Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 11

жақындайды. Мəселен, стоиктер дінге сенушілердің құдайға айнала
алатынын айтып жүретін, Платонның көзқарастарында да бұл ұстаным
үлкен маңызға ие болды. Арий христиандардың Құдай болмысына
жақындығына, құдайлыққа ие екеніне, бұл тек Исаның салып берген жолы
арқылы мүмкін болғанына ерекше сенетін. Иса мінсіз өмір сүрді. Өлім
алдында да Құдайға сенімі берік болды. Апостол Павел айтқандай,
бойсұнғаны үшін Құдай оның мəртебесін жоғарылатты. Құдай оған
(Кириос) дəрежесін беріп марапаттады. Иса адам болмағанда, бізде үміт
қалмайтын еді. Ал табиғаты Құдай болғанда, оның өмірінде таңғаларлық
ештеңе болмай, адамдар да оған еліктемейтін еді. Бірақ христиандар оның
мінсіз ұл ретінде бойсұнғанын үлгі етіп, құдайлыққа ұмтылулары мүмкін.
Кемел жаратылыс - Исаға еліктей отырып, əрбір адам «өзгермейтін жəне
жеңілмейтін Құдайдың кемел жаратылысы» болу қабілетін иемдене алады.
Афанасийдің «адам Құдайға жақындай алады» дегенге қатысты
көзқарастары соншалықты сенімді болмады. Ол адам бойынан туа біткен
пəнилікті көрді. Біз жоқтан пайда болдық, сол жоққа жасаған күнəларымыз
үшін қайтып барамыз. Сол себептен жаратылған əлемге қарап тұрған Құдай:
«... барлық жаратылғандардың қалауларына сəйкес бір мезетте өзгеретінін
жəне өлімге қиылатындықтарын көрді. Бұған кедергі болу үшін жəне
əлемнің жоққа айналуын болдырмас үшін ол барлық болмысты өзінің мəңгі
Логосы арқылы жаратты, яғни оларға болмыс дарытты».
Сонымен, адам Құдайға Логос дəнекерлігімен жақындай отырып,
жойылудан құтыла алады. Өйткені құдайлық болмыс қана кемел болып
табылады. Егер де Логостың өзі əлжуаз жаратылыс болса, адамзатты
жойылудан құтқара алмас еді. Сөз бізге өмір сыйлауы үшін тəнге ие болды.
Ол уақытша күнə мен өлімге толы дүниеге келіп, бізбен Құдайдың
тұрақтылығымен жəне ажалсыздығымен бөліскісі келді. Егер де Логостың
өзі өткінші болып, оның жоқтыққа сіңіп, жойылу қаупі төнетіндей жағдай
туса, мұндай құтқарылу жүзеге аспайтын еді. Əлемді оның жаратушысы
ғана құтқара алады. Олай болса, тəнге айналған Иса - Сөз əке болмысындай
болмысқа ие болуы керек. Афанасий айтқандай, «адамға құдайлық сипат
дарыту үшін Сөз адамға айналды».
325 жылдың 20 мамырында осы мəселені шешу үшін Никейде бас қосқан
епископтардың аз бөлігі Афанасийдің Иса жайындағы ойларын жақтап
шығады. Көпшілік қайшылықты көзқарастардың ортасын ұстанды. Не
дегенмен Афанасий құрылтайға өз теологиясын қабылдаттыра алды.
Епископтардың артында императордың көрінбейтін көлеңкесі байқалып
тұрды, афанасьевтік Сенім Рəміздеріне қол қоюдан тек Арий мен оның екі
қайсар жақтасы бас тартты. Қалай болғанда да, əлем жаратылысы еx nihilo
тұңғыш рет ресми христиан доктринасына айналды. Бұл Мессияның
қарапайым жаратылыс емес екенін де, эон емес екенін де білдірді. Бұдан
былай Жаратушы мен Құтқарушы бір болды:
«Жалғыз Əке Құдайға,
Барлығын ұстап тұрушы Құдіретке.
Аспан мен Жердің, барлық көрінетін жəне
Көрінбейтіннің Жаратушысына сенеміз.
Жалғыз Құдай – Иса Мəсіхке, Құдай Ұлына,
Əке болмысынан (усия) Жалғыз екеніне,
Құдайдан – Құдай, Нұрдан – Нұр,
Құдайдан ақиқат болып туылғанына, жаратылмағанына,
Əкемен болмысы бір (омоусион) екеніне сенеміз...
Біз үшін жəне бізді құтқару үшін
Жоғарыдан түсіп адамға айналғанына,
Азаптанғанына жəне Үшінші күні тірілгеніне,
Аспан қабаттарына көтерілгеніне,
Болашақта тірілер мен өлілерге сот болатынына,
Жəне де Киелі Рухқа сенеміз».
Мұндай келісім теологиядан хабары аз Константинді қатты қуантты.
Алайда Никейде келісімпаздық мүлде болмаған. Құрылтайдан кейін
епископтар түк болмағандай, білгенін үйретіп жүре беретін. Осылай
Арийлік дағдарыс тағы 10лық алпыс жылға созылады. Арий өзінің жолын
қуушылармен бірге жұдырыққа жұдырықпен жауап берді. Осылай
император назарын өздеріне аудара алды. Афанасий алты рет жер
аударылады. Оның сенім рəмізіне үйренісуі шынында да қиынға соқты. Бір
болмыстылық омоусион (тік. ауд.: «бір заттан жасалған») ұғымы даулы
болып қалды. Ол мəтінде кездеспеді жəне материализмге жақын болды.
Мұндайда, мəселен, екі жез теңгені мысалға алуға болады, өйткені екеуі де
бір металдан жасалған.
Көп кешікпей афанасийлік сенім рəмізі басқа да маңызды мəселелердің
туындауына түрткі болды. Онда Исаның құдайлық болмысы айтылды. Бірақ
екінші Құдай болмысы – Логостың қалайша Əкесінің «затындай заттан
болатынына» түсіндірме берілмеді. 339 ж. Афанасийдің жақтасы, досы,
онымен бірге айдауда болған, Анкир епископы Марцелл - Логостың о
бастан Құдайлық болмыста болуы мүмкін емесін дəлелдей бастайды. Бұл –
тек Құдайға тиесілі сипат, Оған ғана тəн қасиет, сондықтан үш бірдей ұлы
күш (Əке, Ұл жəне Киелі Рух) тізбектеліп берілген Никейлік сенім рəмізін
үш құдайлық деп айыптауға болады. Қайшылықты омоусия орнына
Марцелл табыстырушы омошусия - «ұқсас болмыстан» ұғымын ұсынды,
яғни болмыс бірлігі емес, ұқсастығы назарға алынды. Шиеленісті даулар
көп жағдайда күлкі туғызатын. Мəселен, Гиббон: «Христиандық бірліктің
қайдағы бір дауысты дыбысқа (дəлірек дифтонг) тəуелді болғаны ойға
келмейтін нəрсе» деді. Ойға ұстарлық тұсы сол – христиандар Исаның
бастапқы құдайлық болмысына қатысты ойды қатты ұстанып қалды.
Дегенмен ұғымдық деңгейде мұны негіздеу өте қиын болды. Құдайлық
болмыстың бұзылу қаупі Марцеллды ғана емес, басқа да көптеген
христианды мазалады. Марцеллдің пайымынша, Логос - бұл өтпелі кезең:
ол жаратылыс барысында Құдайдан туындады, Исаға енді, осылайша
Жалғыз Құдай «барлығындағы барлық» болып қалды.
Уақыт өте келе Афанасий Марцелл мен оның жақтастарын үгіттеп, күш
біріктіруге көндіреді. Шындығында, арийліктерге қарағанда Афанасиймен
олардың ортақ тұстары көп болды. Біреулері Логос пен əкенің бір
болмыстан екеніне, екіншілері олардың ұқсас болмыстан екеніне сенді.
Бірақ іс жүзінде «біз сияқты ойланатын. Тек Сөз туралы дауласатын
ағайындар» болды. Басты міндет Арийге қарсы тұру керек. Ол Ұлдың
Əкеден үлкен айырмашылығы барын жəне мүлде басқа болмыстан екенін
меңзеді. Өзге адамдарға мұндай теологиялық даулар уақытты босқа өткізу
болып көрінеді. Қалай болғанда да, екі жақ та өз пікірлерін дəлелдей
алмады. Дау жауласуға апарып соқты. Алайда пікірталасқа қатысушылар
үшін мұндай тартыстар жеміссіз қалмады. Өйткені істің мəні христианның
ішкі күйзелісіне қатысты болды. Арий де, Афанасий де, Марцелл де Исамен
бірге əлемге жаңалықтың келгеніне ерекше сенді. Үшеуі де өздерінің
толғаныстарын сөзбен жеткізуге, басқаларға түсіндіруге тырысты. Бірақ
олардың ұстанымы сөз емес, ақиқатқа нұсқайтын символдар ғана болатын.
Өкінішке орай, христиандыққа сол кезде догматикалық сабырсыздық
дендеп енді. Ол уақыт өте келе «шынайы сенімге», ортодоксалды
символдарға шешуші мəн дарытты. Христиандықтың басты ерекшелігіне
айналған доктринаға деген тəуелділік көп жағдайда, адам ойлап тапқан
символика мен Құдайлық ақиқат арасын шатастырып жіберетін.
Христиандық қашанда парадоксалды сенім болды: Мессияның
масқаралықпен жазалануына қатысты туындаған идеологиялық
келіспеушіліктерге қарағанда, алғашқы христиандардың қуатты діни
толғаныстары күштірек болып шықты. Енді, міне, Никей сенім символын
қабылдаған шіркеу Адамға ену парадоксын өзіне жақын тұтты. Бірақ ол бір
Құдайға табынуға сəйкес келмеді.
Мəшһүр тақуа Афанасий өзінің «Антоний баянында» (Life of Antony) жаңа
доктринаның христиандық руханиятқа қаншалықты ықпал еткенін көрсетті.
Монахтық жолдың бастаушысы саналған Антоний Мысыр шөлінде қатал
өмір кешеді. Тақуаның қарапайым тілмен жəне тура айтылған «Мысырлық
əкелердің айтқандарындағы» (The Sayings of the Fathers) (аты-жөні
көрсетілмеген алғашҚы монах-тақуалардың афоризмдер жинағы)
кеңестерінде жүрегі жұмсақ, жаны жараланғыш, адам тағдырына қатысты
жайларды ойлаумен азаптанған жанның портреті құралады. Алайда өзінің
ғұмырбаянында Афанасий Антонийді мүлде басқаша сипаттайды. Мəселен,
оны арийліктің дұшпанына айналдырады. Афанасийдің айтуынша, Антоний
өзінің болашақта Құдайға айналуын күтеді. Өйткені Құдайлық араtheiаны
бөлісетін. Афанасийдің айтуынша, Антоний жиырма жыл жындармен
күресіп, табыттан шыққан кезде денесі баз баяғы жап-жас қалпында болған.
Ол мінсіз христиан болды. Дəл сол байыптылық пен ұстамдылығы оны
басқалардан ерекшелейтін: «оның жаны тыныш болды, сондықтан сырттай
да сабырлы еді». Антоний барлық жағынан Исаға еліктейді де, тəнге ие
болып, күнəһар дүниеге түсіп, онда зұлым күштермен күрескен Логостой,
жындар мекеніне кіреді. Қызығы, Климент немесе Ориген сынды христианплатоншылардың Құдайға айналуы мен құтқарылуында басты құрал
саналған көріністі Афанасий мүлде қолданбайды. Ол уақытта «қарапайым
адамдар өз күшімен Құдайға жақындай алмайды» деген пікір орныққан еді.
Ендігі жерде оларға бұйырғаны - шетін əлемде тəнге айналған сөздің
түсуіне еліктеу ғана.
Дəл сол уақытта христиандар бұрынғыша, «құдай жалғыз болса, Логостың
құдайлығын қалай түсінуге болады» деп бастары қатады. Каппадокиядан
(Кіші Азияның шығыс бөлігі) шыққан үш ірі теолог шығыс, православтық
шіркеуді қанағаттандырған шешімді табады. «Каппадокиялықтардың»
қатарында Кесарий епископы Василий (шамамен 329-379), оның кіші інісі -
Нисск епископы Григорий (335-395) жəне оның жақын досы Григорий
Назиaнзин (329-391) болды. Дінге шын берілген адамдар философия мен
пікірталастан үлкен лəззат алатын. ырақ құдайлық құпиялардың кілті діни
толғаныстарда екеніне сенді. Грек философиялық мектебінің тəрбиесін
алған «каппадокиялық үйірме» мүшелері ақиқат мазмұны мен оның
көрінбейтін аспектілері арасындағы үлкен айырмашылықты жақсы сезінді.
Бұған грек рационалистері де назар аударды. Мəселен, Платон ақыл
ұғымдарына негізделген жəне логикалық дəлелдерді қолданатын
философияны салмағы одан кем емес философиямен толықтырды. Бұл
мифологияға сүйенген, ғылыми негізі жоқ философия еді. Дəл осындай
айырмашылықтың бар екеніне Аристотель де назар аударғанын еске
түсірейік. Ол адамдар діни мистерияларға тану (mathеin) үшін емес, бастан
кешіру (pathеin) үшін қатысатынын айтқан болатын. Ұлы Василий дəл осы
ойды христиандық рухта берген болатын, онда христиан сенімі үшін
маңызды саналатын dодта мен kеrудта ұғымдары арасындағы
айырашылыққа нұсқаған еді. Керигма астарында – киелі мəтінге негізделген
ашық шіркеулік ілім болса, догма деп символмен жəне тек діни
мінəжаттарда берілетін інжілдік ақиқаттардың терең мазмұны айтылды.
Жалпылама белгілі інжілдік уахилардан бөлек апостолдар дəуірінен келіп
жеткен қастерлі эзотерикалық дəстүр де болды.
Бұл «азшылық үшін құпия ілім» саналды:
«Оны біздің қасиетті əкелеріміз қорқыныш пен қызығушылықтан...
қорғаған сабырлықта сақтады, осылайша құпиялықтың қасиетті табиғатын
үнсіздікпен қорғап келді. Қатысы болмағандарға мұны көруге тыйым
салынады, ал оның мазмұны хатқа жазылмайды».
Исаның литургиялық символдары мен тұспал сөздерінің астарында
жасырын түрде өте терең сенім түсінігіне ие құпия догма тұрды.
Құдай баянында эзо жəне экзотерикалық ақиқаттар арасындағы
айырмашылық аса маңызды орынға ие. Ол грек христиандығымен
шектелмейді, иудаистер мен мұсылмандар да өздерінің эзотерикалық
дəстүрлерін жасап шықты. «Құпия доктриналардың» пайда болуы –
сенушілердің көпшілігін ақиқаттан алыстау ниетінен туындады деп айту
қиын. Ұлы Василий еркін масондықтың бастапқы түрін ойға алды дей
алмаймыз. Ол тек «кез келген ақиқатты тура айта алмаймыз» дегiсi келген
болатын. Кейбір діни жаңалықтар жанды тебірентеді, оған өз күшіңмен ғана
жете аласың жəне бұған өз уақытында Платон теория деп атаған көріністе
ғана қол жеткізуге болады. Барлық діндер əдеттегі концепциялар мен
категориялар шегінен тысқары тұрған, тілмен берілмейтін ақиқатты мақсат
етеді. Бұл ақиқатты айтуға адам тілі шектеулі де көмескі тартады. Ондай
ақиқаттарды жан көзімен «көруге» қабілетсіз, тəжірибесіз адамдар кез
келген сипаттаманы дұрыс түсіндіре алмауы мүмкін. Осылайша, Киелі
кітаптарда əріптік мазмұннан бөлек рухани құрам болады. Оны сөзбен
айтып жеткізу мүмкін емес. Будда да түсіндіріле алмайтын ақиқатқа
қатысты, орынсыз сұрақтардың «дұрыс емес екенін» айтып кеткен. Жоғары
əлеммен тек ойлаудың интроспективтік тəсілдерімен ғана жанасуға болады.
Адам ұлылықты өз ішінде қалыптастыру керек. Оны əдеттегі тілмен беруге
əрекеттену - бетховендiк квартеттердің бірін сөзбен беруге əрекеттену
сияқты, мүмкін емес нəрсе. Василийдің айтуынша, сəттік діни фактілерді
тек литургияның символдық ғұрыптарымен, ең дұрысы, қарапайым
үнс13дікпен беруге болады.
Кейін Батыс христиандығы мейлінше сөзшең дінге айналады жəне Құдайды
түсінуде керигмаға арқа сүйейді. Грек православиялық шіркеуінде,
керісінше, кез келген беделді теология «сөзсіз», апофатикалық болуы керек
болды. Григорий Нисский айтқандай, кез келген Құдай туралы ой қозғау –
бұл тек көрініс, жалған еліктеу, пұт болады: Құдайдың өзі туралы ақиқатты
ол ашпайды.16 Христиан Ыбырайымнан үлгі алуы керек. Ол, Григорийдің
өмірбаяндық нұсқасында айтылғандай, Құдай туралы көріпкелдікті тастап,
«таза жəне пайымдардан азат» дінге берілді. Басқа бір еңбегінде Григорий
былай деді: «іздегеніңді шынайы көру мен түсіну оны нақты көрмегендікте,
сонда ғана мақсатың кез келген танымнан жоғары екенін жəне жан-жағың
ақылға бергісіз түнектен тұратынын түйсінесің». 16 Ақылмен Құдайды
«көре алмайсың», бірақ оның бар екенін сезуге болады. Ол үшін кезінде
Синай тауын қоршаған бұлтқа өзіңді орауың керек. Василий Құдай
болмысы (усия) мен оның əрекетінің (energeiai) жердегі көріністері
арасындағы платондық айырмаға қайта оралады: «Құдайымызды тек оның
əрекеттерінен танимыз, Оның болмысына жақындай алмаймыз». 19 Бұл ой
кейінгі Шығыс Шіркеуі теологиясының басты ұранына айналды.
«Каппадокиялықтар» да киелі Рух идеясын дамытуға тырысты. Олардың
ойынша, Никейде бұл идеяға немқұрайды қараған. «Киелі Рухқа сенеміз»
деген қорытынды сөздерді афанасьевтік сенім рəмiзiне кейініректе асығыс
қосқан тəрізді. Киелі Рух концепциясы көпшілік үшін түсініксіз болып
қалды. Бұл не, «Құдай» сөзінің синонимы ма, əлде одан да жоғары ма?
«Біреулер Оны (Киелі Рухты) əрекет деп ойлайды, екінші біреулері тірі
жаратылыс десе, үшіншілері Құдай дейді, қалғандары Оның кім жəне
қандай екеніне сенімді емес» – деді Григорий Назиaнзин. Апостол Павел
Киелі Рухты жаңартушы, жаратушы жəне нұрландырушы деп сипаттаған.
Бірақ бұл əрекеттер – тек Құдайға лайық. Бұдан шығатыны, Киелі Рух
əркімде бар, біздің құтқарушымыз болады. Ол – қарапайым жаратылыс
емес, Құдайлық болмысқа ие. Каппадокиялықтар кезінде Арий пен
Афанасий пікірталастарында көп қолданылған дəйекті пайдаланды:
Құдайда жалғыз, бізге танылмайтын болмыс (ousia) бар, бірақ ол бізге үш
қырымен (hypostases) ашылады.
Жаратушы туралы пайымдарын Оның танымының шегінен тыс усиясынан
бастаудың орнына, каппадокиялықтар Құдайдың ипостасьтарын
(hypostases) адамның қалай қабылдайтыны туралы сөз етеді. Құдай
болмысы тіл жеткісіз құпия болғандықтан, адамдар оны Əке, Ұл жəне Киелі
Рух түрінде ашылатын көріністері арқылы ғана тани алады. Бұл, кейбір
Батыс теологтері ойлағандай, каппадокиялықтар бірден үш құдайлық
болмыстың барына сенді дегенді білдірген жоқ. Грек тілін нашар
білетіндерді əлденеше мағыналық астары бар ипостась ұғымы əбден
шатастырып бітетін. Кейбір қатолик теологтері (мəселен, Иероним)
ипостась сөзінің мағынасы усияны білдіреді деді де, гректерді үш құдайлық
болмысқа сиынады деп айыптады. Ал, шындығында, каппадокиялықтар
осы екі ұғымның арасындағы айырманың маңыздылығына əрдайым көңіл
бөліп отыратын. Белгілі бір нəрсенің усиясы оның өзіне тəн болмысын
нақтылап береді жəне əдетте сол нəрсенің ішкі мəні қандай екенін
көрсетеді. Басқа жағынан қарағанда, ипостась ұғымын белгілі бір нəрсенің
сыртқы бітімі қандай екенін сипаттау үшін қолданады. Кейбір кездерде
каппадокиялықтар ипостась сөзін əуелде «күш» мағынасын берген, кейін
бірқатар қосымша мағынаға ие болған прозопон (prosoрon) терминімен
алмастырып отырған. Ол арқылы, мəселен, белгілі бір көңіл күйге бөленген
адамның бет-жүзінің нені аңғартатынын бейнелейтін. Кей жағдайларда бұл
сөзбен адамның əдейі таңдалған кескін-келбетін немесе өзі əсер еткісі
келген мінез-құлқын суреттейтін. Ендеше, ипотасть секілді, пропосан да
қайсыбір адамның ішкі табиғатының немесе жеке «менінің» бақылаушыға
көрінген сыртқы сипатын бедерлейді. Сондықтан каппадокиялықтар Құдай
үш ипостасьтағы бір усия дегенде мынаны меңзеген: Құдай Өз бетінше
болғандықтан – Жалғыз, құдайлық өзіндік сана да бірден-бір дара сипатта,
бірақ қас қағым сəтке, өзі жаратқан тіршілік иелеріне көрінгісі келген кезде,
ол бізге үш prosoponда танылады.
Сонымен, Əке, Ұл жəне Киелі Рух ипостасын Құдайдың өзімен теңестірмеу
керек, өйткені Григорий Нисскийдің түсіндіруінше, «Құдайлық болмыс
(усия) - атаусыз жəне түсініксіз», «Əке», «Ұл» жəне «Киелі Рух» – бұлар
Құдай Өзін тануға мүмкіндік беретін энергиялар туралы ойлануда «біз
қолданатын ұғымдар» ғана.?1 Басқа жағынан алып қарасақ, бұл терминдер
үлкен символдық мəнге ие. Өйткені бізге олар арқылы түсінікті, бейнелі
тілмен ұғынылмайтын ақиқат беріледі. Адамдар Құдайды Ұлы, Жоғары
(танылмайтын, көз шағылыстырар жарықта бүркемеленген Əке), Жаратушы
(Логос) жəне Тəндік (Киелі Рух) деп қабылдайды. Бірақ осы үш
ипостасытың өзі – кез келген бейнелер мен ұғымдардан жоғары тұрған
құдайлық болмыстың толық емес көріністері. Осылайша, Үштікті тура
мағынасында емес, қасиетті Құдай болмысының ақиқат фактілеріне сəйкес
келетін белгілі бір парадигма деп қабылдау керек.
«Үш Құдайдың жоқтығы турасында Алабийге Жолдауында» Григорий
Нисский үш Құдайлық қырдың немесе ипостасьтардың тұтастығы мен
өзара байланысты туралы маңызды доктринасын баяндайды. «Құдай өзін
үшке бөлді» деу дұрыс емес, мұндай ой күнə саналады. Өзін əлемге ашқысы
келген Құдай бөлінбестен, тұтас күйінде кез келген үш ипостасьта көріне
алады. Сонымен, Үштік «Құдайдан Оның жаратқандарына жалғасып
жатқан əрбір əрекеттің» үлгісін ғана береді.Киелі мəтіннің түсіндіруінше,
əрекеттің бастамасы – Əкеде, ол Ұлдың дəнекерлігімен жүзеге асырылады,
ал əлемде Киелі Рухқа имманенттілік (тəн) арқылы ақиқатқа айналады.
Дегенмен мұндай əрекеттің əрбір кезеңінде Құдайлық болмыс тең деңгейде
көрінеді. Үш іпостасьтың өзара бағыныштылығын адамдар өз
тəжірибесінде байқай алады. Біз Ұлдың уахилары болмаса, Əке туралы
ештеңе естімейтін едік, ал барлық жерде болатын Киелі Рухсыз Ұлды
танымайтын едік. Тыныс (грек. pneuma; лат. spiritus) адамның сөзімен
қосарланып шығатыны іспетті, Рух та Əкенің Сөзіне ілеседі. Бұл үш жүз
өздерінің жоғары əлемдерінде жанаса тіршілік етпейді. Оларды адам
санасындағы көптеген əр түрлі мəліметтерге ұқсатуға болады. Əрине,
медицина философия емес, бірақ əр ғылым сананың жеке бір саласын
жайлайды деп те айта алмаймыз. Барлық ғылым өзара кірісіп, бір мезгілде
өзіндік болмысын жоғалтпастан, бүтіндей санаға жайғасады.25
Сайып келгенде, Үштік тек мистикалық, рухани күйзеліс ретінде ғана мəнге
ие болады. Оны оймен бөлісе алмайсың, тек сезіну керек. Өйткені Құдай
адам ақылынан жоғары. Бұл – логикалық, ақыл-ойға негізделген құрылым
емес, ойды адастыратын, бейнелі парадигма. Григорий Назиaнзин осыны
түсіндіре келе, Бірде Үштіктің көрінуі рационалды ойды ығыстыратын,
терең де ғажайып сезімдерді оятатынын айтқан:
«Бірді ойға алғаным сол-ақ екен, Үшеудің ұлылығымен көзім ашылады, ал
Үшеуді ажырату керек болғанда, қайтадан Бірге ораламын. Үшеудің кез
келген біреуін ойға алғанымда, Оны жалғыз деп ойлаймын, сол мезет ойым
тұманданып, ойымдағының барлығы жоғалады».
Грек жəне орыс православиялық Шіркеуі осы күнге дейін Үштікті көру –
шабыттандыратын діни тəжірибе туындатады деп есептейді. Бірақ көптеген
Батыс христиандары үшін Үштік идеясы əлі де түсініксіз. Олар
каппадокиялықтар керигма деп атаған сенім жағына назар аударады деп
жобалауға болады. Ал гректер үшін, ең алдымен, интуитивті түрде жəне
діни тəжірибелер арқылы танылатын догматикалық ақиқат маңызды. Əрине
мұнда ешқандай логикалық мəн таба алмайсың. Басқа бір уағызында
Григорий Назиaнзин дəл осы Үштіктің танылмайтын догмасы – Құдайдың
танылмайтын құпиялылығын білдіретінімен түсіндіреді. Біз Оны танимыз
деп үміттенбеуіміз де керектігін нұсқап өтеді.25 Догма Құдай туралы
асығыс пікір айтуымызға мүмкіндік бермейді. Ол өзін ашқанда да өз
болмысын танылмайтын жолдармен көрсетеді. Мұны Ұлы Василий де
ескерткен болатын: Үштік əрекетінің ұстанымын анықтауға əрекет
жасаудың өзі надандық. Мəселен, Құдайлықтың үш ипостасы бір мезгілде
қалайша Бір болатынын айқындай алатын дұрыс əрекет жоқ. Бұл – кез
келген сөздерден, тұжырымдардан жəне адам түсінігінен жоғары.
Сонымен, Үштікті тура түсіндіруге болмайды. Бұл – əлдеқалай даналық
ойға негізделген «теория» емес, Платондық мағынадағы теорияның, яғни
көріністің нəтижесі. XVIII ғасырда Батыс христиандары бұл догмадан
ұялып, Ақыл ғасырының ықпалымен Құдайды рационалды жəне түсінікті
етуге əрекет жасайды. Осыған байланысты ХІХ жəне ХХ ғасырларда
«Құдай өлімі» деген ұғым пайда болды. «Каппадокиялықтарға» келер
болсақ, олар Құдайды Арий сынды грек философтары мен еретиктері
танығандай, рационалды етіп көрсетпейтін, өзіндік парадигма жасап
шығарады. Арийдің теологиясы өте анық, дəл жəне логикаға сай болды.
Бірақ Үштік христиандарға «Құдай» атты ақиқатты ақылмен тани
алмайтынын еске салады. Никейде қабылданған Адамға ену доктринасы да
маңызды. Əйтсе де бұл пұтқа табынушылыққа əкелуі мүмкін еді. Көбі
ұшқары категориялар тұрғысынан ойлап, Құдайды адамиландырды. Тіпті
біреулер Оны қарапайым адам бейнесінде көрді. Олар əрекет етеді жəне
жоспар құрады деп ойлауы мүмкін, ал бұл Құдай туралы түрлі шектен
шыққан түсініктердің тууына итермелейді. Үштік идеясы мұның алдын
алудың əрекеті еді. Одан Құдай туралы нақты ойлауды емес, қарапайым
адамдардың «Құдай» туралы не ойлайтындары жайлы поэтикалық
шығармашылықты, теологиялық биді, яғни бүкіл керигма қаншалықты
шартты екенін көру абзал.
Грек тіліндегі theoria ұғымының өзгеріске ұшырауы да бірқатар мəселенің
бетін ашады. Шығыс христиандығында «теория» үнемі «көріну, ойлану»
деген мағынаны білдіреді. Ал Батыста бұл сөз уақыт өте келе логикалық
негіздеуді қажет ететін рационалды гипотезаны білдіреді. Құдай туралы
«теорияны» жасағанда, «Оны» адамның ойлау деңгейіне түсіруге болады
деп жобаланды. Никей құрылтайында мұндай деңгейдегі пікірталастарға
христиандардың көпшілігі дайын болмады. Батыстан үш-ақ теолог келіп
қатысады. Кейбір грек терминдерінің мазмұнын түсінбегендіктен, Батыста
көпшілік Үштік доктринасына наразылық білдірді. Оны басқа тілдерге
толықтай аудару мүмкін емесін де естен шығаруға болмайды. Əр халықтың
Құдай туралы түсініктерін өз беттерінше қалыптастыруына тура келді.
Өйткені Үштіктің грекше анықтамасы Батыс халықтары үшін түсініксіз еді.
Сондықтан олар өз нұсқаларын жасауға мəжбүр болды.
Католик шіркеуіне арнап Үштік анықтамасын теолог əулие Аугустин жасап
берді. Ол Платон мен Плотин ілімдерінің ірі жақтаушысы болғандықтан,
басқа батыстық əріптестеріндей емес, гректік доктринадан бас тартуы
қиынырақ болды. Өзі айтып кеткеніндей, дұрыс түсінбеудің себебі
терминдерді шатастырудан келіп шықты:
«Айтылмағанды түсіндіру үшін жəне адам айта алмайтынды айту үшін
біздің грек бауырларымыз бір болмыс пен үш субстанцияны, латын
тіліндегілер бір болмыс не субстанция жəне үш жүзді (personae)
талқылады».
Гректердің Құдайға қатысты тəсілі үш ипостасы туралы ойлануға
негізделді, Оның жалғыз екені жəне киелі болмысы туралы дауласудан бас
тартты. Аугустин, одан соң Батыстың барлық христиандары да Құдайлық
бірліктен бастады. Кейін Оның «үш қыры» туралы ойлануға ойысты. Грек
христиандары Аугустинге үлкен құрметпен қарап, оны шіркеудің ұлы
əкелерінің бірі деп таныды, бірақ оның тринитаризміне күмəнмен қарады,
олардың ойынша, бұл доктрина Құдайды шектен тыс рационалдандырады
жəне адамиландырады. Аугустин тəсілі гректердегідей метафизикалық
емес, психологиялық жəне терең тұлғалыққа негізделді.
Əулие Аугустинді «батыстық рухтың алғашқы өкілі» деп атауға болады.
Апостол Павелді қоспағанда, Батыста одан өткен бірде-бір ықпалды теолог
жоқ еді. Құдайдың жеке ізденістерін шешен тілмен баяндаған оның атақты
«Тəубесінің» (Confessions) арқасында, біз Аугустин туралы кейінгі антика
ойшылдарына қарағанда көбірек білеміз. Ол Бір Құдайға табынушылыққа
жастайынан бейім болды, ол Құдайдан адамға керек маңызды нəрсені көрді:
«Себебі сен бізді өзің үшін жараттың, сондықтан өзіңде тыныштық таппай,
жүрегіміз тынышталар емес». Карфагенде риторикадан сабақ беріп жүріп,
Аугустин гностицизмінің месопотамдық түрі - манихейлікпен қызыға
бастайды. Бірақ манихейлер ұсынған космологияға қанағаттанбағандықтан,
уақыт өте келе одан бас тартады. Адамға ену концепциясы оған Құдай
идеясын бұрмалау болып көрінді. Бірақ ол кейіннен Италияға келгенде,
Медиолан епископы Амвросий оны христиандық Платон жəне Плотин
ұстанымдары сəйкес деп үгіттейді. Сонда да Аугустин көпке дейін көнбей,
шоқынуға байланысты нақты шешімге келе алмай жүреді. Ұзақ уақыт
кейінге қалдыруының себебі, дінді қабылдаған соң, некелеспеу антын
қабылдауы керек болады. Ол: «Маған тəн тазалығы мен тақуалық бере
көрші, – деп жалбарынады, - бірақ қазір емес».
Аугустиннің толық дінге кіруі – «дауыл мен тегеурін» мысалын елестетеді.
Бұл өткеннен бас тартып, қайта азапталып туу болды. Кейін бұл Батыстағы
діни тəжірибенің басты ерекшелігіне айналды. Бір күні ол досы Алиппимен
бақта отырғанда, санасында іштей буырқанған күрес басталады:
«Терең ой құпия шыңыраудан шығарып, «жүрек көздерімнің алдына» (Пс.
18:14) бүкіл болмысымды көрсетті. Ішімдегі сұрапыл боран көз жасыма ерік
берді. Толық ашылып, айтарымды айта алу үшін мен аяққа тұрдым, бұлай
жылағанда маған жалғыздық жасы серік болатын сияқты, – осылай
Алиппиден ұзақтадым... Құрма ағашының астына қалай келгенім, көз
жасыма ерік бергенім есімде жоқ: жас көзімнен селдей ақты - Саған лайық
құрбандық (Пс. 50:19-21). Бұл сөздерді Саған айтқан жоқпын, бірақ
ойларым осындай болды: «Құдайым, қашанға дейін? Қашанға дейін, Сенің
қаһарың жалғасады, Құдайым? Ескі күнəларымызды есіңе алма!» (Пс. 6:4)».
Біздің Құдайға бастайтын батыстық жолымыз жеңіл болмады. Аугустиннің
уайымы психикалық абреакцияға ұқсады: сезімдердің құштарлық
құйынынан кейін жаңа дінді қабылдаушы Құдайдың құшағына əлсіреп
құлайтын. Көңілі қалып жерде жатқан Аугустин кенеттен көрші үйден
«Tolle, lege!» — «Ал да, оқы!» деп, қайта-қайта айтқан бала дауысын естиді.
Өзіне қарата айтып жатқандай болғанда, Аугустин орнынан атып тұрып,
таңғалған көп азаптанған Алиппиге оралады да, оның қолынан апостолдық
мəтіндерді жұлып алады. Кітап Павелдің римдіктерге жолдауы басталған
жерінен ашылады: «... даңғазалық пен ішімдікке, азғындық пен
арсыздыққа,дауласу мен көреалмаушылыққа берілмей, Құдайымыз Иса
Мəсіхпен бол, тəн күтімін азғындыққа ауыстырма!».
Ұзаққа созылған күрес аяқталды: «Мен əрі қарай оқығым келмеді, – деп
еске алады Аугустин, - қажеті де болмады: осы мəтіннен кейін жүрегіме нұр
құйылып, тыныштық орнады, біраз күмəнім сейілді». Айтқандай, Құдай
қуаныштың да қайнар көзі болады екен. Бір күні кешқұрым, дінді
қабылдағаннан кейін, Аугустин анасы Моникамен бірге мистикалық
лəззатқа куə болады (біз остиде болған бұл құбылыс жайында 7-тарауда
айтатын боламыз). Платонизмнің жалғастырушысы ретінде, əулие Аугустин
Құдайды əр адам өз санасынан іздеу керектігіне сенді. «Тəубенің» оныншы
кітабында ол тeтoria (жады) деп атаған ерекше қасиет туралы ой айтады.
Бұл ұғым – əдеттегі еске түсіру қабілетінен күрделірек жəне психологтердің
бейсаналық деген ұғымына жақын. Аугустин үшін жадыда саналы да,
санасыз да ақыл қамтылған. Бұл қасиеттің күрделігі мен көптүрлілігіне
Аугустин қатты таңданған. Бұл – «қорқыныш туындататын» бейнелердің
ойдан тыс əлемі, өткеннің шексіз далалары, апандары мен үңгірлерінің
жанды белгісі. Дəл осындай шексіз бай ішкі əлемге Құдайды іздеп енген
Аугустин, бір мезгілде жан тұңғиығынан жəне жоғарыдан өзін көреді.
Құдайдың қатысуын қоршаған ортадан іздеудің мəні жоқ. Құдай тек осы
сəтте - ақыл əлемінде ашылады:
«Сендей сұлулықты мен кеш сүйдім, қариясың ба? Жассың ба? Оны
білмедім. Сені кеш сүйіп қалдым! Сен менде болдың, ал мен сыртқы əлемде
болып, сол жерден Сені іздедім, мен ұсқынсыз осы ізгі, Өзің жаратқан
əлемге бұзыпжарып кірдім! Сен менімен бірге болдың, ал мен Сенімен бола
алмадым. Сенде болмаса болмайтын əлем мені Сенен алыстапты».
Басқаша айтар болсақ, Құдай – объективті ақиқат емес, жанның шатасқан
шыңырауындағы рухани хал. Бұл көрініс Аугустинді Платон жəне
Плотинмен ғана емес, сонымен бірге буддистермен, индуистермен жəне
шамандармен, яғни Құдайы жоқ діндердің жолын қуушылармен теңестіреді.
Басқа қырынан алып қарағанда, Аугустиннің құдайы – кейіпсіз емес,
яхудилік-христиандық дəстүрдің тұлғалық сипаттары бар Құдай. Бұл Құдай
əлсіз адамға келіп, өзі оны іздей бастайды:
«Сен шақырдың, дауыстадың жəне менің меңіреулiгiмдi бұзып-жардың.
Сен жарқ еттің, жарқырадың жəне менің көзімді аштың. Гүлзарыңның
жұларын аңқыттың, мен тыныстадым да, енді Сенсіз тынысым тарылып
барады. Мен Сені татып көрдім де, енді Сені аңсаудамын. Сен мені
баурадың да, мен Сенің əлеміңде күйіп-жандым».
Грек теологтері əдетте өздерінің еңбектеріне бастан кешірген жайларын
енгізбейтін. Бірақ Аугустин теологиясы нақ өзінің терең жеке діни
тəжірибелерімен айқындалатын.
Ақыл мүмкіндіктерімен қызыға айналысу - Аугустинді өзінің V ғ. жазған
«Үштік туралы» (De Trinitate) трактатында суреттеп берген психологиялық
тринитаризмді жасауына алып келеді. Құдай адамды өз бейнесінде жəне
өзіне ұқсата жаратқандықтан, əрбір адамның ақылында Үштікті айыра білу
қабілеті бар. Бұл – оған табиғатынан берілген қасиет. Егер де гректер