Latin Common Turkic

Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 20

Total number of words is 3700
Total number of unique words is 2043
25.4 of words are in the 2000 most common words
35.9 of words are in the 5000 most common words
42.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Алайда жағдайдың басқаша бағыт алғанына да куə бола бастағандаймыз.
1960 жылдардан бастап, Батыс жұрты белгілі бір йога түрлерімен,
буддизмнің пайдалы қырларымен таныса бастады, пайдасыз теизмнің
ықпалында қалмаудың артықшылықтарын көре бастаған бұл бағыттар,
Еуропа мен Америка Құрама Штаттарында көптеген жақтас тауып жатыр.
Мифология туралы жазған марқұм америкалық ғалым Джозеф Кэмпбелдің
соңғы кезде атағы жер жарды. Батыстағы психоанализге артқан
қызығушылық мистицизмге деген сұранысты білдірсе керек, өйткені екі
ілім арасында назар аударарлықтай, ұқсастық барын көреміз. Мифология,
жалпы алғанда, рухтың ішкі əлемін түсіндіруге қатысты əрекет ретінде
танылған жəне Фрейд те, Юнг та жаңа ілімдерін түсіндіру үшін, интуитивті
түрде ежелгі грек мифтеріне, мысалы, Эдипке жүгінген. Қысқасы,
Батыстықтардың нақты ғылымға негізделген дүниетанымдарын толықтыра
алатын бір дүниеге мұқтаждық сезініп жатқаны байқалады.
Мифтік дін интеллектуалды дінге қарағанда көбінесе нақты жəне қиын
сəттерде молырақ жұбаныш сыйлайды. Мистикалық ілім сенушілерді əзəли
Бастауға, ақиқат бірлікке жетуге тəрбиелейді жəне өз іштерінде əрдайым
Болмысты сезінуге көмектеседі. Алайда оларға ІІ – ІІІ ғасырлардағы ежелгі
яхудилік мистицизм өте күрделі, Құдай мен адам арасын алшақтататын бір
ілім болып көрінді. Ол кезеңде яхудилер өздерін жек көріп, қуғынға
ұшыратқан зұлматқа толы күйбең тіршіліктің құрсауынан арылып,
құдайлық мейірімнің құшағына кіруге тырысты. Құдай оларға тек жеті
қаттан, көктегі қауіпті сынақтардан аман шыққан соң ғана жақындауға
мүмкіндік туатын, құдіреті күшті əмірші ретінде елестедi. Мистиктер
раввиндердің қарапайым тілімен баяндаудың орнына, күрделі һəм көпсөзді
əдісті қолданды. Раввиндер бұл руханилықты жек көрді жəне мистиктер де
олармен сөз таластырмауға тырысатын. Дегенмен бұл «Тақтағы мистицизм»
деп аталған маңызды сұранысты қанағаттандырып келген болуы мүмкін,
өйткені раввиндердің жоғарғы академиясының жанында қатар дамып
отырды жəне соңында барып он екі, он үшінші ғасырларда жаңа яхуди
мистицизмі Каббаламен тұтасып кетті. Бесінші жəне алтыншы ғасырларда
Бабылда түзілген «Тақтағы мистицизмнің» классикалық мəтіндері рухани
тəжірибелер тұрғысынан үнсіз мистиктерді раввиндердің дəстүріне өте
жақын санағандары байқалады жəне Раввин Акива, Раввин Исмаил жəне
Раввин Иоханан секілді ұлы таннаймдері – рухани жолдың қаһармандары
саналған. Бұл мистиктер жұрты үшін Құдай дəргейіне жаңа бір жол салумен
қатар, яхудилік рухына айрықша биіктік сыйлады.
Байқағанымыздай, раввиндер кейбір назар аударарлықтай діни
тəжірибелерді бастан кешірген. Киелі Рухтың Раввин Иоханан мен
шəкірттеріне көктен от секілді түскен сəтіндегі оқиғада, Иезекиилдің
Құдайдың арбасына куə болған таңғажайып көріністері əрдайым тартысты
тақырып болып келді. Арба жəне Иeзекиилдің арбада отырғанын көрген
құпия тұлға алғашқы эзотерикалық ой-танымның тақырыптарының бірі
саналды. Арбаның талқысы (Ma'aseh Merkava) көбінесе Жаратылыс
əңгімесінің (Ma'aseh Bereshit) мағынасы жайындағы көзқарастармен
байланыстырылды. Құдайдың ең жоғарғы, көктегі тағынан құпия түрде
енуіне қатысты айтылған ең ескі түсіндірме, осы рухани сапардың
қорқынышты қауіптерін тілге тиек етеді.
«Раввиндеріміз былай үйреткен: төрт адам баққа енді, олар мыналар еді: бен
Аззай, бен Зома, Агер жəне Раввин Акива. Раввин Акива айтты оларға:
«Таза мəрмəрдан болған асыл тастарға жеткен кезде «Су! Су!» деп айқайлап
жүрмеңдер! Өйткені: «Кім өтірік айтса, Менің көзімнің алдына
қабылданбайды» делінген. Бен Аззай көрді де, жан тапсырды. Ол жайында
Киелі кітапта былай делінген: «Құдайдың кезінде - əулиелерінің өлімі
бағалы». Бен Зома көрді де таңғалды. Ол жайында Киелі кітапта: «Балды
таптың ба? Мөлшермен дəм тат, осы жерде тоясың не құсасың» делінген.
Агер тамырынан ажырады (яғни жолдан тайды). Раввин Акива бейбіт түрде
оралды».
Тек Раввин Акива ғана мистикалық жолдан жарақатсыз шыға алатын
қабілетке ие еді. Сананың тереңіне бойлау – үлкен тəуекелді қажет етеді,
өйткені ол жақтан тапқан дүниелерімізді түсіндіруге күшіміз жетпеуі де
мүмкін.
Барлық діндер мистикалық жолдың тəжірибесін бағыттай алатын, талап
қылушыға қауіпті асулардан өтер тұста көмек бере алатын жəне мұрттай
ұшқан бен Аззай немесе бен Зома секілді адасып кетпес үшін, жол көрсетер
ұстаздың болуына баса назар аударды. Барлық мистик ақыл мен саналық
қабілеттің қажеттілігін қуаттайды. Дзен ұстаздары «неврозға ұшыраған бір
кісінің терең ойға беріліп жатырмын деп ойлауы – бос сөз, өйткені оның тек
дерті қозғаннан басқа алар пайдасы жоқ» дейді. Мистик ретінде құрметке
бөленген кейбір католик əулиелерінің мағынасыз һəм ақылға сыймас
əрекеттері – ауытқушылық ретінде бағалануы тиіс. Талмұд аңыздарындағы
бұл құпия əңгімелер яхудилердің бұрыннан мистикалық жолдың қауіпқатерлері жайлы түсініктері бар болғанын көрсетеді: кейінірек жастарды
толыққанды жетілгенге дейін, Каббала іліміне шəкірт ретінде қабыл
етпейтін болды. Мистиктің əсіресе жыныстық саулығына кепілдік болу
үшін үйленген болуы міндетті еді.
Мистик жеті қат көктің мифологиялық əлемінде Құдайдың тағына сапар
шегуге міндетті еді. Алайда бұл тек елестету қабілетімен жүзеге асатын ұшу
саяхаты саналатын. Ұшу ешқашан сөзбе-сөз ұғынылмайтын жəне əрдайым
сананың тылсым қабаттарында жүзеге асатын символикалық сапар ретінде
бағаланатын. Раввин Акиваның «саф мəрмəр тастар» жайындағы құпия
ескертуі – мистиктердің елестету қабілетімен жасалған рухани
сапарларындағы маңызды һəм шешуші сəттерде айтатын құпия сөз секілді
қабылдануы тиіс. Бұл құпия сапар өте терең, мұқият жүйеленген ілімнің бір
бөлігі ретінде ұғынылуы керек. Бүгін елестер жиынтығы ретінде танылған
түпсанадағы дүниелер - түс, галлюцинация немесе эпилепсия жəне
шизофрения секілді сана сырқаттары арқылы көрініс беретінін білеміз.
Яхуди мистиктері «шынында да» көкке самғағандарын немесе Құдайдың
сарайына кіргендерді қиялдамайтын, оның орнына саналарына толтырған
діни елестерді бақылауда ұстап, сергек дағдыға тəрбиелейтін. Бұл жоғары
қабілетті, белгілі бір дағдыны жəне тəрбие жүйесін қажет ететін. Тұлғаның
рух əлеміндегі жықпылы көп жолдардың арасынан дұрыс соқпақты табуға
септесетін дзен жəне йога ілімдері секілді, бұл жерде де дəл сондай терең
толғаныс қажет. Бабылдық ойшыл Хай Гаон (939–1038) өз заманындағы
мистикалық тəжірибелерге сүйеніп, жоғарыда айтылған төрт данышпан
туралы баяндаған. «Бақша» – рухты, «Көк Сарайлар» (хехалот) Құдайдың
дəргейінде рухани кемелдікке бөленуді білдіреді. Мұндай символикалық,
ішкі əлемде болатын сапарды жүзеге асырғысы келетін жан - «көктегі арба
мен жоғарыдағы періштелердің тұрағын көргісі» келсе – «осындай құнды»
һəм «белгілі бір рухани қасиеттермен берекет тапқан» болуы шарт. Бұл
өздігінен болмайды. Йогтар жəне жер бетіндегі барлық ой-қуатына күш
салушылар қолданған белгілі бір тəжірибелерді жүзеге асыруы тиіс:
«Оған бұйырылған күндерде тамақ ішуді шектеу міндеттеледі, сосын, басын
екі аяғының ортасына салбыратып, жүзін жерге қаратып, іштей Құдайға
мадақ арнауы тиіс. Сонда ғана ол жүрегінің құпия бұрыштарын аралап
көреді, жеті бөлме оның көзінің алдына келіп, бір бөлмеден келесі бөлмеге
өтіп жүріп, олардың ішіндегі барлық дүниені тұтас қызықтай алады».
«Тақтағы мистицизмнің» ең ескі нұсқалары тек екінші жəне үшінші
ғасырларға тиесілі болса да, мұндай ой қуатына берілудің тарихы тым
арыдан басталады. Əулие Павел «Иса Мəсіхпен тұтасқан» бір бауырының
он төрт жылдай бұрын, үшінші қатқа көтерілгенін айтады. Павел бұл
құбылысты қалай түсіндіретініне сенімді емес, бірақ оның «жаннатта
таңғажайыпқа бөленіп, адам тілімен жеткізу мүмкін емес əрі жеткізілмеуі де
тиіс нəрселерді сезгеніне» иланады.
Сезіну қабілеті - мақсат емес, таңғажайып ұғымдардың мəнін ашатын,
сөзбен жеткізу мүмкін емес діни тəжірибелерді бастан кешудің құралы.
Бұлар белгілі бір діни-мистикалық дəстүрлерге сай формасын табады.
Таңғажайыпты көрген яхуди жеті қат көктің сырын таниды, өйткені оның
діни елестету қабілеті айрықша осы символдарға толы. Буддистер Будда
жəне Бодхисаттваның түрліше елесін көрді; христиандар Пəк Мəриямды
елестетеді. Керуші жан бұл саналық елестерді объективті деп таныса, қатты
қателеседі, өйткені бұл трансценденттінің тек символы ғана. Галлюцинация
көбінесе патологиялық жағдай болғандықтан, терең ойға берілу мен ішкі
əлемге үңілу барысында танылған символдарды айтып, оларды түсіндіру
үшін өте жоғары қабілет пен саналық гармония қажет.
Алғашқы яхуди елестері жайлы ең қайшылыққа толы əрі ақылға сыйымсыз
мəтіндер «Биіктіктің өлшемі» (Shiur Qomah) жазбасында көрініс тапқан.
Бесінші ғасырдағы мəтінде Изекиил Құдайдың тағында көрген адамын
сипаттайды. «Shiur Qomah» бұл адамды Иоцрену, яғни «Біздің Жаратушы»
деп атайды. Құдай көрінісінің таңғажайып сипаттамасы болса да, Раввин
Акиваның өте жақсы көрген, тіпті Інжіл кітаптарынан да артық санаған
«Өлеңдердің өлеңіндегі» фрагменттерге негізделген, бұл мəтінде қалыңдық
жарын былайша сипаттайды:
«Сүйген жарым уыздай жас,
Жүзі қызыл шырайлы,
Он мың жігіт арасынан көңіл соған құлайды.
Басы оның - саф алтындай,
Жарық нұры шашырар.
Пальма ағаштың бұтағындай,
Қарға түстес шашы бар.
Көздері оның - көгершіндей хауыз іші қалқыған,
Аппақ сүтке шомылып ап, рақаттан балқыған.
Екі беті сағағындай тербетіліп жай ғана,
Ерні оның - лала гүлі жұпар шашқан айнала.
Қолы оның - құйма алтын, күміспенен қаптаған,
Қарны оның – піл сүйегі асыл таспен баптаған.
Қос аяғы – мəрмəр ұстын жердің бетін таптаған...».
Кейбіреулер мұны Құдайдың сипаттамасы деп білді: «Shiur Qomah»
авторы яхудилердің тұтас буынын батылдыққа шақырып, қорқынышқа
бөлейтіндей күйде Құдайдың əрбір ағзасын өлшеп-пішуге, сипаттауға
кіріседі. Бұл мағынасыз мəтінде Құдайдың өлшемдері ақылға қонымсыз.
Миға сыйымсыз. Негізгі өлшем бірлігі – «фарсах», 180 миллиард
«сүйеммен» тең жəне əрбір сүйем дүниенің бір бұрышынан екінші
бұрышына дейін созылып жатыр. Бұл ғаламат өлшемдер миға салмақ, оны
өлшемек түгілі сипатталған тұлғаны ойға алудың өзінен безінеді. Негізі,
мақсат та – осы, «Shiur Qomah» бізге Құдайды өлшеудің немесе адами
ұғымдарға сыйғызудың пайдасыз екенін ұқтыруға тырысады. Бұған
тырысудың өзі мағынасыздықты білдіреді жəне бізге Құдайдың
трансценденттігі жайында жаңаша тəжірибеге қол жеткізуімізге септеседі.
Көптеген яхудидің түсінігіндегі тұтасымен рухани ақиқат санайтын
Құдайды өлшеу секілді мəнсіз əрекеті «Құдайды қорлау» деп танулары
таңғаларлық емес, «Shiur Qomah» сынды эзотерикалық мəтіндердің
надандардан жырақ ұсталуының себебі – осы. Нəтижесіне қарағанда «Shiur
Qoтah» оған дұрыс кейіпте рухани жолбасшының жетекшілігімен
дайындық арқылы жүгінген рухани шеберлерге, Құдайының адами
категориялардан тысқары трансценденттігі тақырыбында жаңаша көзқарас
қалыптастыруына септігі тиді. Əрине, сөзбе-сөз ұғу мақсат етілмеген,
əрине, ешбір құпия ілімді түсіндірмейді. Рухани берекет пен ғаламат сезімді
бастан кешіретін рух халін оятуды мұрат тұтқан.
Shiur бізді Құдайдың мистикалық бейнесіне қатысты үш дінге де ортақ
саналатын екі маңызды ұғыммен таныстырады. Біріншісі – мəтін елесі,
екіншісі – тілмен жеткізуге келмейтін қыры. Shiurде сипатталған
мистиктердің сапар соңында көргендері – Құдайдың елесі. Бұл Құдайдың
мейірім, шапағат, жақсы көру сынды тұлғалық ешқандай да қыры жоқ,
шынында да, оның қасиеттілігі бұл жерде тым жат көрінеді. Алайда мистикқаһармандар Оны көрген кезде ол жайында ешқандай мəлімет бермесе де,
ғаламат сезім əсерін қалдыратын шумақтар арнай бастайды:
«Кие мен Күш, аса зор құрмет, қаһарлы, үрейленіп, торығатын –
Жаратушы Адонай, Исраилдың Құдайының қасиеті – осындай.
Ол тағында Құдіретімен əмір етеді. Ішін де, сыртын да киімі көмкерген
жəне ҮНwН, ҮНwН деп жазылған.
Ешбір назар олардың тамашасына төтеп бермейді - ет пен теріден болған
көздер де, қызметшілерінің көзі де дəрменсіз».
Егер Яхвенiң бейнесін елестете алуға күшіміз жетпесе, онда Құдайдың өзін
көруді қалайша армандаймыз?
Алғашқы Яхуди мистикалық мəтіндерінің ең атақтысы, қалай болғанда да,
бесінші ғасырдың ескерткіші саналатын «Жаратылыс кітабы» (Sefer
Yazirah) болуы тиіс. Бұл жерде жаратылыс барысын шынайы бейнеде
түсіндіруге тырысушылық жоқ. Түсіндірмелер еш қорқынышсыз
символикалық мəнде жəне Құдайдың дүниені тілдің көмегімен, кітап
жазғандай жаратқанын айтады. Бірақ тіл түбегейлі өзгертілген жəне
жаратылыс үндеуі ешқандай да ашық, айқын емес. Иврит əліппесінің əр
əрпіне бір сан берілген, əріптерді киелі сандармен теңестіріп, шексіз
қосындылар мен реттеулердің нəтижесінде мистиктің санасын сөздердің
тура мағынасынан арылтады. Мақсат – ақылды оқшау қалдыра отырып,
яхудилерге ешбір сөз бен ұғымның – Оның құпия Есімі білдіретін ақиқатты
таныта алмайтынын, бұған дəрменсіз екенін ұқтыру. Сонымен қатар тілдің
шектеулерінің ішінде қалдырып жəне оны тілден тысқары мағыналарға
байлап, Құдайдың мүлдем басқаша екені ұқтыратын сезім жарату.
Мистиктер сезімге бай досы санайтын жəне əкелерінен де жоғары сакралды
тəжірибені бастан кешкізген Құдаймен, ашық жəне тікелей диалог құрудың
жолына түспеген еді.
«Тақтағы мистицизм» бұл сипаттағы жалғыз құбылыс емес еді. Пайғамбар
Мұхаммедтің Арабиядан Құдыстағы қасиетті төбеге жасаған түнгі
сапарында осыған ұқсас толғанысқа бөленгені айтылған. Түсінде Жəбірейіл
оны қанатты атпен тасыған. Қалаған жеріне жеткен соң Мұхаммедті
Ыбырайым, Мұса, Иса жəне рисалат міндетін арқалап өткен көптеген
пайғамбар күтіп алады. Жəбірейіл мен Мұхаммед баспалдақпен көтеріліп,
қауіпті сапарларын (миғраж) бастайды. Əрбірін бір пайғамбар басқаратын
жеті қат көкке жоғарылайды. Ең соңында Құдай қабатына да келіп жетеді.
Ескі дереккөздер соңғы көрініс жайында еш мəлімет бермейді, төмендегі
Құран аятының бұл құбылысты ишара еткеніне бəрі сенеді:
«Расында, ол Жəбірейілді екінші рет көрді. Лотос ағашының жанында.
Оның қасында Мəуа жаннаты бар. Сол уақытта ағашты бір нəрсе қаптады.
(Мұхаммед) Көзі таймады да, үстірт қарамады. Расында, ол Раббының ірі
белгілерін көрді!».
Мұхаммед Құдайдың өзін емес, илəһи ақиқатқа ишара болатын
символдарды көрген еді. Индуизмде лотос рационалды пайымның, ақылдың
шекарасын білдіреді. Құдай көрінісі əдепкі таным мен тіл тəжірибесі
арқылы танылған емес. Көкке самғау адам рухының ең жоғарғы шекке дейін
жетуінің символикасы жəне рухтың түпкі мəнінің қақпасын көрсетеді.
Мұндай қиялмен самғау кең тараған. Əулие Аугустин Остиада анасымен
бірге Құдайға көтерілу тəжірибесін бастан кешірген, оны Плотиннің тілімен
былайша жеткізген:
«Санамыз оттай жалынның əсерімен əзали (бастауы жоқ мəңгі) болмыстың
дəл өзіне қарай көтерілді. Бiртiндеп барша мақұлықтан жоғары өрледік
жəне көктің шыңына шықтық. Күн, ай жəне жұлдыздар жер бетіне сəуле
шашып тұрды. Ішкі сезім жəне сұхбат жолымен тым алысқа самғадық.
Сенің жаратқан туындыларыңа таңдана, рухымызға, санамызға қайта
ендік».
Аугустиннің санасы семиттік жеті қат көк бейнесінің орнына гректердің
үлкен тізбек елесімен толыққан еді. Бұл Құдай «мекен ететін» сырт əлемге
жасалған сапардың сөзбе-сөз мəні емес, іштегі ақиқатқа бағытталған
саналық саяхат болатын. Рухани шабытқа бөлейтін шарықтау жайлы
«санамыз биікке көтерілді» деп айтылғанда, Аугустин мен Моника сыртқы
бір күштің мейірім пəрменімен жоғарылады деген мағына шығады. Алайда
бұл самғау «əзали болмысқа» бағытталған саналық жігер болатын. Джозеф
Кэмпбелл анықтаған шамандардың «Сібірден Тиерра дел Фуегоға дейінгі»
транс халдерінде дəл осындай самғау бейнесі байқалған.
Рухани жоғарылау символикасы дүнияуи түйсіну түрлерінің артта қалғанын
көрсетеді. Нəтижесінде қол жеткізген Құдай тəжірибесі сөзбен айтып
беруге келмейді, өйткені əдепкі тіл мұны түсіндіруге дəрменсіз. Яхуди
мистиктері Құдайдың өзінен басқаның бəрін айтады. Бізге оның сарайын,
көктегі қызметшілерін жəне əзали архетипі саналатын, Оны адам назарынан
сақтайтын жамылғысын түсіндіреді. Мұхаммедтің көкке сапарын
талқылаған мұсылмандар, оның Құдайды соңғы рет көруіндегі парадоксқа
қатты назар аударған: «пайғамбар Илəһи болмысты көрген де, көрмеген де».
Мистик бір рет санасындағы бейненің əлеміне кірсе, оны ұғымдар мен
елестер бұдан артық самғата алмайтын шекке дейінгі биікке жеткізеді.
Аугустин мен Моника самғауларының шырқау шегін дəл сондай дəрежеде
жұмбақтайтын. Уақыт пен кеңістіктен жəне жай білімнен жоғары екенін
нықтауға тырысатын. Олар Құдайдың орнына «сөйлеп» жəне «Оның мұңын
тыңдап», «жүректің маздаған тұсында Оған болмашы ғана жанасқан». 11
Сосын, басы, ортасы жəне соңы бар қарапайым сөйлеу түріне қайтуға
мəжбүр болған:
«Біз айттық: «Егер біреудің тəні үнсіздікке қол жеткізсе, жер, су жəне ауа
жайлы ойы да тынышталса, көк те тынышталса, жан рақаттанып, өз
болмысын тастап шықса. Қиялдағы түс пен елес, барша тіл мен белгілер,
өткінші жəне кез келген сəтте туындап жататын құбылыстардың бəрі
тыныштық тапса, үнсіз қалса. Егер оларды ести алсақ, бəрі: біз өзімізді
жаратпадық, бізді Мəңгі болатын болмыс жаратты», – дер еді (Psalm
79:3,5)... біз өз шегімізден асып, шапшаң ойдың қуатымен Мəңгілік
даналыққа жанасқан кезде тапқанымыз осы болар еді». 12
Бұл адамиланған Құдайдың табиғи бейнесін танытатын көзқарас емес: олар
əдепкі байланыс жолымен немесе бір періштенің көмегімен тіпті түс көру
арқылы, Оның «дыбысын естіген» емес еді. Бар болғаны, елеске бағынатын
барлық заттың шегінен əрi жатқан Ақиқатқа «жанастық» деп ойлаған
болатын.
Мəдени шарттарға байланыстылығы анық болса да, мұндай «жоғары
самғау» - тіршіліктің жоққа шығару мүмкін емес негіздерінің бірі. Қалай
жорамалдасақ та, адамзат тарихының барлық кезеңінде осындай ой
қуатының тəжірибелері жүзеге асып келген. Бірқұдайшылдар ішкі
танымның мұндай шыңын «Құдайдың көрінісі» деп атаған. Плотин мұны
«Бірмен жанасу» деп білген, Буддистер болса «нирванаға ұласу» деген. Бұл
жерде маңыздысы, белгілі бір дəрежеде рухани қабілеті бар жандардың
əрдайым қайталауды қалайтын халі болуы. Құдайды сезінудің мистикалық
тəжірибесінің барлық діндерде ортақ тұстары бар. Бұл ішкі əлемге сапар
шегуді талап ететін субъективті тəжірибе, адамнан тысқары объективті бір
құбылыстың танылуы емес. Миға қатысты мантық қабілетімен емес,
сананың көбінесе елестету деп аталатын, елес тудырушы бөлігінде жүзеге
асады. Қысқасы, мистиктің өз ішінде қалауымен жаратқан құбылысы.
Белгілі бір физикалық жəне саналық (психофизикалық жаттығуларды үнемі
қайталаудың нəтижесінде рухани үйлесімге қол жеткізеді, сондықтан да
мұндай самғау оны шошытпайды.
Аугустин осындай ерекше жандардың тіршілікте кейде Құдайды көре
алатынына сенетін секілді: Мұса мен Əулие Павелді мысал қылады. Мықты
діндар тұлға болумен қатар, рухани тіршілік кешудің қыр-сырын меңгерген
маман ретінде де атағы шыққан Ұлы Григорий (540-604) бұған келіспейді.
Папа əсіре интеллектуал болмаса да, əдепкі Римдік ретінде руханилыққа өте
прагматик ұстаныммен қарайтын. Адам танымының илəһи ақиқатқа
қатысты бұлыңғыр кейпін түсіндіру үшін бұлт, тұман жəне қараңғылық
метафораларын қолданған. Оның Құдайы адамдар жете алмайтын
қараңғылық ішінде сақтаулы. Бұл – Ниццалы Григорий мен Дионисий
секілді, грек христиандарының білімсіздік бұлты секілді тəжірибелерінен
де қатерлі. Құдай Григорий үшін азапқа толы тəжірибе еді. Құдайға жетудің
азапты жол екенін қуаттайтын. Онымен ортақ бір қырымыз бар болса да –
Ол жайлы білетіндей сөйлеуіміз əбестік. Құдай жайында ештеңе білмейміз.
Адамдар жайындағы шектеулі танымымызбен Оның əрекеттері жайлы
жорамал жасауымыз нəтижесіз: «Олай болса, Құдай туралы
білетіндеріміздің ішіндегі ең дұрысы, Ол жайлы білуімізге сеп болатын
ештеңеміз жоқ екенін мойындай алатын сезімталдығымыз».14 Григорий
жиі-жиі Құдайға жетудің қиындығы мен күресінде болды. Ой қуатының
маҫтығы мен адамға сыйлар жан тыныштығы қажырлы еңбекпен қолға
түсетін өте қысқа бір сəт қана. Құдайды сезіну үшін рух, əуелі, табиғи
бөлшегі саналатын қараңғылықты бұзып өту жолында күресуге міндетті.
Рух:
«Қас қағым сəтте ішкі əлемінде талқан шындықтарына көңіл көзімен ден
қойып қарай алмайды, өйткені құмарлықтарының себебімен төменге
құлауына тура келеді. Осы сəтте рух мұңаяды, күреседі, өз шегінен асуға
талпынады, бірақ шаршау тартып, əдепкі қараңғылығына қайта батады».
Құдайға тек қана «сананың үлкен қайратымен» ғана жетуге болады, сана
Жақыптың періштемен кездескені секілді, өз-өзімен күресуге міндетті.
Құдайға апаратын жол – азап, көз жасы мен зорығуға толы. Оған
жақындаған сəтте, рух «жылағаннан басқа ешнəрсе жасай алмайды».
Құдайды қалап «азапқа» шырмалған сана, тек «зорыққан сəтте, көзінің
жасымен тыныштық табады». 16 Григорий он екінші ғасырға дейін маңызды
рухани мысал болып келді. бұл уақытта Батыстың Құдайды табуға
талпынып қиындық шеккені, осы ұмтылыспен тіршілігін жалғастырғаны
белгілі.
Шығыс христиан Құдайы тəжірибесі қараңғылықтан гөрі жарық нұрмен
сипатталады. Гректер əлемге кең тараған өзгеше мистицизм формасын
қалыптастырды. Бұл əдіс елес пен бейнелеу қабілетіне емес, Дионисий
Ареопагит жүйелеген апофатик немесе үнсіздік толғанысына табан тірейді.
Барша рационалистер табиғи түрде Құдай жайлы ұғымдардан алшақ
болған. Ниццалы Григорийдің «Өлеңдердің өлеңіне» түсініктемесінде
ұғындырғанындай, «сананың қармаған барлық ұғымдары шындықты
іздеушінің əрбір сұрағына кедергі болады». Терең ойға берілген жанның
мақсаты өз ойларының шегінен шыға отырып, қисынсыз болуы мүмкін кез
келген елесті айналып өту болады. Сол кезде ғана танылмайтын əрі адами
қабілет пен тəжірибеге бағынбайтын, бұған дейін ешбір жанды тану
барысында сезілмеген «өзгеше болмысты сезе білуді» бастан кешіреді. Бұл
əдіске hеsychia, яғни «тыныштық» немесе «ішкі тыныштық» атауы берілді.
Сөз, идея жəне елес пен бейнелер бізді өткінші өмірге ғана байлайтын
болғандықтан, сананы саналы түрде тыныштандыру қажет, осылайша
күтілген тыныштық халіне қол жеткізілуі тиіс. Тек сол кезде ғана мистик
ұғынылатын барша нəрседен жоғары тұратын Ақиқатқа жетуге үмітті бола
алады.
Ұғымға сыймайтын Құдайды қалайша тануымыз мүмкін? Гректер осындай
парадокстарды ұнататын жəне hеѕусhаstmap Құдайдың заты (ousia) мен
энергиясы (energeiai), яғни əрекеттері арасындағы ескі айырымға қайта
оралды: бұл бізге илəһи ақиқаттарға қатысты тəжірибе қабілетін береді.
Құдайды ешқашан өзі секілді тани алмайтындықтан, құлшылық барысында
бастан кешірген халiмiз Оның затына емес, əрекеттеріне жанасқанымызды
білдіреді. Бұларды илəһи ақиқаттың «сəулелері» деп атауға да болады,
ғаламды нұрландырады жəне илəһи ақиқаттан тарайды. Бірақ бұлар Күн
нұрының – күннен басқаша болғаны сияқты, Құдайдың өзінен өзгеше еді.
Бұлар тұтасымен үнсіз əрі танылмайтын Құдай түсінігін алға тартқан-тын.
Əулие Василий айтқандай: «Құдайымызды əрекеттері арқылы білеміз.
Оның болмысына жақындағанымызды айта алмаймыз, өйткені бізге жеткен
тек Оның сəулелері, ал болмысы танылмай, қол жетпес болып қала береді».
18 Көне өсиетте мұндай илəһи əрекет Құдайдың «құдіреті» (kavod)
делінген. Жаңа өсиетте Табор тауында Исаның адами қыры илəһи нұрмен
өзгертілгенде, оның тұлғасында құдіреті жарқырап көрінген. Қазір бұл
сəулелер барша жаратылыс əлеміне жайылып, құтқарылғандарды құшағына
алады. Energeiai ceзінің мағынасы – белсенді һəм əрекетшіл бір Құдай
ұғымын білдіреді. Батыста Құдай өзін əзали қасиеттері, мейірімі, əділдігі
жəне басқарушы құдіреті арқылы көрсетсе, гректер Құдайды əрдайым өзін
құпия түрде ғаламға қатысты қылатын белсенді қалыпта танытады.
Құлшылықта илəһи белсенділіктің əсерін бастан кешіргенімізде, ақиқат өзін
бұлыңғыр қылып көрсетпесе де, онымен белгілі бір дəрежеде тікелей
тілдесеміз деуге болады. Танымал исихаст Понтийлік Еуатрий (399 қатыс
болған) құлшылықта Құдай жайлы тапқанымыздың ұғым мен бейнелерге
қатысы болмаса да, илəһи ақиқатқа қатысты тікелей тебіреніс саналатынын
айтқан. Сəйкесінше, исихаст үшін рухты жалаңаштау маңызды: монахтарға
«құлшылық сəтінде ішкі əлеміңізде Құдайдың қандай да бір бейнесін
қалыптамаңыз жəне санаңыздың қандайда бір форманың ықпалында
қалуына жол бермеңіз», - дейтін, – «Абстрактіліге абстарктілі бір қалыпта»
қатынас жасау керек. Еуагрий христиан йогасын ұсынатын. Бұл ойға берілу
емес, шынында да «құлшылық - түсінік атаулыдан арылу» дегенді
білдіретін, Құдайдың сезім жолымен танылуы еді. 20 Барлық нəрседе бірлік
сезімін көруді, бейберекетсіздік пен көптіктен арылуды жəне «меннің»
жойылуын жеткізетін, Буддизм секілді Құдай түсінігі жоқ діндердегі
ойшылдардың бастан кешіргеніндей тəжірибені туғызатын. Сананы жүйелі
түрде менмендік, құмарлық, үрей мен қызбалық секілді, «менге» байлаған
«нəпсі зынданынан» арылту үшін исихаст иелері өздерін илəһи
«əрекеттердің» сəулесімен өзгертіп, Табор тауында құдайланған Иса секілді
халге жете алатын.
Фотикидің бесінші ғасырдағы епископы Диадох құдайланудың арғы
дүниеге қалдырылмай, осы жерде, осы өмірде жүзеге аса алатынына
сенетін. Тыныс алуды да қамтитын ойды жинақтау мен ішкі назарды
бағыттаудың өзгеше əдісін үйрететін: тынысты ішке тартқан мезетте
исихаст иелері «Иса Құдайдың ұлы» деп зікір етулері тиіс, сыртқа шығарған
сəтте «бізді жарылқа» деп айтулары керек. Кейінірек бұл əдіс жетілдірілді:
исихаст иелері бастарын иықтарынан салбыратып, жүрек немесе қарын
тұсына қадала қарап отыратын. Назарларын ішкі əлемге бағыттап, жүрек
секілді психологиялық өзекке жинақтау үшін жайлап тыныс алатын. Бұл
міндетті түрде орындалуы тиіс қатал тəртіп еді, сенімді жолбасшының
бақылауымен ғана жүзеге асырылатын. Біртіндеп Буддист монах секілді
исихаст рационалды идеяларын бір тарапқа қалдырып, сананы жаулап алған
қиялдардың сөнгенін байқайды жəне зікірмен тұтасып кеткенін сезе
бастайды. Грек христиандар Шығыс діндерінде ғасырлар бойы қолданылып
келе жатқан əдістермен танысқан еді. Олар құлшылықты психосоматикалық
бір белсенділік ретінде көрсе, Аугустин жəне Григорий секілді Батыстықтар
құлшылықты – рухты тəннің зынданынан құтқаратын амал деп білетін.
Уағызшы Максим табанды түрде «Адам түбегейлі Құдай болуы керек, адам
– Құдай тарапынан құдайландырылуы тиіс, тұтас алғанда адам рух жəне
тəннен тұрғанмен, мейірімнің сəулесімен Құдай, рух жəне тəн болып
өзгеруі тиіс» деген.1 Исихастшылар мұны тек илəһи ақиқат бола алатындай
дəрежеде қуатты һəм азапты түрде, ішкі əлеміне күш пен айқындылық
толып жатқандай сезеді. Сондықтан да мұның ақиқат болмауы мүмкін
еместей көрінеді. Байқағанымыздай, гректер бұл «Құдайлануды» адамдардың табиғи жолмен нұрлануы деп білген. Буддистердің адамдықтың
шыңына шыққан Будда бейнесінен əсерленгені сияқты, гректер де Табор
тауындағы Исаның Құдайға айналуынан əсерленетін. Қайта бейнелену
мерекесі – Шығыс Православ шіркеуінде өте маңызды, оны Құдайдың
көрінісі, яғни «эфифания» деп атайды. Батыстық бауырлары секілді, гректер
қиындық тарту, азап шегу мен оқшалануды Құдайды сезінудің бастапқы
міндетті сатысы ретінде көрмейді: бұлар – жай ғана түзетілуі тиіс
қиындықтар. Гректерде «рухтың қараңғы түні» секілді культ жоқ. Олар үшін
негізгі діни мотив - Гефсимани да емес, Голгофа да емес, Табор тауындағы
оқиға.
Əркім бұл жоғары сатыларға жете алмайды, бірақ қарапайым христиандар
мұндай мистикалық халді, иконалардың алдында бастан өткізеді. Батыста
діни өнер біртіндеп бейнелеуші қасиетке ие бола бастады: Византияда
иконаның тіршілікте мəні жоқ еді, есесіне, исихастардың сөзбен жеткізу
мүмкін емес мистикалық тəжірибелерін мистика жолына түспегендерге
түсіндіретін, көрініс арқылы жеткізуге тырысатын символ ретінде құнды
болды. Ағылшын тарихшысы Питер Браун айтқандай: «Шығыс христиан
əлемінде икона мен рухани елестер бір-біріне маңыз сыйлайды. Ұжымдық
бейнелі қабылдаудың негіздерінің бірі терең назарға берілу... алтыншы
ғасырға келген кезде түстер мен əр кісінің елестетуіндегі табиғаттан
тысқары дүниелердің айқын түрлері жасалып, өнер мен сəулетте кең
тарағанын байқаймыз. Икона жүзеге асқан бір түстің ақиқатынанда
жоғары».?? Иконалар адамдарды тəрбиелеуге жəне оларға таным, пікір мен
идеология таңуға қолданылмайды. Иконалар терең ойдың фокусы жəне
сенушілер үшін илəһи əлемге ашылатын терезе іспеттес қызмет етеді.
Иконалар Византия Құдайы тəжірибесінде негізгі орынды иеленгені
соншалық - сегізінші ғасырда Грек шіркеуінде доктриналық тартысқа себеп
болды. Адамдар шеберлер Исаның бейнесін салған кезде ақиқатында ненің
суретін салғанын сұрай бастады. Оның илəһи болмысын бейнелеу дұрыс
емес еді, егер, расында да, шебер Исаның тек адамдық қырын ғана қашап
салғанын алға тартар болса, Исаның адами жəне құдайлық тарапының бірбірінен бөлек екенін айтып адасқан несториандық ағыммен бірдей жазалы
болмай ма? Иконаға қарсы шығушылар түбегейлі тыйым салынғанын
қалайтын, бірақ иконаны жақтап, екі атақты епископ оларға қарсы тұрды:
Вифлемге таяудағы əулие Саббас монастырынан Дамаскілік Иоанн (656747) жəне Константинополь маңындағы Студий монастырынан Феодор
Студит (759-826). Олар иконамен күресушілер Исаның бейнесіне тыйым
салу арқылы қателескенін алға тартты. Инкарнациядан бері материалды
əлем мен адам тəніне құдайлық өлшем орнықты, шебер мұндай
Құдайланған адамның бейнесін сала алады. Шебер құдаймен бірге
Құдайдың бейнесін де салады, өйткені Логос саналатын Иса – par
excellence (кемел) құдайдың иконасы. Құдай сөздерде қамтылмайтын
немесе ұғымдардың шеңберіне сыймайтын, бірақ оны шебердің қаламы мен
құлшылықтың символдық қимылəрекеттері арқылы «сипаттауға» болады.
Гректердің сенімі иконаларға байланғаны соншалық – 820 жылы иконаға
наразылар халықтың қарсылығымен жеңіліске ұшырады. Алайда Құдайды
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 21