Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 04

мағынасын түсінуге ынталанды. Құдайлардың бейнесінен жер бетінен
жырақта мекендейтін, табиғаттан тыс болмысты көру ескіре бастады.
Адамдар ақиқатты өзінен табу мақсатын алға қойды.
Үндістанда құдайлар бастапқы мəнін жоғалтты. Құдайдан да жоғары
бағалана бастаған діни ұстаз əлдеқайда зор беделге ие болды. Үндістанның
ұлы рухани көрегендігі сонда - ол адам құндылығын жəне өз тағдырын өзі
реттеу мүмкіндігін ашып көрсетті. Жаңа діндер – индуизм мен буддизм
құдайларды жоққа шығармады жəне оларға құлшылық етуге кедергі
жасамады, өйткені кез келген мəжбүрлеу мен терістеу, олардың
доктринасына сəйкес тек зардап əкелетін. Құдайлармен күресудің орнына,
индуистер мен буддистер олардан кем соқпау, тіпті асыл түсу жолдарын
іздестірді. Б.д.д. VIII ғасыр данышпандары араньяктар мен упанишадтар
деп аталған шығармаларында осы тақырыпта пікір таластыра бастады.
Осылайша, веданта - «Ведалардың соңы» философиясының негіздері
қаланды. Үстін-үстін жаңа уланишадтар пайда болды да, сегізінші
ғасырдың соңында олардың жалпы саны екі жүзге жетті. Дін ретінде
индуизмге жалпы анықтама беру мүмкін емес, өйткені ол догматикадан
қашқақтайды жəне осы ғана дұрыс деп қабылданатын түсіндірме берудің
мүмкіндігін жоққа шығарады. Дегенмен упанишадтардың арасында кез
келген құдайдан кем түспейтін жəне барлық болмыста жасырынған
құдайлықтың бірегей ұғымы қалыптасқан.
Ведалық дəстүр бойынша, құрбан шалу рəсімдері кезінде діндар адамдар
Брахман деп аталған қасиетті күшті сезінді. Дəл осындай күш абыздардың
(брахмандар немесе браминдер) бойында бар деп есептелді. Құрбан шалу
рəсімі үстінде əлемді кішігірім күйде елестеткендіктен, «Брахман» ұғымы
уақыт өте келе дүниені тұтас қамтитын күшті білдірді. Əлем Брахманның
жұмбақ табиғатынан туындайтын, бүкіл болмыстың құпия мəні ретінде
танылып, құдайлық əрекет деп қабылданды. Упанишадтар үнемі Брахман
барлық нəрсенің ішінде болады деген тұжырымды санаға сіңіргісі келді.
Бұл, турасын айтқанда, арғы əлемге ету, барлық заттардың ішкі табиғатын
тану дегенді аңғартты. Болатын кез келген нəрсе - Брахманның əрекеті, ал
шынайы көрегендік дегеніміз – əртүрлі құбылыстардың астарынан бірлікті
көре білу қабілеті. Кейбір упанишадтар Брахманға ерекше сипаттар
дарытса, басқаларында ол мүлде көмескі күйде қалып қойды. Брахманға
«Сен» деп сөйлеуге, «Ол» деп атауға болмайды, себебі ол – бейтарап ұғым.
Оны еркек не əйел жынысына жатқыза алмайсың. Билік етуші құдай ретінде
Брахман өз қалауын білдірмейді, адамдарға арнап сөз сөйлемейді, олардың
көзiне көрінбейді. Ол бүкіл адамзаттан жоғары, өтініш-тілектерге жауап
бермейді жəне күнə жасағандарды жазаламайды. Ол бізді «жақсы көреді» не
«жек көреді» деп те айта алмаймыз. Оған əлемді жаратқанына алғыс білдіру
немесе мадақ арнау керек емес, мұның еш мағынасы жоқ.
Егер Брахман əрбір жанның ішінде болып, жанымен тұтасып кетпегенде,
бұл сияқты құдайлық күш адамға мүлде бейтаныс болып қала берер еді.
Йога философиясы адамға өзінің ішкі əлемін тануға мүмкіндік береді.
Соңында тəннің ерекше қимыл қалыптары, тыныс алу мен тамақтану
ұстанымдары, ақылды жұмылдыру тəсілдері бір-біріне тəуелсіз түрде басқа
мəдениеттерде де дамығанын көретін боламыз. Сөйтіп, йоптар көкірек көзін
ашатын жəне нұрландыратын. Бұл халдер түрлі жолдар арқылы
түсіндірілгенмен, олардың табиғи сипатына еш күмəн келтірілмеді.
Упанишадтар тұжырымынша, адамның өз жанын жаңа өлшемде сезінуі осы
əлемнің діңгегі саналатын қасиетті күштің көрінісі іспетті. Адам жанының
мəңгі бастауын «Атман» деп атаған. Пұтқа табынушылардың тұтас көне
дүниетанымының жаңа түрі, əрбір нəрсені жəне əркімді толтырып тұрған
Біртұтас Құдайлық өмірдің жаңа атауы – осы. «Чхандогья-упанишад» бұл
ойды тұз туралы астарлы əңгімемен ұғындырады. Швeтaкету деген бозбала
Веданы он екі жыл бойы зерттейді жəне өз ақылын өте жоғары бағалайды.
Бірақ əкесі Уддалака өз сұрағымен оны тығырыққа тірейді. Баласы жауап
бере алмайды; кейін əкесі оған бұрын білмеген негізгі ақиқатты үйретеді.
Уддалака ұлынан судың ішіне бір шөкім тұз салуын жəне таңертең келуін
өтінеді. Келесі күні таңертең əкесі баласына тұзды ыдыстағы сұйықтан
бөліп алуға бұйырады, бірақ Шветакету мұны істей алмайды, себебі
ұнтақтар із-түссіз еріп кеткен еді. Уддалака оған тағы бірнеше сұрақ қояды:
Əкесі былай дейді: – Мұны (суды) тіліңмен жалап көр, қандай екен? Тұзды. – Оның түбін татып көр, қандай екен? - Тұзды. - Ортасын татып көр,
қандай екен? - Тұзды. – Оны қоя тұр да, маған жақында.
Ол солай істеді де, былай деді: «Ол барлық жерде бірдей». Əкесі оған былай
деді: – «Шындығында, сен, қарағым, Болмысты қабылдай алмай тұрсың,
(бірақ) ол – осында. Міне, осы нəзік (болмыс) – бүкіл бар болмыстың негізі,
Ол – ақиқат, Ол – Атман. Сен Онымен біргесің, Швeтaкету!
Осылай Брахман көзге көрінбесе де, бүкіл əлемді толтырып тұр. Ол мəңгі
барлық нəрседе. Адам жанындағы Брахман – бұл əрбіріміздің ішіміздегі
Атман.28
Атман Құдайдың адамдар өздерінің қорқынышы мен тілектерін сыйғыза
алатын сыртқы (арғы жақтағы) Шындыққа, пұтқа айналуына кедергі болды.
Сондықтан индуизмде Құдай бізге мəлім əлемнің бір Болмысы емес, яғни
ол əлемге тең емес. Бұл құпияны ақылмен тани алмайсың. Ол тек ерекше
халдерде (анубхара) «ашылады». Ол халдерді сөзбен жəне оймен білдіре
алмайсың. Брахман «сөзбен танылатын нəрсе емес... Ақылмен ойлана
алатындай да емес...». Барлық нəрседе бар Құдаймен қалай сөйлесуге
болады? Ол туралы ойлаудың өзі Оны заттар немесе идеялар деңгейіне
түсіріп жіберсе, Оны қалай ойлаймыз? Бұл – даралықтың бəрінен арылып,
шынайы қабылдау лəззаты арқылы танылатын ақиқат.
«(Брахманды) түсінбегендер, солар түсінеді, кім түсінсе (Оны), сол Оны
білмеген. (Ол) танығандармен танылмаған, танылмағандармен танылған.
Оянғандар арқылы ол танылады, себебі (сол арқылы адам) мəңгілікке
жетеді».
Құдайлар сияқты, ақыл да жоққа шығарылмайды; алайда одан асып түсіп,
биігірек самғамақ лазым. Брахман-Атманды қабылдау музыканы немесе
поззияны ақылға салып түсіндіруден артық емес. Өнер туындысын жасау
немесе оны бағалау үшін ақыл қажет, бірақ бұрқаған сезім таза логика мен
сананың ернеуінен тасып, төгіледі. Осы бір тəжірибені жеткізе алмау
құдайтанудың бүкіл тарихында опық жегізген.
Үндістанда өз даралығынан жоғарылаудың үлгісін йогалар көрсетті.
Болмыстың басқа бір қабатына көшіп кеткендей болып, таным жолында
олар отбасы өмірін тəрк етті жəне қоғамдық міндеттерден түгелімен бас
тартты. Сиддхартха Гаутама деген жас жігіт б.д.д. 538 жылы көрікті əйелін,
баласын жəне Капилаваштағы (Варанасиден солтүстікке қарай екі жүз
шақырымда) үлкен үйін тастап, кезбе тақуаға айналады. Сиддхартха адам
баласының қайғы-қасіретін көріп, ойға батады. Айнала қоршаған
тіршіліктің шексіз азабын тоқтатуға, оның жұмбағын шешуге бекем бел
байлайды. Алты жыл бойы ол көптеген гурудың аяқ жағында отырады жəне
аяусыз түрде тəнін жансыздандырумен шұғылданады, бірақ жұмбақтың
шешіміне бір табан да жақындай алмайды. Небір дана доктриналардың
берері болмады; тақуалық тек шектен шыққан күйзеліске апарып соқты. Ол
бұл тəсілдерден бас тартты да бір жым-жырт түн қараңғылығында ессіз
күйге (трансқа) түсіп, содан кейін көкірек көзі ашылды. Осы сəтте бүкіл
ғарыш шаттыққа бөленді, жердің жүзі дүркіреп, аспаннан гүлдер жауды,
хош иісті самал есіп, жеті қат көктің құдайлары қуаныштан шалқыды
(мұндай жағдайларда, пұтқа табынушылық дүниетанымдағы секілді,
құдайлар, табиғат пен адамдар өзара мейіріммен бірлеседі). Қасіреттен
құтылу мен азаптардың соңы – нирванаға қол жеткізудің жаңа үміті туды.
Гаутама Буддаға, яғни Көкірек көзі Ашылғанға айналды. Осы тұста
азғырушы-əзəзіл Мара қулыққа басып, Будданы осы лəззатқа мəңгі
бөленуге үндейді, мұндай рақатты ешкімнің түсінбейтінін айтады. Алайда
дəстүрлі пантеонның екі құдайы – Махабрахма мен дəулер əміршісі Шакра
Көкірек Көзі Ашылғанға келіп, одан тапқан жолы жайында əлемге жария
салуды өтінеді. Будда келісімін береді жəне одан кейінгі қырық бес жылға
жуық уақыт ішінде өзінің игі хабарын таратып, бүкіл Үндістанды шарлап
шығады: ол бойынша, қайғы-қасіретке толы əлемде жалғыз өзгермейтін
негізі, дұрыс емірдің нағыз шындығы Дхарма бар, тек сол ғана азаптан
құтқара алады.
Мұның құдайға еш қатысы болмады. Будда тіпті құдайлардың бар екенін
терiстеген де жоқ, өйткені олар өз мəдениетінің ажырамас бір бөлігі
болатын. Бірақ олардың адамзатқа айтарлықтай пайда əкелетініне сенбеді.
Құдайлардың өздері – қасірет пен тұрақсыздық патшалығының
шырмауында. Олар Будданың көкірек көзін ашуға еш көмек берген жоқ.
Барлық тірі жаратылыс сияқты, олар да қайта туулардың шеңберіне
тартылған жəне ерте ме, кеш пе жойылып тынады. Алайда жауапты
сəттерде, мысалы, өз ілімін тарату қажетін таразылаған мезетте Будда
құдайлардың ықпалы бар екенін мойындап, олардың əрекетіне иланды. Сол
себептен Будда құдайларды жоққа шығарған жоқ, бірақ нирвананың
Жоғары Ақиқатын олардан үстем деп топшылады. Буддистердің
пайымынша, медитациялық лəззат арғы дүниелік болмыспен жанасу
нəтижесі емес. Адам үшін мұндай халдер табиғи; дұрыс өмір сүретін жəне
йога тəсілдерін меңгерген кез келген жан осы күйді бастан кешіре алады.
Будда шəкірттерін құдайлардан көмек сұрамай, азаптан өз күштері арқылы
құтылудың амалын іздеуге шақырды.
Көкірек Көзі Ашылған — Будда Варанасиге (Бенарес) келеді. Сол жерде
алғашқы ізбасарларын тауып, бір ғана ақиқатқа негізделген ілімінің
негіздерін баяндайды: бүкіл өмір – қасірет, духкха. Онда азаптан басқа
ештеңе жоқ, өмір мүлде ұсқынсыз. Өзгерістердің бейсана шеңберінде
барлық нəрсе туылады жəне өледі, шартсыз құндылықтар жоқ. Діндарлық
қателесу мен кемелсіздікті сезінуден басталады. Ежелгі пұтқа
табынушылық заманында осы сезім жердегі барлық нəрсенің кемел үлгілері
– архетиптер болған құдайлық əлем туралы мифтердің тууына алып келген.
Ол əлем күшінің бір бөлігін адамдарға бөліп бере аладымыс. Будда
духкхадан құтылуға болады деп үйретті. Ол үшін барлық тіршілік иесі
бауырмалдықпен өмір сүріп, өзін жұмсақ, мейірімді жəне сезімтал қалыпта
ұстауға тиіс. Ақылды улайтын, бүлдіретін немесе адастыратын барлық
нəрседен бас тарту керек. Көкірек Көзі Ашылған – Будда бұл ілімді өзім
ойлап таптым деп айтпаған. Оны ашқанын айтқан: «Мен өткен дəуір
буддалары салып кеткен ескі Жолды, көне Соқпақты көрдім. Пұтқа
табынушылық қисындары сияқты, буддизм қағидалары да əлемдік
құрылыммен, өмірдің негізгі сипаттарымен тығыз байланысты. Логикалық
тұрғыдан қанша негіздегенмен, ілім обьективті болып кетпейді, оның шын
мазмұнын кез келген жан өмірдің барысында түсінеді. Дəйекті діннің басты
белгісі қашан да философиялық не тарихи шынайылық емес, пəрменді
əрекетшілдік болған. Сан ғасырлар бойына əлемнің əр түкпірін жайлаған
буддистер жеке тəжірибелері арқылы өздерінің өмірге қарым-қатынасының,
расымен де, асқақ мəнге бойлау сезімін сыйлайтынына анық көз жеткізген.
Карма адамдарды қайта туулардың тұйық шеңберіне, қайталанбалы
өмірлердің азапты айналымына қуып тықты. Егер адам өзінің қарақан
басының қамын күйттеген əдеттерінен арылса, оның тағдыры да өзгереді.
Будда қайта туулар шеңберін шамның отымен салыстырған; ол жаңа
шырағдандарды жалыны өшкенше тұтатады. Егер өлім аузындағы адамның
жанында əлі де қате түсініктердің қоламтасы бықсып жататын болса, ажал
ізінше келесі шамды жағып береді. Егер от сөнсе, онда азап шеңбері
ұзынынан жазылып, адам нирванаға жетеді. «Нирвананың» сөзбе-сөз
аудармасы — «өшу», «сөну». Бірақ бұл тек азаптан құтылу ғана емес,
буддизмде нирвана басқа діндердегі секілді, құдайды білдіреді. Осы Жоғары
Ақиқат туралы айтқанда, буддистер Құдайға сенім дəстүріне тəн мынадай
сөздер мен символдарға жүгінеді:
«Нирвана өзгермейді, мəңгі, жоғалмайды, қозғалмайды, жас мөлшері
белгісіз жəне ажалсыз; ешқашан да пайда болмаған жəне жойылмайды. Бұл
– қуат, лəззат жəне бақыт, сенімді баспана жəне алынбас қамал. Бұл –
Ақиқаттың нақ өзі жəне жоғары болмыс. Бұл – берекет, ұлы мақсат,
өміріміздің жалқы да жалғыз ақыры – мəңгі, қастерлі жəне танылмайтын
Тыныштық».
Кейбір буддистер мұндай теңеулерге қарсы дау айтады: олардың пікірінше,
«құдай» идеясы арғы əлемдік Ақиқаттың айқындамасына тарлық етеді.
Əдепкі діндерде «құдай» адамнан көп айырмашылығы жоқ болмысты
білдіреді, ал Будда болса, упанишадтардың данышпан авторлары сияқты,
нирвананы ақылмен өлшенетін категориялар арқылы анықтаудың не
бағалаудың мүмкін емесін айтады, өйткені оның жербетілік адам өмірімен
ортақ ештеңесі жоқ. Нирванаға жету əдетте христиандардың ойлайтыны
секілді, «жаннатқа кіру» емес. Будда əркез нирвана жəне басқа да негізгі
ұғымдар туралы сұрақтарға жауап беруден бас тартып отырған, себебі осы
орайда кез келген сауал «орынсыз» жəне «дұрыс емес». Нирванаға анықтама
беру мүмкін емес, өйткені біздің тіліміз бен ойымыз сезімдер мен үздіксіз
өзгерістер əлеміне байланған. Өз басынан кешіру – жалғыз сенімді «дəлел»
осы. Будда шəкірттері нирвананың барына күмəн келтірмеген, себебі олар
дұрыс өмір салты арқасында, оны анда-санда бастан кешіру мүмкіндігіне ие
болған.
«Əй, монахтар, Ол - туылмаған, өлмейді, жаралмаған, құралмаған – бар.
Егер, əй, монахтар, сондай бір туылмаған, өлмейтін, жаралмаған,
құралмаған болмаған болса, туылған, өлетін, жаралған, құралғаннан құтылу
да жоқ еді. Бірақ туылмаған, өлмейтін, жаралмаған, құралмаған бар
болғандықтан, туылғаннан, өлетіннен, жаралғаннан, құралғаннан да құтылу
бар».
Монахтарға нирвананың болмысы туралы дауласудың керегі жоқ еді.
Будданың жəрдемі жалғыз нəрсемен шектелді: «қарсы жағаға» өтуге оларға
қайық берді. «Нирванаға жеткен адам өлімнен кейін өмір сүруін жалғастыра
ма?» – деп сұрағанда, Будда: «Бұл – «қате» сұрақ. Өшкен соң жалынның
қайда кеткені бəрібір емес пе?», - деп жауап берген. «Будда мүлде болмаған»
деген сияқты, «Будда нирвананың ішінде бар» деу де қателік: «бар болу»
сөздерінің біз тани алатын бірде-бір халге қатысы жоқ. Бір қызығы, талай
ғасыр өткен соң, яхудилер, христиандар мен мұсылмандар Құдайдың «бар
болуына» қатысты сұраққа дəл осылай жауап берген. Будда біздің
ақылымыздың тани алу қабілеті шегінен тысқары ақиқатты тіліміз сипаттай
алмайды дегенді ұғындыруға тырысқан. Əрине, ол ақылды жоққа
шығармады, керісінше, айқын да нақты ой мен нысанаға деп тиетін сөздерді
ұнатты. Түптің түбінде, Будда жеке құдайтанымның немесе өзі ұстанған
ғұрыптар тəрізді наным-сенімдердің еш мəні жоғын байыптады. Олар ақылесіңізді үйіріп əкетуі мүмкін, бірақ маңыздысы бұл емес, дұрыс өмір сүру
ғана: осы жолға түссеңіз, Дхарманың шындық екеніне көзіңіз жетеді, тек бір
«əттең-айы» бұл ақиқатты логикалық ұғымдармен түсіндіріп бере
алмайсыз.
Ал көне гректер болса, дəл осы логика мен ой машығына ерекше ынта
қойған. Платон (шамамен б.д.д. 428-348) өмір бойы эпистемология
мəселелері жəне даналық табиғатымен шұғылданған. Оның ертеде жазған
еңбектері қитұрқы сауалдарымен халықтың ойын қозғап, тілін ұштаған
Сократты (б.д.д. 399 ж. Сократ əдепсіздік жасаған жəне жастарды дұрыс
жолдан тайдырған деген жаламен өлім жазасына кесілген болатын) қорғауға
арналды. Платон көбінесе үнді халқының тарихына ұқсас жолмен жүрді: өзі
мəнсіз жəне зиянды деп тапқан көне мейрамдар мен діни мифтерге қарсы
шықты. Сонымен бірге Платонның көзқарастарына б.д.д. VI ғасырда өмір
сүрген, Грекияға Парсы мен Мысыр арқылы енген үнді дүниетанымымен
таныс болуы əбден мүмкін философ Пифагордың еңбектері де ықпал етті.
Пифагордың ойынша, жан – күнəға батып кірленген құдай, оған – табытқа
салынғандай – тəнге қамалып, үзіліссіз қайта туулар айналымында қалу
бұйырған. Ол əрдайым бүйірімізді жылыта бермейтін мына əлемге деген
күллі адам баласының жатсыну сезімін алғаш рет аңғартып өтеді. Пифагор:
«жанды ғұрыптық тазалау арқылы азат етіп, оны əлем заңдарымен
үйлесімділікке жеткізуге болады» деп үйреткен. Платон да көзге көрінетін
əлемнен тысқары бұлжымайтын құдайлық шындық барына, ал жан соның
бір бөлшегі күнəға батқандықтан, өз тұрағынан айырылып, тəн зынданына
тасталған құдай екеніне сенген. Дегенмен ақылды жетілдіру арқылы жан
өзіне құдайлық қалпын қайтара алады. Өзінің үңгір туралы танымал
тəмсілінде Платон надандықтың жетегіне шырмалып, мəңгі ақиқаттың тас
қабырғаларға түскен көлеңкелерін ғана көре алатын, сөйтіп, жер бетіндегі
өмірін босқа өткізген адамды суреттеген. Бірақ бірте-бірте ақылына
құдайлық нұрды сіңіріп, əр адамның үңгір қапасынан шығып, саналылық
пен еркіндікке қол жеткізуіне болады.
Платон өмірінің соңына қарай өзінің мəңгі идеялар мен пішіндер туралы
ілімінен бас тартқан сыңайлы, алайда құдай туралы түсініктерін сомдауға
ұмтылған көптеген монотеис үшін тап солар негізгі ұғымдарға айналды.
Платондық идеялар - бұл ақылмен тануға болатын тұрақты, өзгермейтін
ақиқаттар. Кемел бітімдер сезім мүшелері арқылы қабылданатын кез келген
аумалы-төкпелі жəне өткінші материалдық құбылыстарға қарағанда,
əлдеқайда тұтас, өміршең жəне толымды. Біздің əлемнің құбылыстары –
құдай патшалығының мəңгі қалыптарының жай жаңғырықтары, олардың
тұрпайы көшірмесі. Асқақ идеялар біздің, мəселен, Махаббат, Əділет
немесе Сұлулық туралы дерексіз түсініктерімізге сəйкес келеді, бірақ кемел
бітімдер арасында ізгілік идеясы басты орын алады. Платон көне архетиптік
мифке философиялық сипат дарытты: оның «Мəңгілік идеяларын» мифтік
құдайлық əлемнің рационалды нұсқасы деуге болады, ал біздің əдепкі əлем
– оның көлеңкесі. Платон Құдай табиғаты туралы ой толғамайды, тек
пішіндердің құдайлық болмысын айтумен шектеледі, дегенмен ара-тұра ол
кемел Сұлулық немесе Ізгілік арқылы өз танымында жоғары Ақиқатты
меңзейтіндей, əсер қалдырады. Платон кемел əлемнің тұрақтылығына жəне
үздіксіздігіне сенімді болды. Көне гректер өткіншілік пен өзгергіштікті
жербауыр тірліктің белгілері деп санаған, өйткені шынайы бітімдер
əрқашан бірегейлік танытады. Бұлжымастық – олардың айрықша сипаты.
Сондықтан шеңбер бойымен қозғалыс кемелдіктің үлгісі болып табылады:
ондағы арбір нүкте міндетті түрде бастапқы күйіне қайта оралады, сондайақ аспан денелері де құдайлық əлем кемелдігіне еліктеп, осылай айналып
жүреді. Платонның құдай туралы мейлінше статикалық суреттемесі,
Тəуратта айтылғандай, шаршап-шалдығуды білмейтін əрекетшіл, жаңашыл,
өзінің ниетін тез ауыстыра қойғыш Құдайға онша ұқсамайтын болғанына
қарамастан (Ол, мəселен, адамды жаратқанына өкініп, адамзат ұрпағына
əлемдік топан жібереді), яхудилердің, христиандар мен мұсылмандардың
көзқарастарына зор ықпал етті.
Платон ілімінің əсіресе монотеистер үшін аса қызықты мистикалық қыры
болды. Оның құдайлық бітімдері «о дүниелік» ақиқат емес; олар адамның өз
жанынан табылуы мүмкін. «Той» атты жарқын диалогiнде Платон көркем
жаратылған тəнге деген махаббатты аспандатып, шат-шадыман пайымға –
кемел Сұлулық теориясына (theoria) айналдыруға болатынын көрсетті.
Сократтың тəлімгері Диотиманың аузына сала отырып, автор кемел
Сұлулықтың əдепкі əлемдегіден айырмашылығы, оның қайталанбастығы,
мəңгілігі жəне абсолюттігі деп түсіндіреді:
«Əдемілік – бұл... бұл, біріншіден – тууды, өлуді, өсуді, азаюды білмейтін
мəңгі нəрсе, екіншіден, əлдебір нəрседе əдемі емес, əлдебір нəрседе
ұсқынсыз, бір уақытта емес, бір жерде, бір нəрсе үшін жəне бір нəрсемен
салыстырғанда, əдемі, басқа уақытта, басқа жерде, басқа үшін жəне
басқамен салыстырғанда ұсқынсыз. Əдемілік бет, қол немесе дененің бір
бөлшегі түрінде емес, қандай да бір сөз немесе білім түрінде емес, басқа бір
нəрсе. Тіпті ол – жануар, Жер, аспан не тағы бір нəрсе түрінде емес, өзөзінде, өзіне ғана ұқсас».
Басқаша айтар болсақ, Əдемілік сынды идеялардың діндарлар «Құдай» деп
атайтын болмыспен көп ұқсастығы бар. Бірақ оның асқақтығына
қарамастан, кемелдікті адам санасынан іздеу керек. Қазір ойлауды ерікжігер əрекеті деп есептейді. Алайда Платон оларды ақылда да жүзеге аса
алатын нəрсе деп білген: ол үшін ойлау нысандары сана арқылы
қабылданып, өздігінше əрекет ететін ақиқаттар болып табылады. Сократ
сияқты, Платон да ой машығын еске түсіру – бұрын белгілі болған, бірақ
ұмытылған нəрсені жадта жаңғырту процесі деп қабылдаған. Адамдар
күнəға батқан құдайлар болғандықтан, олардың жандарында құдайлық əлем
бітімдері туралы естелік əлі де сақталады; сол бітімдерге мидың
рационалды əрекеті ғана емес, өз бойымызда бүркенген мəңгі ақиқатты
интуитивті түрде таныта алатын ақыл арқылы «жанасуға» болады. Бұл
түсініктер бірқұдайлықтың барлық үш дінінің мистиктеріне де əжептəуір
əсерін тигізді.
Платон ғаламның құрылымы рационалды деп есептеді жəне осы арқылы
келесі бір мифті, яғни əлем туралы болжам айтатын концепцияны дүниеге
əкелді. Аристотель (б.д.д. 384-322) осы бағытта тағы бір қадам жасады. Ол
логикалық ой машығының кез келген ғылымның негізі ретіндегі маңызын
алғаш болып бағалады жəне осы жолмен бүкіл əлемді тануға болатынына
сенді. Аристотель «Метафизика» (бұл терминді редактор ұсынған, ол өз
трактатында физика сөзінің алдына meta cөзін қосқан) деген жалпы
тақырыппен ақиқатты теориялық тануға арнаған он төрт трактатынан
бөлек, теориялық физика мен эмпирикалық биологияны зерттейді. Осының
бəріне қарамастан, Аристотель өте қарапайым болды. Ол «өз бетінше ешкім
де ақиқатты тани алмайды, бірақ əркім білімнің жалпыадамзаттық
қазынасына өзінің үлесін қоса алады» деген. Платон еңбектеріне ол
біржақты қарамаған — мəселен, платондық трансценденті пішіндер
көрінісіне қарсылық білдіреді жəне олардың мəңгі əрі тəуелсіз өмір сүру
тезисін жоққа шығарады. Аристотель «пішіндер (формалар) біздің əдепкі
əлемнің нақты материалдық объектілеріне енген кезде ғана шынайылыққа
ие болады» деген пікірде болған.
Ғылыми деректер мен «жербетілік» көзқарасқа ықылас білдіргеніне
қарамастан, Аристотель дін мен мифологияның табиғатын жəне маңызын
жіті түсінген. Ол қандай да болсын діни құпияларға бойлаған адамдардың
фактілерді зерттемей, «белгілі бір сезімдерге бөленіп, белгілі бір рухани
халді бастарынан кешірулері керек екенін» айтқан. Бұл ой оның қайғылы
жағдай қорқыныш пен аяушылық сезімдері арқылы тазару - катарсисті
(katharsis) тудырады деген əйгілі əдеби теориясының негізін салды: ол
бойынша адам еңсесін көтеріп, қайта тірілгендей күйге бөленеді.
Бастапқыда діни мейрамдардың бір бөлшегі болған көне грек трагедиялары
тарихи оқиғалар туралы шынайы əңгімелерден құралды деп айта алмаймыз;
бастысы, оларда терең ақиқатты ашу дəріптелді. Жылнамалық тарих поэзия
мен мифке қарағанда мейлінше қарапайым болды: «... бірінші (тарихшы),
шындығында, болғанды айтады, ал екінші (ақын) болуы мүмкін нəрсені
айтады. Сондықтан поэзия тарихқа қарағанда, философиялық жəне
маңызды сипатқа ие: поэзия жалпыны айтса, тарих жалқыны айтады». 36
Тарихи Ахилл немесе Эдилтің болмауы да мүмкін еді, бірақ олардың
ғұмырбаяндарының шынайылығының еш мəні жоқ, себебі Гомер мен
Софоклдың кейіпкерлері адам туралы терең ақиқаттарды қозғайды.
Катарсис туралы Аристотель теориясы трагизм ықпалымен ақиқаттың
философиялық анықтамасы ретінде көрінсе, оны Hoтo religiosus үнемі
іштей сезінетін: оқиғаларды символдық, мифологиялық немесе ғұрыптық
тілмен беру, қазіргі өлшеммен түкке тұрмаса да, оларды нəзіктік сыйлап,
ұнамды да таза нəрсеге айналдырды.
Құдай туралы аристотельдік түсініктер кейінгі монотеистерге, əсіресе
Батыс христиандарына қатты ықпал етті. «Физикада» ол шынайылық
табиғаты, əлемнің құрылымы мен құрамы туралы толғайды. Аристотель
эманация арқылы жарату туралы көне аңыздардың өзіндік философиялық
нұсқасын жасап шығарады: ол əрқайсысы өзіне дейінгі сатылардың
қозғалысын анықтайтын болмыстардың сатысын құрады. Эманация туралы
аристотельдік теорияның көне мифтерден айырмашылығы сонда – ол
алғашқы қайнар көзден алыстаған сайын көмескілене береді. Тізімді
«Қозғалмайтын Қозғаушы» бастады, оны Аристотель Құдаймен теңестірді.
Бұл Құдай таза Болмыс болғандықтан, мəңгі өзгермейтін жəне руханилыққа
толы болды. Құдай – бұл таза ойлау, сонымен бірге ойлаушы жəне сол
ойдың өзі; Ол танымның жоғары объектісі – өзін-өзі бейнелеудің мəңгілік
сəтінде болады. Материя өзгермелі жəне өткінші болғандықтан, болмыстың
жоғары деңгейлері ешқандай материалдыққа ие емес. Қозғалмайтын
Қозғаушы - ғаламдағы кез келген əрекеттің қайнар көзі, өйткені əрбір
қозғалыстың себебі бар, ал оның - өз себебі осылайша алғашқы себеп болуы
керек. Құдай əлемді еліктіру арқылы қозғалысқа келтіреді, өйткені барлық
жаратылыс Болмысқа ынталылық сезінеді.
Дегенмен адамның өз орны айрықша. Оның жаны ақылдылықтың құдайлық
қабілетіне сүйенген, бұл адамдарды Құдаймен жақындастырады жəне
олардың бойына құдайлық болмыс дарытады. Құдайға ұқсас ой қабілеті
адамды өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен жоғары қояды. Ол тəн мен
жанның бірлігі ретінде микрокосм – кіші əлем болып саналады: оның
бойына төменгі материялар да, жоғары сана қасиеті де дарыған. Адамның
міндеті – санасын ұштай отырып, өлмейтін Құдай болу. Адамның
абыройлы қасиеттерінің бірі – даналық - софия (sophia) философиялық
ақиқатты пайымдау (теория) арқылы беріледі, ал ол, Платон айтқандай,
Құдайдың өзінің əрекетіне еліктеу болғандықтан, құдайлыққа алып барады.
Теория – тек логикалық ой машығы ғана емес, жетік интуиция. Оларды
ұштастыру өзін-өзі тану рақатына алып келеді. Мұндай даналық сирек
адамға тəн, қалғандары əрі кеткенде, тек фронезиске (phronesis) – тіршілік
тəжірибесінен туған болжампаздыққа ғана қол жеткізе алады.
Бұл жүйеде Қозғалмайтын Қозғаушының маңызды орын алғанына
қарамастан, Аристотельдің Құдайы діни құндылықтан жұрдай. Ол əлем
жаратушысы емес, өйткені жарату мұндай құдайдың қолынан келмес
өзгерістер мен əрекетті білдіретін еді. Барлығы Оған ынтық болғанмен, бұл
құдай əлем істеріне немқұрайды қарайды, өйткені Ол үшін өзінен төмен
саналатынды ойға алу мүмкін емес. Əлемді де Ол, əрине, билемейді,
сондықтан өмірімізге ешбір ықпал жасай алмайды. Өзінен-өзі болмысының
болмай қоймайтын салдары ретінде келіп шыққан ғарыштың барын – Құдай
біле ме, жоқ па, оны жорамалдау ғана қалып тұр. Сол сияқты «Құдай бар
ма?» деген – жанама сұрақ. Кейін Аристотель өз теологиясынан өзі бас
тартқан болуы ықтимал. Ол Платон екеуі «Кіндік кезеңде» өмір сүрді,
олардың барлық назары жеке санада, адам бақыты мен қоғамдық əділет
мəселелерінде шоғырланды. Сонымен бірге олардың философиялары тым
асқақ еді. Таза əлем туралы платондық идеялар да, Аристотельдің қол
жетпес алыстағы Құдайы да қарапайым адамдар үшін мүлде пайдасыз
болды. Кейінірек мұны яхудилік жəне исламдық перипатетиктер
мойындады.
Осылайша «Кіндік кезеңнің» жаңа идеологиялары бір мəселеде тоғысты:
адам өмірінде танылмайтын жоғары жəне де маңызды əлдебір нəрсе бар.
Жоғарыда аталған данышпандар мұны əрқалай түсіндірді, бірақ бірдей
қорытындыға келді. Содан соң ол толық адам концепциясының дамуында
маңызды рөл атқарды. Бұрынғы мифологиялармен қоштасуға ешкім
асыққан жоқ, тек оларды басқаша түсіндіріп, адамдардың бір саты
биіктеуіне ықпал етті. Осындай пəрменді идеологиялар қалыптасқан
уақытта израилдық пайғамбарлар өз дəстүрлерін өмір салтындағы
өзгерістерге сəйкестендіріп, əрі қарай кемелдендірді. Нəтижесінде Яхве
біртіндеп жалғыз Құдайға айналды. Бірақ дегбірсіз күйгелек Яхве асқақ
көріністердің үдесінен қалай шықты?
ІІ. БІР ҚҰДАЙ
Б.д.д. 743 ж. Иудея патшалығы əулетінің бір ұрпағы Құдыстағы Сүлеймен
патша салдырған ғибадатханада Яхвенiң елесін көреді. Бұл Израил халқы
үшін қысылтаяң кезең еді. Сол жылы яхуди патшасы Озия қайтыс болып,
орнына жайғасқан ұлы Ахаз қол астындағыларды Яхвемен қатар, пұтқа
табынуға да мəжбүрлейді. Солтүстік Израил патшалығының жағдайы
анархияға жақын болды: пиеровоам патша өлген соң, 746-736 жылдар
аралығында тақта бес патша ауысады, ал Ассирия патшасы 111 Тиглет
Пилесар (Тиглатпаласар) өзінің қонысы кеңейіп келе жатқан империясына
қосып алу үшін, олардың жерлеріне ашқарақтықпен көз салады. Б.д.д. 722 ж.
оның мұрагері | Саргон патша солтүстік патшалықты бағындырып, халқын
зорлап көшіреді: израилдықтардың солтүстік он тайпасы өзге тайпаның
арасына сіңіп, жойылып кеткен. Ал шағын ғана Иудея патшалығы үрейдің
құшағына еніп, жанбағыс қамында отырды. Озияның өлімінен кейін
ғибадатханада қысқаша құлшылық еткен Исайяның көңілі келешекке
алаңдаулы болды, оның үстіне, ол ысырапқа толы ғибадатханалық
салтанатты рəсімдердің жөн емесін іштей сезінген де болар. Исайя билеуші
топтан шыққан секілді, бірақ оның көзқарасы бұқараға жақын жəне
демократияшыл болып, аш-жалаңаш кедейлер тұрмысына терең аяушылық
сезіммен қараған. «Киелі орынның» жəне құрбандық малы қанының исі
мүңкіген жердің алдындағы ғибадатхана бөлмесі өртелген қара майдың
түтініне толған кезде, ол Израил діні өзінің тұтастығы мен ішкі мəнінен
айырылуы мүмкін деген қорқыныштың құшағында болған тəрізді.
Кенеттен оның көз алдына аспандағы құдірет сарайының жердегі айнақатесіз көшірмесі секілді ғибадатхананың тап қарсы бетінде, көктегі тағына
жайғасып отырған Құдай елестеді. Оның жеңсіз жамылғысы бүкіл
ғибадатхананы алып жатты, қасындағы екі періште Оған қарамау үшін
беттерін қанаттарымен жауып тұрды. Олар бір-біріне кезек-кезек:
«Қасиетті, қасиетті! Қасиетті Саваоф Құдай! Бүкіл жер беті Оның даңқына
толы!» деп дауыстады. Олардың дауыстарының күшінен ғибадатхана түп
іргесіне дейін шайқалып сала берді де, Яхве көзге ешнəрсені көрсетпейтін
бұлтқа оранды – бұл Синай тауында Құдайды Мұсадан жасырған бұлт пен
тұманға ұқсады. Қазір «қасиетті» сөзін қолданғанда біз əдетте адамгершілік
кемелдік күйін меңзейміз. Бірақ ивритше каддош ұғымының
адамгершілікке еш қатысы жоқ еді. Ол бөгде, мүлде бөтен дегенді білдірді.
Яхвенiң Синай тауында көрінуі адам мен құдайлық əлем арасының
алшақтап кеткенін аңғартты. Періштелер енді: «Яхве – басқа, басқа, басқа!»
деп жылады. Исайяның бойын анда-санда адамдарды құштарлық пен
қорқынышқа бөлейтін, табиғаттан тыс құдіретті сезім баурап алатын.