықтың алғашқы дəуірлерінің тарихы мен діни
толғамдарға арналған бірқатар телебағдарлама дайындадым. Діндер
тарихын зерттеген сайын, бұрынғы күдігімнің негізсіз емес екеніне көзім
жете бастады. Байқасам, жасөспірім шағымда сөзсіз қабылдаған
доктриналарды шын мəнінде адамдар ойлап тауып, оларды ғасырлар бойы
жетілдіріпті. Ғылым Жаратушыны керек етуді мүлде қойған болса, Інжілді
зерттеушілер Исаның ешқашан өзінің құдайлық болмысын растамағанын
дəлелдейді. Эпилепсия талмалары кезінде түрлі елестер көретінмін, бірақ
олардың невропатология белгілері ғана екенін кейін білдім; бəлкім,
əулиелер мен пайғамбарлардың мистикалық таңданыстарын да психика
көріністеріне жатқызғанымыз дұрыс бола ма?
Құдай маған адамзат əлдеқашан басынан өткізіп қойған естен
адасушылықтың емеуріні ретінде көріне бастады.
Шіркеуде өткізген жылдарға қарамастан, өзімнің діни тəжірибелерімді
қалыптан тыс деп санамаймын. Менің Құдай туралы балғын түсініктерім
балалық шағымда-ақ қалыптасты, бірақ сол наным-сенімдерім кейіннен
басқа салаларда жиған біліміммен ымыраға келе алмады. Мен Аяз Атаға
деген аңғал балалық сенімімді қайта ой елегінен өткіздім, содан соң сəбилік
құндaғымнан бұлқынып шығып, адам өмірінің күрделігі туралы ересек
түсініктің жетегіне ілестім. Алайда менің Құдай туралы бастапқы бұлдыр
түсініктерім сол күйінде өзгеріссіз қала берді. Иə, менің діни тəрбием
əдеттегіден біршама өзгешелеу болды, дегенмен адамдардың басым
көпшілігі Құдай туралы бейкүнə түсініктерінің сонау сəби шағында
қалыптасқанын естеріне алады. Уақыт озып, заман өткен сайын, біз балаң,
бейкүнə, аңғал көзқарастарымыздан ақырындап арылып, соңында балалық
шағымызда құлай сенген Құдайымыздан да суынып, жырақтап кеттік.
Əйтсе де менің дін тарихы саласындағы ізденістерім адамның рухани
тіршілік иесі екенінен бір сəт ауытқыған емес. Homo sapiens дегеніміз ното
religiosus екеніне күмəн болмауы керек деп ойлаймын. Адамдар адами
бітімге ие болған сəттен бастап, Құдайға сенумен келеді. Діни нанымсенімдер де алғашқы өнер туындыларымен бірге пайда болды. Бұл
адамдардың құдіреті зор күштерді тыныштандыруы үшін ғана жасалған
амалы ғана емес. Ең көне наным-сенімдердің өзінде біздің қызықты да
қорқынышты əлеміміздің ажырағысыз бөлігі болып келе жатқан ғажайып
пен ғайыпты сезіну белгі береді. Тəннің тартатын азабына қарамастан, өнер
тəрізді дін де өмірдің мəнін ашуға, құндылықтарын айқындауға деген
талпынысқа иек артады. Адамдар əрекет ететін басқа салалар секілді діни
ортада да қиянатты жағдайлар орын алып отырады; шамасы, біз ондай
жағдайлардан азат бола алмайтын сияқтымыз. Қиянат жасау - жалпы адам
баласының табиғатымен бірге біткен қасиет, сондықтан ол қаһарлы
патшалар мен қара ниетті абыздардың қаскөйлігімен ғана шектелмейді.
Расында, қазіргі зайырлы қоғам – адамзат тарихында баламасы жоқ сынақ
алаңы. Бізді оның соңы немен аяқталарын білу күтіп тұр. Батыстың
либералды гуманизмі өздігінен туындамайтыны да шындық – бейнелеу
өнері мен поэзияның сырын ұғуды қалай үйрету керек болса, оған да солай
бейімделмесе болмайды. Гуманизм бұл да дін іспеттес, бірақ Құдайсыз дін,
өйткені Жаратушы діндердің барлығында бірдей бола бермейді ғой. Біздің
дүниедегі адамгершілік мұратымыз да əлдебір ақыл мен жан
тұжырымдамасына негізделген жəне дəстүрлі діндердегі сияқты, адам
өмірінің жоғары мəніне деген сенімге арқау болады.
Бірқұдайлыққа негізделген өзара тығыз байланысты үш дін – иудаизм,
христиандық пен исламдағы Құдай туралы санадағы жəне тəжірибедегі
түсініктер тарихын зерттеуге кірісер алдында, мен Құдайды адам
мұқтаждықтары мен тілектерінің жай кескінделген нобайы ғана болады деп
жобаладым. Оны қоғамның түрлі өсу кезеңдеріндегі қорқыныштары мен
арман-аңсарларының көрінісі деп санадым. Бұл болжамдар түгелімен
теріске шықты деп айтуға болмас, бірақ кейбір жаңалықтар мен үшін мүлде
тосын жайтқа айналды əрі мұның бəрін осыдан отыз жыл бұрын, діни
өмірім басталған шақта білмегеніме өкіндім. Сол кезде үш діннің көрнекті
өкілдерінен «Құдайдың өзіңе келуін күтпе, керісінше, оның жаныңда ұдайы
бар болуын саналы түрде түйсін» деген сөздерді естігенде, өзімді ұзақ «тар
жол, тайғақ кешулерден» құтқарған болар едім. Сол кезде данышпан
раввиндермен, монахтармен немесе сопылармен таныс болғанымда, олар
мені Құдайды əлдебір «сыртқы» болмыс деп жорамалдағаным үшін сөгер
еді. Олар Құдайды əдеттегі салқын ақылмен тануға ыңғай беретін
объективті құбылыс деп үміт артуға болмайтынын ескертер еді. Қайсыбір
аса маңызды тұрғыдан мұқият мəн беріп қарағанда, Құдайдың – шын
мəнінде өзімді соншалықты шабыттандыратын музыка мен поэзия секілді –
шығармашылық қиялдың жемісі екенін маған міндетті түрде айтар еді. Ал
қадірменді монотеистердің кейбірі іс жүзінде Құдайдың жоқ екенін,
сонымен қатар «Ол» əлемдегі ең маңызды болмыс екенін айтып, құлағыма
сыбырлаған болар еді.
Бұл кітап уақытқа да, өзгерістерге де бағынбайтын Құдайдың нақ өзінің
сөзбен жеткізуге келмейтін тарихына арналмаған; бұл – Ыбырайымнан
(Авраамнан) бастап қазіргі күнге дейінгі адам баласының Құдайды тану
туралы ұғым-түсініктерінің баяны. Құдай туралы адамзат ойының өз
тарихы бар, өйткені əртүрлі кезеңдерде түрлі халық Оны əрқилы елестетіп
отырған. Құдай туралы бір ұрпақтың ұстанған түсінігі басқасына мəнсіз
болып көрінуі мүмкін. «Мен Құдайға сенемін» сөздері объективті
мазмұннан ада. Ол кез келген басқа сөз тіркесі сияқты белгілі бір қоғам
мүшелері айтқанда ғана нақты мəнге ие болады. Осылайша, Құдай
түсінігінің астарында əлдебір өзгермейтін идея жасырулы емес. Керісінше,
оның өне бойына шалқар мағыналар сыйып тұр, бұл ретте олардың
кейбіреулері бірбірін мүлде терістеуі мүмкін, тіпті іштей қайшылықты
болып шығуы да ықтимал.
Мұндай құбылмалы сипатсыз Құдай идеясы адамзаттың ой тарихында
маңызды орындардың бірін иеленбес еді. Құдай туралы түсініктердің бірі
мəнін жоғалтып немесе ескіріп жатқанда, олар елеусіз ұмытылатын жəне
орнын басқа бір діни ілім басатын. Фундаменталистер, əрине, мұнымен
келіспейді, себебі фундаментализмнің өзегі тарихқа қарсы жəне де ол
Ыбырайым, Мұса мен ежелгі пайғамбарлардың Құдайды қазіргі адамдар
сияқты қабылдағанына сенімді. Біз айтып отырған үш дінге тұтас назар
аударсақ, оларда Құдай туралы объективті пікірдің жоғы анықталады: Оның
бейнесін əрбір ұрпақ өзінің тарихи міндеттеріне сай етіп жасап алады. Айта
кетерлігі, бұл атеизмге де тəн, өйткені «мен Құдайға сенбеймін» сөз тіркесі
əр тарихи дəуірде өзіндік ерекшелігі бар əрқилы мəнге ие болды.
«Құдайсыздар» деп аталатындар құдайшылдыққа қатысты əлдебір нақты
түсінік барын үнемі терiстейді. Сонда, бүгінгі атеистер сенбейтін Құдай
кім? Патриархтардың, пайғамбарлардың, философтардың, мистиктердің
немесе он сегізінші ғасыр дейстерінің құдайы ма? Яхудилер, христиандар
мен мұсылмандар түрлі тарихи дəуірлерде осы құдайлардың барлығына
табынып келді, əрқайсысын нақты — не Інжіл, не Құран Құдайы деп атады.
Шындығында, бұл құдайлардың бір-біріне мүлде ұқсамайтынына əлі
көзіміз жететін болады. Оның үстіне, атеизм талай рет өзінше бір өтпелі
кезең қызметін атқарды. Пұтқа табынушылар Құдай мен Трансценденттілік
(Тысқары əлем) туралы түбегейлі төңкерістік идеяларға маңдай тіреген –
яхудилер, христиандар мен мұсылмандардың өзін «құдайсыздар» деп атаған
заман болған. Қазіргі атеизм де заманымыздың талаптарына сай болудан
қалып бара жатқан «Құдайды» жоққа шығаруы мүмкін ғой?
Дін о дүниемен байланысты болса да, мейлінше прагматикалық сипатта. Біз
əрі қарай Құдай туралы кез келген нақты идея, ең алдымен, əрекетшіл
болуы керек екенін көреміз, бұл оның логикалық негізділігі мен
шынайылығына қарағанда əлдеқайда маңыздырақ. Көзқарастар пайда
əкелуден қалған тұста өзгеріске ұшырайды, кей кезде тіпті кісі танымастай
құбылады. Бұрынғы заманның діндар адамдарының басым бөлігі бұған аса
қобалжымайтын, өйткені олар Құдай туралы түсініктің мəңгі қастерленетін
дүние емес, уақытша шарттылық екенін өте жақсы білген. Адамдар ойлап
тапқан рəміздер олардың тасасында бүркемеленген, сипаттауға сөз
жетпейтін Ақиқаттың дəл өзі емес. Кейбір ойшылдар бұл айырмашылықты
қатты ажуа сөздермен атап көрсетіп отырған, тіпті бір ортағасырлық
мистиктің тереңдеп кеткені сонша – көзжұмбайлықпен, «Құдай деп атайтын
Шексіз Ақиқат турасында Інжілде мүлде ештеңе айтылмаған» деп айта
салған. Адамдар өз тарихының өн бойында мына дүниеден тысқары жатқан
əлдебір рухани өлшем барын сезген. Санадан сырткары дүние туралы ой
толғау - шын мəнінде ақылдың ғажайып қасиеттерінің бірі. Қалай
пайымдасаңыз да, адамның бұл трансценденттілік тəжірибесі –
бұлтартпайтын айғақ. Айта кетерлігі, одан жұрттың барлығы бірдей
құдайлық болмысты көре бермейді. Мəселен, буддистер рухани көріністер
мен нұрланулар адам табиғатына тəн құбылыс жəне оларда табиғаттан тыс
тылсым бастау жоқ деп сенеді. Дегенмен барлық ірі діндердің тұжырымы
бір жерде тоғысады: Трансценденттілік, яғни тысқары Əлем əдеттегі
сөздермен жəне ұғымдармен суреттеуге келмейді. Бірқұдайлық жақтастары
осы жоғары ақиқатты «Құдай» деп атайды жəне онымен қарым-қатынасқа
белгілі бір шектеулер қояды. Мəселен, иудаистерге Құдайдың қастерлі
Атын атауға, ал мұсылмандарға Алланы заттай бейнелеуге тыйым салынған.
Мұндай қатаң шектеулер «Құдай» деп аталатын ақиқаттың адамдардың кез
келген сипаттау əрекеттерінен жоғары тұратынын еске салады.
Бұл кітаптың мазмұны үйреншікті мағынадағы тарих емес, себебі Құдай
идеясы тек бір бағытта дамыған жоқ. Ақырына дейін пісіп-жетілген
көзқарастарға алып келетін не нақты бастауы, не өсу үдерісі болмады.
Ғылыми идеялар осылай дамуы мүмкін, бірақ өнер мен дін бұл қатарға
жатпайды. «Махаббат лирикасы сюжеттердің мейлінше жұтаң жиынтығына
сүйенеді» деген пікір қалыптасқан; Құдай турасында да əлем халықтары əр
заманда қайта-қайта бір-ақ нəрсені айтып келді. Əрі қарай біз яхудилердің,
христиандар мен мұсылмандардың Құдай туралы түсініктерінен көптеген
ұқсастықты байқаймыз. Атап айтқанда, Үштік пен Адамиландыру
(Құдайдың адам кейпіне енуі) доктриналарына еврейлер мен мұсылмандар
күпірлік деп қарайды, бірақ олардың бұл қарама-қайшы діни тұжырымдарға
қатысты өзіндік түсіндірме нұсқалары бар. Дегенмен мұндай жалпылама
доктриналарды ұғындыру тəсілдері қашанда əртүрлі болады, сөйтіп, бұл
«Құдай» түсінігін беруге тырысқан адам қиялының тапқырлығы мен
өзгешелігін танытады.
Бұл тақырып шамадан тыс кең болғандықтан, мен саналы түрде яхудилер,
христиандар мен мұсылмандар сенетін Бір Құдаймен шектелдім, дегенмен
арагідік бірқұдайлық позициясын айқынырақ суреттеуге көмек беретін
пұтқа табынушылардың, индуистер мен буддистердің Шексіз Ақиқат
тұжырымдамаларына да орын бердім. Бір ғажабы, бірқұдайлық идеясы іс
жүзінде бір-бірінен тəуелсіз дамыған басқа діндердегі түсініктермен ұқсас.
Ең ақырында, «Құдай» туралы қандай қорытындыға келсек те, осы идея
тарихының өзі бізге адам ақылының қасиеттері мен оның асқақ
ұмтылыстары туралы өте маңызды мəліметтер береді. Батыс қоғамының
басым бөлігінің өмір салты дінмен онша байланысты болмаса да, Құдай
идеясы миллиондаған адамның санасына бұрынғыдай ықпал етіп отыр.
Жақын арада жасалған сауалнамалар көрсеткендей, америкалықтардың
тоқсан тоғыз пайызы Құдайға сенетінін мойындаған. Енді солардың
əрқайсысы сенетін «Құдай» қандай, соны анықтау ғана қалып тұр.
Құдайтану ілімін көбінесе іш пыстырарлық жəне дерексіз сипатта дейдi,
бiрақ Құдайтану тарихы шиеленіс пен құштарлыққа толы. Шексіз
Ақиқаттың кейбір концепцияларынан айырмашылығы сонда - ол əуел
бастан азап пен қақтығысқа толы күреспен қат-қабат жүрді. Құдайдың
алдында израилдық пайғамбарлар кісі шыдамас дертке душар болып, он екі
мүшесі қыл бұрауға түсті, ал жансарайлары сұрапыл сезімдер мен
таңданыстарға толды. «Құдай» аталған нəрсе бірқұдайлықты
жақтайтындарға көбінесе тосын жағдайларда көрініп отырған: ол туралы
хикаяларда əдетте «тау шыңдары» жəне «қараңғы түндер», «үмітсіздік
шыңырауы», азап пен шырғалаң алма-кезек кездесіп отырады. Батыс
жұртының əсерлері тіптен қорқынышты көрінеді. Осы бір өзгермейтін
күйзеліс қайдан шығады? Басқа жағдайда – Жарық жəне Жаңару. Мұндай
көріністерді бастан кешіргендер сөзбен жеткізіп болмайтын Ақиқатты
мейлінше өткір бейнелі теңеулерге жүгіну арқылы суреттеп, ортодоксалды
дін ғылымы шегінен əбден ұзап, шығып кетеді. Кейінгі уақытта пайда
болған мифологияға деген қызығушылық діни ақиқатарды айқын
сипаттаудың жаңа, мейлінше əсерлі тəсілдерін іздестіруді қажетсінуі
мүмкін. Жалпыадамзаттық мифологияны зерттеп, көне мифтерді бүгінгімен
байланыстырған америкалық ғалым Джозеф Кэмпбеллдің еңбектері
айрықша танымал болып отыр. Көпшілікке бірқұдайлықтың үш дінінде
мифтік сарындар мен поэтикалық символика жоқ секілді көрінеді.
Шындығында, монотеистер, ең алдымен, пұтқа табынушылардың мифтерін
өздерінің діндерінен алып тастады. Алайда олар əр-əр жерден қайтадан
қылаң беріп қалады. Мəселен, мистиктер Құдайды əйел бейнесінде жиі
көреді; басқа біреулер Құдайдың жыныстық табиғаты болғанына ықылас
танытады жəне оны əйелдік болмыспен толықтырады.
Бұл менің алдымда көп қиыншылық туғызды. Өйткені Құдай ерте кездерде
таза еркектік болмыстан тұрды, сенушілер Оны атағанда еркек сипатында
елестеті, соңғы кездері бұл жағдай феминист əйелдердің наразылығын
туғызды. Бірақ мен Құдайды еркек ретінде сипаттаған халықтардың ойлары
мен көзқарастарын баяндағым келеді. Сондықтан еркек тегіндегі дəстүрлі
нұсқаларды ұстанатын боламын (тек орта текке жүгіну ақылға сыйымды
болатын жерлерден басқа жағдайларда). Құдайға байланысты лексикондағы
ер тегі барлық тілдерге тəн емес екенін айта кеткен жөн. Көне еврей, араб
жəне француз тілдерінде грамматикалық тек категориясымен берілген діни
пайымдардағы түрлі тектік бастаулардың контрапункті мен теңдігінің
диалектикасы ағылшын тілінде жоқ. Мəселен, араб тіліндегі Алла
(Құдайдың жоғарғы аты) грамматикалық тұрғыда ер тегіне жатса, басқа
алдхат ұғымы Құдайдың құдайлық жəне танылмайтын болмысын білдіре
отырып, əйел тегіне жатқызылады.
Құдай туралы кез келген пайым ара-тұра едəуір қиыншылықтар
туындатады. Бірқұдайлық жақтастары қашанда Шексіз Ақиқатты сөзбен
түсіндіруге болатынын жоққа шығарып келді, алайда дəл осы мақсат үшін
тілдің барлық бейнелеу байлығын қолданды. Яхудилердің, христиандардың
жəне мұсылмандардың Құдайы — «сөйлейтін» Құдай, Оның Сөзі барлық
үш дінде де маңызды. Құдай Сөзі бүкіл біздің мəдениетіміздің тарихын
анықтап берді. Ендігі ретте біз үшін «Құдай» сөзінің мəні қаншалықты
сақталғанын айқындау ғана қалды.
І. ƏУЕЛГІДЕ
Бастапқы кезде адамдар барлық нəрсенің Алғашқы себебі жəне көк пен
жердің Иесі – Құдайды жаратты. Ол кезде оның бейнесі де, ғибадатханасы
да, абыздары да болмады. Адам əлі табынуды білмеді. Құдай оларға тым
биікте көрінді. Уақыт өте келе Ол адамдардың жадынан өшті де, адамдар
Оған деген мұқтаждықты сезінбейтін болды. Кейін Ол мүлде жоғалды
дегендер де болды...
Бұл теория Вильгельм Шмидт əкейдің 1912 жылы жарық көрген «Құдай
идеясының пайда болуы» (The Origin of the Idea of God) атты еңбегінде
баяндалған. Оның пайымынша, көпқұдайлықтан бұрын қарапайым
монотеизм болған: бағзы заманда адамдар əлемді жаратқан жəне өздерінің
іс-əрекетін реттеп отырған жалғыз Ұлы Құдайдың бар екенін мойындаған.
Мұндай Ұлы Құдайға сенім (кейде оны Аспан Құдайы деп атаған, өйткені
Оған бəрінен жоғары тұру керек болды) қазіргі кезде де көптеген африкалық
тайпалардың діни жоралғыларына тəн сипат. Олар Құдайға жалбарынады
жəне оның барлық əлемді бақылап отырғанына, қылмыстарды
жазалайтынына күмəн келтірмейді. Екінші жағынан қарасақ, бұл Құдай
олардың күнделікті өмірлерінде көрінбейді; Оның культі де, бейнесі де жоқ.
Африкалықтардың көзқарасынша, Оны сипаттау мүмкін емес жəне оны
ешбір дүниелік нəрсемен кірлетпеу керек. Антропологтердің
байыптауынша, бұл Құдайдың алыстағаны жəне жоғарылағаны сонша –
оның орнын біртіндеп төменгі рухтар мен қолжетімді құдайлар басады. Бұл
Шмидтің теориясына сай келеді, яғни Ұлы Құдай ерте кездерде-ақ пұтқа
табынушылардың пантеондарындағы сауықкеш құдайлармен
ауыстырылған. Бірақ алғашқы кезде тек Бір Құдай болғаны хақ делінеді,
яғни монотеизмді өмірдің сыры мен сипатын түсіндіруге тырысқан
адамдардың алғашқы талпынысы деген дұрыс. Осының барлығы əлгідей
Құдайдың белгілі бір қиындықтармен бетпе-бет келетінін меңзейді.
Мұндай теорияны ешқандай əдіспен негіздеп беру мүмкін емес. Діндердің
пайда болуы туралы қисын көп. Бірақ бір нəрсені батыл айтуға болады: адам
үнемі құдайларды туғызумен келеді. Егер қандай да бір діни идея əлдебір
себептермен адамдарға ұнамаса, олар оны жаңасымен алмастыратын,
Ескірген түсініктер білдіртпестен, ақырын ғана ойдан шығып қалатын.
Аспан Құдайы идеясы да осындай күйге ұшырады. Қазіргі таңда көптеген
адам: «Ғасырлар бойы яхудилер, христиандар мен мұсылмандар табынып
келген Құдай Аспан Құдайы сияқты алыстап кетті» дейді. Тіпті «Құдай
өлді» деп жариялап та жүр. Иə, шынымен де, əсіресе Батыста Ол көптеген
адамның өмірінен ғайып болып барады.
Адам санасында «Құдай бейнесіндегі саңылау» пайда болған дейді, дəл сол
жерде Ол ертеректе орын тепкен (дегенмен кейбір орталарда Құдай қанша
пайдасыз болып көрінсе де, Ол тарихымызда шешуші рөл атқарды, жалпы,
барлық заман үшін адамзаттың ұлы идеяларының бірі болып қалады)
деседі. Егер Құдай, расында да, жоғалып бара жатса, не нəрседен
айырылатынымызды түсіну үшін адамдардың қалай өмір сүргенін, Оған
қалай сене бастағанын, Оның адамдарға қандай мəні болғаны мен ол туралы
қалай ойлағандарын анықтап алуымыз қажет. Бұл үшін көне дəуірлерге
сапар шегуіміз жəне Таяу Шығысқа саяхат жасауымыз керек: дəл сол жерде
шамамен он төрт мың жылдай бұрын Бір Құдай идеясы туындады.
Қазіргі таңда діннің қажетсіз болып көріну себептерінің бірі өзімізді көзге
көрінбейтін əлемнің қоршауында сезінбейтінімізде болып отыр. Ғылыми
мəдениет бізді, ең алдымен, физикалық, заттай əлемге назар аударуға
үйретті. Мұндай дүниеге деген көзқарас аз пайда əкелген жоқ, бірақ
салдарларының бірі ретінде, біз «руханилық» немесе «қасиеттілік»
сезімдерін жоғалттық, əйтпесе бұлар ежелден күні бүгінге дейін дəстүрлі
мəдениеттердегі өмірдің барлық салаларының негізін құрап, адамның
дүниені қабылдауының маңызды құрамдас бөлігіне айналған. Оңтүстік
теңіз аралдарында бұл жұмбақ қуатты мана деп атайды; басқалар оны бір
нəрсе, рух деп сезінеді; кейде оны радиация немесе электр қуаты сияқты
көрінбейтін энергия ретінде қабылдайды. Адамдар оны тайпа көсемінің
бойында, тастарда, аңдар мен шөптерде жасырулы тұр деп сенген. Қасиетті
ормандарда римдіктер рухтар, питіnа барын сезген; арабтар қоршаған
ортада жындар барын білген. Əрине, адам осы ақиқатпен жанасуды жəне
оны қалай болғанда да пайдасына жаратуды қалаған, сонымен бірге
қарапайым қызығушылық та із қалдырған болу керек. Адамдар осы
көрінбейтін күштерге жеке қасиеттер дарытқан: олар желге, күнге, теңіз бен
жұлдыздарға сəйкес келетін құдайларды ойлап тапты жəне оларды адамға
ұқсас етті. Осылайша, адамдар көрінбейтін əлеммен жəне қоршаған
ортамен туыстық сезімін орнатты.
1917 жылы «Қасиеттілік идеясы» (The Idea of the Holy) еңбегін жариялаған
немістің дін тарихшысы Рудольф Отто діндарлықтың қайнар көзі дəл осы
танылмайтынды сезіну екеніне күмəнданбаған. Дəл осы сезіну əлемнің
пайда болуы немесе мораль негіздерін анықтауға талпыныстан бұрын келді.
Танылмайтындық адамдар тарапынан түрлі түсінілді: бірде таңғажайыпқа,
жабайылыққа, жүгенсіздікке толы қобалжуды білдірді, бірде мейлінше
мамыражай күйді меңзеді, ал бірде үрейді, бас июді жəне өмірдің барлық
саласын қамтитын құпия күшпен салыстырғанда, өзін дəрменсіз сезінуді
аңғартты. Мифтерді ойлап тауып, өздерінің құдайларына табынған адамдар
табиғат құбылыстарын егжей-тегжейлі түсіндіруге асықпаған. Рəміздік
аңыздар, мүсіндер мен жартастағы суреттер – бұлар кереметті сезінуін
жеткізу жəне осы бір ғаламдық жұмбақты күнделікті өмірмен
байланыстыруға тырысу əрекеттері; дəл осы сезімдер қазір де ақындарды,
суретшілер мен музыканттарды шабыттандырып келеді. Палеолит
дəуірінде, мəселен, егіншілікпен шұғылдану пайда болған тұста
құнарлықты қастерлеу идеясы Құдай-Ана культін туындатты. Археологтер
оның жалаңаш жүкті əйел бейнесіндегі суреттерін бүкіл Еуропадан, Таяу
Шығыс пен Үндістаннан тауып жатыр. Ұлы Ана ғасырлар бойы
шығармашылық қиялдың басты арқауы болып келген. Көне Аспан Құдайы
секілді, ол да кейінгі уақыттағы пантеондарға енді жəне басқа байырғы
құдайлармен бірге төрге жайғасты. Əдетте оны ең құдіретті құдайлар
қатарына жатқызатын, тіпті ол қол жетпес Аспан Құдайынан да артық
саналатын. Оны көптеген халық шумерлік Инанна, бабылдық Иштар,
ханаандық Анат, мысырлық Исида жəне гректік Афродита деген атаулармен
таныды, ол туралы өте ұқсас аңыздардың кезігуі түрлі мəдени ортаның
рухани өмірінде бұл əйел құдайдың маңызы зор болғанын нақтылай түседі.
Бұл мифтердің егжей-тегжейлі түсіндірмелері болмаса да, сөзбен
жеткізілмейтін өте күрделі ақиқатты ишарамен аңғартудың əрекеттері
саналды. Құдайлар туралы шым-шытырыққа толы, көңіл тебірентетiн
əңгімелер адамдарға құдіретті, бірақ көзге көрінбейтін күштерге жақындық
сезімін ауызекі түрде баяндауға көмектесетін.
Шамасы, ертедегі адамдар осы құдайлық өмірге белсене араласып отыру
нағыз адам болуға мүмкіндік беретініне сенген. Жер бетіндегі өтпелі
ғұмырдың қысқа көрінетіні соншалық – оған ылғи өлім қаупі төніп
тұратын; құдайлардың əрекеттеріне еліктеу арқылы адам белгілі бір
мөлшерде солардың қуаты мен болмысына иек артатын. Сол себептен дəл
осы құдайлар адамдарға жоғары пат шалықтағы құдайлардың үйіне
ұқсайтын қалалар мен ғибадатханаларды соғуға үйретті деп есептелетін.
Мифтерде суреттелетін құдайлардың қасиетті əлемі адамдар жетуге
ұмтылатын идеал ғана емес, сонымен бірге адам тіршілігінің алғашқы
бейнесі, осындағы, яки жер бетіндегі өмірді анықтайтын бастапқы архетип,
кемел үлгі болды. Жердегінің барлығы құдайлық əлемнің көшірмесі болып
табылатыны идеясы көне халықтардың мифологиясын, ғұрыптары мен
қоғамдық құрылымының негізін салды, тіпті қазір де көптеген дəстүрлі
мəдениетте басым болып отыр. Мəселен, Көне Иранда əдепкі əлемнің
(getik) əрбір адамы мен затына құдайлық болмыстың архетип əлемінің
(menok) сыңары сəйкес келеді дегенге сенген. Қазір бізге бұл
тұжырымдаманы қабылдау қиын, себебі жеке тұлға еркі мен тəуелсіздігі
өміріміздің жоғары идеалдарына айналды. Дегенмен «Post coitum omne
animal tristis est» танымал сөзі қазір де жалпыламалық тəжірибеге
айналып отыр: Ынты-шынтымен асыға күткен сəт туған кезде қол жетпес
тағы бір үлкен нəрседен айрылып қалғандай сезім жиі байқалады. Құдайға
еліктеу – тынығатын сенбі күні болсын, қасиетті Құштарлық аптасында
кедейлердің аяғын жуу болсын - қазір де діннің маңызды құрамдас бөлігі
болып келеді. Өздігінше парықсыз көрінетін бұл əрекеттер бір заманда
оларды Құдай жасаған делінетіндіктен ғана мəнді де қасиетті болып отыр.
Дəл осындай руханилық Көне Месопотамияда да болды. Тигр мен Евфрат
алқабында (қазіргі Ирак) б.д.д. төрт мың жыл бұрын өркениетті əлемнің
алғашқы ұлы мəдениеттерінің бірінің негізін салған шумерлер өмір сүрген.
Ур, Урук жəне Киш қалаларында сына жазуы жетілдірілген, алып
зиккураттар (қамал-ғибадатханалар) тұрғызылған, заңдардың, əдебиет пен
мифологияның ғажап үлгілері жасалған. Көп кешікпей осы өлкеге семитаккадтықтар баса көктеп кіріп, Шумердің тілі мен əдебиетін алады. Біраз
уақыттан кейін, шамамен б.д.д. екі мың жыл бұрын, бертінде астанасы
Бабыл болған аморейлер шумер-аккад өркениетін бағындырады.
Ақырында, араға тағы бес жүз жыл салып, ассириялықтар көршілес
Ашшурды басып алады; олар б.д.д. сегізінші ғасырда Бабылдың өзін
жаулайды. Бірақ бабылдық дəстүр кейін көне израилдықтар үшін «Уəде
Етілген жер» болған Ханаанның мифологиясы мен дініне ықпал етіп
үлгереді. Көне əлемнің басқа халықтары сияқты, бабылдықтар да мəдени
жетістіктерін өздерінің тіршілік салтын адамның мифтік арғы бабаларына
ашып көрсеткен делінетін құдайларға тиесілі етті. Сол себептен Бабыл –
құдайлар патшалығының үлгісі, ал оның əрбір Ғибадатханасы аспан
сарайының көшірмесі саналды. Жоғары əлеммен үзілмейтін байланыс
жаңажылдық салтанаттар арқылы ғасырлардан-ғасырларға жетті, олар б.д.д.
он жетінші ғасырдан бастап əр жылы аталып өтетін болған. Мереке нисан
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 02