Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 28

құдірет болмаса, олар Күн төңірегіндегідей айналысқа түсе алмайды,
сондықтан осы жəне басқа да себептерге байланысты, мен бұл жүйелі
құрылымды зор Ақыл иесі жасап отыр деуге мəжбүрмін».? Мысалы, егер
Жер өз осінен сағатына мың мильдің орнына, жүз миль жылдамдықпен
айналса, онда түн он есе ұзақ болып, жер бетін тіршілікке қолайсыз суық
жайлар еді, ал күндізгі сондай ұзақ аптап ыстық өсімдік атаулыны түгелімен
кептіріп-күйдіріп жіберер еді. Осының барлығын елеп-ескеріп, мінсіз тəртіп
орнатқан Ұлы болмыс əлемді кемел ақылға сүйенген тұтқа арқылы реттеген
тəрізді.
Ақылдықпен қоса, бұл шебер материяның ғаламат жиынтығын басқара
алатындай құдіретке де ие болу керек. Ньютон осы шексіз жəне шымшытырық жүйеге жан бітірген бастапқы күштi dominatio (үстемдік) деп
атап, тек сол ғана əлемнің болмыс-бітімін жəне Құдайдың құдіретін таныта
алатыны туралы тұжырымға тоқтады. Оксфорд университетіндегі араб
тілінің алғашқы профессоры Эдуард Покок Ньютонға латынша deusтың
арабша du (хəкім) сөзінен өрбігенін айтқан еді. Сондықтан Құдайдың
негізгі сипаты Декарт айтқан кемелдік (толымдылық, мінсіздік) емес,
үстемдік (құдіреттілік) болып шығады. Principiaның соңындағы General
Scholium – «Жалпы тұжырымда» Ньютон Құдайдың бүкіл дəстүрлі
сипаттарын оның ақылы мен қуатынан өрбітті:
«Күн, планеталар мен құйрықты жұлдыздардың мұндай керемет үйлесімдi
жүйесі тек құдіретті де ақылды болмыстың ойы жəне үстемдігінен жаралуы
мүмкін... Ол мəңгі жəне шексіз, барлық нəрсеге күші жетеді жəне барлық
нəрсені біледі: яғни оның ұзақтығы мəңгіліктен-мəңгілікке ұласады; оның
барлығы шексіздіктен-шексіздікке созылады; ол барлық нəрсені басқарады
жəне қазір бар жəне болуы мүмкін нəрселерді біледі... Біз оны тек өзінің
даналығымен жəне ғажап үлгіде жасалған мінсіз дүниелері мен ақырғы
себептерден білеміз; Оның кемелдігіне таңғаламыз; Оның үстемдігіне
табынып, құдірет тұтамыз, өйткені оны құлдары ретінде жақсы көреміз.
Үстемдіксіз, көрегендіксіз жəне ақырғы себептерсіз Құдай бейберекетсіздік
пен табиғаттан басқа ешнəрсе де болмас еді. Əрқашан жəне əр жерде бірдей
танылатын көрсоқыр метафизикалық қажеттік, əрине, заттардың ешқандай
алуан түрлілігін жасай алмайды. Мекен мен мезгіл аясында жаратылған
нəрселердің сан қилы сипаттары бар болуы тиіс Жаратылыстың ойы мен
қалауынан ғана тууы мүмкін».
Ньютон Тəуратты ауызға алмайды: біз Құдайды тек əлем туралы ой
толғағанда танимыз. Осы уақытқа дейін жаратылыс туралы ілім рухани
ақиқатты білдірді:
ол яхудилікке де, христиандыққа да кеш кірді жəне əркез əлдебір түйткілдер
тудырды. Енді жаңа ғылым жаратылыс мəселесін төрге қарай жылжытты
жəне Құдай туралы тұжырымға дəлме-дəл, механикалық түсіндірмеге
шешуші маңыз жүктеді. Бүгінде адамдар Құдайдың бар екенін жоққа
шығарғысы келгенде, көбінесе əлемнің бастауы мен мəні болып саналатын
Ньютонның Құдайын терiстейді, бұдан əрі ғылыми қисындарда оған тиесілі
орын жоқ.
Өзінің ұланғайыр кең жүйесінен Құдайға орын табу үшін Ньютон кейбір
тосын ұйғарымдар жасауға тиіс болды. Егер кеңістік - өзіне тəн екі басты
белгісіне сəйкес – өзгермейтін жəне шексіз болса, Құдай оның қай жеріне
кірігеді? Ендеше, мəңгілік пен шексіздік сипаттарына ие кеңістіктің өзінде
құдайлық қасиет бар емес пе? Оны заман басталмастан бұрын, Құдайдың
жанынан табылған екінші бір құдіретті болмыс деуге келе ме? Бұл мəселе
Ньютонды əркез толғандырды. De Gravitatione et Aequipondio Fluidorum
деп аталатын алғашқы еңбектерінің бірінде баяғы платондық эманация
тұжырымына қайта көңіл бөлді. Құдай – шексіздігіне байланысты – барлық
жерде бар болуы тиіс. Кеңістік – Құдайдың бар болғанының нəтижесі, ол
барлық жерде ірге тепкен құдайлық болмыстан мəңгі таралады. Кеңістік
Құдайдың белсенді əрекетінен жаратылмаған, бірақ оның қажеті салдары
немесе барлық жерде бар болмысының ұлғаюы ретінде танылады. Сол
сияқты, Құдай мəңгі болғандықтан, уақытты жаратқан. Сондықтан Құдай
біз өмір сүріп жатқан, əрекет ететін жəне тіршілігіміз бар кеңістік пен
уақытты білдіреді. Басқа жағынан қарағанда, материяны Құдай жаратылыс
күні өз ықтиярымен дүниеге келтірген. Ол кеңістіктің кейбір бөліміне пішін,
тығыздық, бейімділік пен жинақылық дарытуды көздеген деп айтуға
болады. Жаратылыстың жоқтан пайда болғаны жөніндегі христиандық
доктринаны мақұлдаған абзал, өйткені Құдай материалдық субстанцияны
бос кеңістіктен жаратты: Ол материяны бостықтан шығарды.
Декарт сияқты, Ньютон да өзі надандық пен жалған сенім деп есептеген
мистикаға уақытын бөлген емес. Ол христиан дінін таңғажайыптан
тазартуға ұмтылды. Бұл ретте Исаның құдайлық болмысы туралы
қағидамен қайшылыққа ұрынғанына да қараған жоқ. 1670 жылдың өне
бойына Үштік туралы байсалды зерттеу жүргізді жəне пұтқа
табынушыларды шіркеудің ықпалына тарту үшін оны христиандыққа
Афанасий таңған деген қорытындыға келді. Арийдің айтқандары дұрыс еді:
Иҫа, расымен де, Құдай емес, ал Үштік пен Адамиланудың «айғақтары»
ретінде ұсынылатын Жаңа өсиет үзінділері – жалған дүниелер. Афанасий
мен оның жақтастары бұларды қолдан құрастырып, канондық жазбаға
қосып жіберді де, надан жұрттың ең қараңғы да қарадүрсін қиялдарын
құптады: «Адамзаттың ұстамсыз жəне ырымшыл бөлігінің əдеті сол, дін
мəселелерінде құпияға қатты əуес жəне өзі түсінбейтін нəрсеге барынша
құмартады». * Ньютон бүкіл ынты-шынтымен христиан дінін осындай
далбаса нанымдардан тазалағысы келді. XVII ғасырдың сексенінші
жылдарының бас кезінде, Principia жарияланардан сəл бұрын, Ньютон
«Мəжусилік теологияның философиялық негіздері» (The Philosophical
Origins of Gentle Theology) атты зерттеу жұмысын бастады. Ол Нұқ
пайғамбар жалған ырым-наным таза болып, Бір Құдайға рационалды
тұрғыда сиынуға шақырған нағыз дін – пұтқа табыну теологиясын
қалыптастырды деген пікірді алға тартты. Бұл сенім тек қана «Құдайды
сүй» жəне «жақыныңды сүй» деп өсиет етті. Адамдарға ұлық Құдайдың
жалғыз ғибадатханасы – табиғат жөнінде ой толғауға мұрсат берілді.
Кейінгі ұрпақтар бұл таза дінді кереметтер мен ғажайыптар туралы
əңгімелермен ластады. Кейбіреулер пұтқа табынушылық пен ескі
нанымдарына қайта оралды. Құдай оларды тағы да түзу жолға салу үшін
талай мəрте пайғамбарлар жіберді. Пифагор бұл дінді жаңғырты жəне
Батысқа апарды. Адамзатты тура жолға үндеу үшін жіберілген
пайғамбарлардың бірі – Иса, бірақ Афанасий мен оның ізбасарлары осы саф
діннің тұнығын лайлады. Уахи кітабы сорақы шарасыздықтан, «Батыстың
бүртүрлі діні», «Үш тең Құдай культі» – тринитаризмнің (Үштік сенімнің)
тууын болжап берді.
Үштік сенім доктринасын Батыс христиандары əрдайым қиыншылықпен
қабылдады, сондықтан рационализмнің жаңа серпілісінің əсерімен
философтар мен ғалымдар бұл қағиданы күресiнге тастағысы келді.
Ньютон діни өмірдегі тылсымның маңызын аңғармағаны айқын. Гректер
үшін Үштік сенім сананы таңданыс күйіне бөлеп, Құдай болмысын
ақылмен пайымдау мүмкін емесін еске салып қою мақсатында қажет болды.
Алайда Ньютон сияқты жаратылыстанушы ғалымның мұндай көзқарасқа
ыңғай білдіруі қиын еді. Ғылым арқылы адамдар ақиқатты іздеу жолында
өткеннен бас тартып, түп бастауларға қайта жүгінуге əзір болуы керегін
білген еді. Алайда өнер сияқты, дін де бүгінге қатысты көзқарастың
тұғырын табу үшін өткенмен сұхбат құратын. Адамдардың өмірдің түпкі
мəні туралы талай жылғы мəселелермен айналысып, ілгері қарай қарышты
қадам басуына дəстүр нық қолдау танытады. Сондықтан дін мен өнер
ғылым сияқты əрекет етпейді. Дегенмен он сегізінші ғасыр бойына
христиандар өз сеніміне қатысты жаңа ғылыми əдістерді қолданып,
Ньютонның тұжырымдарына сəйкесетін шешімдерге келді. Англияда
Мэтью Тиндал мен Джон Толанд секілді батыл дінтанушылар түп
бастауларға қайта оралып, христиандықты құпия тылсымдардан тазартуды
жəне шынайы рационалистік дін орнықтыруды көздеді. «Құпиясыз
Христиандық» (Christianity Not Mysterious, 1696) деген еңбегінде Толанд
мистиканың тек «өктемдік пен жалған сенімдерге» жол ашқанын айтты.16
Құдай өзін ашық таныта алмайды деп ойлаудың өзі қиын еді. Дін ақылға
қонымды болуы тиіс көрінді. «Жаратылысы көне христиандық»
(Christianity as Old as Creation, 1730) деген еңбегінде Тиндал, Ньютон
сияқты, дінді əуелгі қалпына келтіріп, кейінгі қоспалардан тазартуға
талпыныс жасады. Рационализм - барлық шынайы діннің іргетасы іспетті:
«Бəріміздің жүрегімізде жаратылыс сəтінен бері ақыл мен табиғат діні
орныққан, бүкіл адамзат қалыптасқан кез келген діннің растығын осы
таразымен өлшеуі тиіс».? Ендеше уахидың (аянның) қажеті жоқ, себебі біз
ақиқатты өзіміздің рационалдық сұранысымыз арқылы таба аламыз. Үштік
пен Адамилану сияқты құпиялардың мейлінше қисынды түсіндірмесі бар
жəне оны қарапайым діндарларды жалған сенім шырмауы мен ресми шіркеу
құрсауында ұстау үшін пайдалануға болмайды.
Бұл батыл идеялар көне құрлыққа жайылған уақытта тарихшылардың жаңа
толқыны шіркеу тарихын обьективті тұрғыдан қайта салмақтай бастады.
Сөйтіп, 1699 жылы Готфрид Арнольд «Жаңа өсиеттің бастапқы кезеңінен
1688 жылға дейінгі шіркеулер тарихы» (History of the Churches from the
Beginning of the New Testament to, 1688) деп аталатын ашық пікірлі
кітабын жариялап, сол уақыттағы ортодоксалды пайымдардың бастапқы
шіркеуден бастау алмайтынын тұжырымдады. Иоганн Лоренц фон Мосгейм
(1694-1755) «Шіркеу тарихының институттары» (Institutions of
Ecclesiastical History, 1726) деп аталатын еңбегінде тарихты теологиядан
мұқият бөліп, доктриналардың дамуын олардың өтірік-шынына үңілместен
жазып шықты. Джордж Уолш, Джованни Бут пен Генри Норис сияқты тағы
бір тарихшылар арийлік filioque туралы сөз сайыстары, христиандық
тақырыбындағы төртінші жəне бесінші ғасырлардың басқа да
пікірталастары сияқты қым-қиғаш доктриналық тартыстар тарихын
қарастырды. Құдай мен Исаның сипаттарына қатысты ғасырлар бойы
жетілдіріліп келе жатқан негізгі догмалардың Жаңа өсиетке енбегені
діндарлардың көбін мазалады: бұл жағдай олардың бəрі жалған деген
түсінік туғыза ма? Кейбіреулер бұдан əрі тереңдеп, осы тың əдісті Жаңа
өсиеттің өзіне қолданып көрді. Герман Самуэль Реймарус (1694-1768) іс
жүзінде Исаның өмірбаянын сын тезіне салды: Исаның адамдық қыры
бұдан былай мистикалық жəне доктриналық мəселе болудан қалып, Ақыл
дəуірінің ғылыми-зерттеулерінің тақырыбына айналды. Осыдан кейін
заманауи скептицизм дəуірі шын мəнінде жақсылап ене бастады. Реймарус
Исаның қайырымды мемлекет құруды қалағанын, бірақ құтқарушылық
миссиясы сəтсіздікке ұшырағаны үшін күйзелістен өлгенін байыптады.
Інжілде Исаның адамзатты күнəларынан арылту үшін келгені туралы
ешқашан айтылмағанын тілге тиек етті. Батыс христиан əлемінің бұл өзекті
идеясы шын мəнінде христиандықтың негізін салушы Əулие Павелге ғана
тиесілі болуы мүмкін еді. Сол себептен Исаға Құдай деп емес, «керемет,
қарапайым, асқақ жəне тұрмысқа ыңғайлы діннің» ұстазы ретінде құрмет
көрсетуіміз қажет.
Бұл объективті зерттеулер киелі мəтіндерді сөзбе-сөз түсінуге арқа сүйеді
де, сенімнің символдық немесе метафоралық сипатына ден қоймады. Баз
біреу мұндай сынның, өнер немесе поэзияға үйлеспейтіні сияқты,
орынсыздығы жөнінде қарсы уəж айтуы мүмкін. Бірақ ғылыми рух
адамдардың көбі үшін нағыз өлшемге айналған кезде Інжілді басқаша оқу
қиын болып қалды. Батыс христиандары өз сенімдерінің сөзбе-сөз
түсіндірмесіне ұйыды жəне мифтен біржола бас тартты: іс жүзінде тарих не
шынайы, не жалған болып саналды. Діннің шығу төркіні туралы мəселелер
христиандарға, мысалы, буддистерге қарағанда əлдеқайда маңызды болды,
өйткені олардың монотеистік (бірқұдайлық) дəстүрінде Құдай тарихи
оқиғалардың ішінде жүретін. Егер христиандар ғылым дəуірінде өздерінің
тұтастығын сақтай алғанда, бұл мəселелер шешіліп кетер еді. Тиндал мен
Реймарусқа қарағанда, дəстүрді қатаңырақ ұстанатын кейбір христиандар,
Батыс жұртының Құдай туралы əдепкі түсінігіне күмəн келтіре бастады.
Лютердің ізбасары Иоанн Фридман Майер «Виттенбургтің қос кісі өліміне
кінəсіздігі» (wittenburg's Innocence of a Double Murder, 1681) деп
аталатын трактатында: «Ансельм бейнелеген өз Ұлының өлімін қалайтын
Құдайды сипаттаған, күнəдан арылудың дəстүрлі доктринасы құдайлықтың
өрескел концепциясын көрсетеді» - деп жазды. Ол «əділетті, ашулы Құдай»,
«ызалы Құдай» еді, оның қатал жазасынан христиандардың көбі үрейі ұшып
қорқатын жəне өздерінің «күнəларынан» арылуға ұмтылатын». Бұл əділетті
Құдайдың атын жамылып, жантүршігерлік крест жорықтарымен,
инквизиция жазаларымен жəне қуғын-сүргін азаптарымен толтырған
тарихының шексіз жауыздықтарынан ұят кешкен христиандардың қатары
барған сайын көбейе түсті. Ортодоксалды доктриналарға мəжбүрлеп
сендіру, еркіндік пен ұждан бостандығына құштарлық танытқан ғасырда,
тіпті ерсі көрінді. Реформация өршіткен қанды қырғын мен оның
зардаптары шыдамның шегі сияқтанды.
Жауапты ақылдан тапқан жөн көрінді. Ғасырлар бойы басқа дəстүрлердің
ортасында ықпалды діни құндылық болып келген құпиясынан Құдайдың
айырылғысы келер ме, сөйткен жағдайда мейлінше өнертапқыш жəне
барынша сезімтал христандар алдында қадірін сақтай алар ма? Пуритандық
ақын Джон Милтон (16081674) əсіресе шіркеудің төзімсіздік туралы
жазбаларына наразы еді. Өз заманының тамыршысы Милтон «Христиан
доктринасы туралы» (On Christian Doctrine) деп аталатын жарық көрмеген
еңбегінде Реформацияны жаңғыртуға жəне басқалардың сенімдері мен
пайымдарына сүйенбейтін өзіндік бір діни сенім қалыптастыруға талпыныс
жасады. Ол сондай-ақ Үштік сияқты дəстүрлі доктринаға күмəн келтірді.
Дегенмен бір маңызды нəрсе, ол өзінің «Жоғалған жаннат» (Paradise Lost)
атты ғажап кітабына басты қаһарман ретінде құдайды емес, Ібілісті алып,
оның əрекеттерін адамдар алдында ақтап алуға тырысады. Тбілістің
бойында Еуропаның жаңа адамдарының көптеген сипаттары көрініс береді:
ол билікпен тайталасады, белгісіз тылсымға өзін қарсы қояды жəне тозақтан
хаос арқылы қайта жаңғырған жер бетіне жанкешті сапары оны тұңғыш
зерттеушіге айналдырады. Алайда Милтонның Құдайы Батыстың қасаң
түсінігінің табиғатына тəн мағынасыздықты ашып көрсететін сияқты.
Үштікті мистикалық тұрғыдан ұғынбайынша, өлеңдегі Ұлдың жағдайы өте
шым-шытырық. Екінші құдайлық болмыс па, жоқ, əлде деңгейі олардан
жоғары екеніне қарамастан, періштелермен сипаттас жаратылыс па, осы
жағы мүлде түсініксіз. Қалай болғанда да, ол жəне Əке - екі түрлі болмыс.
Ұл – Əкенің Сөзі мен даналығы деп танылатынына қарамастан, бір-бірінің
ниетін аңғару үшін олар ұзынсонар əрі іш пыстырарлық сұхбат құрады.
Алайда жер бетіндегі оқиғаларды алдын ала болжап білуі – Милтонның
Құдайына таңғажайып қасиет дарытады. Құдай Адам мен Хауаның күнə
жасайтынын Ібіліс əлі жер бетіне жетпей жатып білгендіктен, ол бұл
оқиғадан бұрын өзінің əрекетін ақтап алуы тиіс. Ол Ұлға күштеп
мойынсұндырудың еш рақаты жоқтығын түсіндіріп, Адам мен Хауаға
Ібіліске қарсы тұратын қуат береді. Сондықтан Құдай Өзін ақтағандай бола
отырып, қылмыс үшін белгіленген жазаның лайықты екендіне дəлел
келтіреді:
«Олар əділ жаратылды, бірақ
Жаратылыстан, жазмыштан еш нəрсені көрмесін.
Олардың аңсары – тағдыры тəуелсіз болғаны.
Жаратушы шешкен жоқ
Немесе ұлылықпен алдын ала болжаған жоқ.
Мен емес, олар өздері бүлік шығаруды ұйғарды;
Менің білгенімнің əу бастан ешбір əсері болмап еді,
Күнəларына, айғақтары да бұрыннан танылмаған-ды...
Оларды бос қойдым жəне өздері шырмалғанға дейін
Еркін болып қалулары тиіс: əйтпесе
Өзгермейтін, мəңгі заңдылықты бұзып,
Болмысы мен мінез-құлықтарын
Өзгертуім керек, бұл азғындау - өздерінің харекеті».
Бұл сандырақ ойға ілтипат көрсету ауыр болумен қатар, оның үстіне, Құдай
мейірімсіз, тоқмейіл жəне оның діні шабыттандыруға тиіс жанашырлықтан
ада кейіпте келеді. Құдайды өз қатарымыздағы біреу секілді ойлануға жəне
сөйлесуге мəжбүрлеу - құдайлықты мұндай антропоморфтық жəне
адамиландыру концепциясының осал екенін аңғартады. Мұндай Құдай
дəйекті немесе сиынуға лайық дейтін мəселеде қайшылық өте көп.
Құдайдың барлық нəрсеге араласатыны туралы доктринаны сөзбе-сөз
түсіну көңіл көншітпейді. Милтонның Құдайы тек суыққабақ жəне
қағидашыл ғана емес, мүлде сауатсыз болып шықты. Жоғалған жаннаттың
соңғы екі кітабында Құдай Адамның күнəсінен ұрпақтарының қалай
арылатынын көрсетіп, оны жұбату үшін Мекəйіл (Михаил) періштені
жібереді. Мəкəйіл күнəдан арылу тарихының бүкіл кезеңі туралы Адамға
əңгімелей отырып, рет-ретімен: Қабылдың Əбілді қалай өлтіргенін, топан
мен Нұх кемесін, Бабыл мұнарасын, Ыбырайымның уағызын, Мысырдан
шығу оқиғасын жəне Синайдағы өсиет тақтасының берілу хикаясын
бейнелі түрде суреттеп берді. Тəуратта Құдай таңдаған бақ-талайсыз
адамдарды ғасырлар бойы азапқа салған қайшылықтардың болуын Мекəйіл олардың мейлінше кемел руханилықты аңсауы үшін жасалған бір
айла деп түсіндіреді. Əлемді болашақта құтқару туралы аңсар, Дəуіттің
ерліктері, Бабыл тұтқынынан босану, Исаның тууы жəне тағы басқа
хикаялар арқылы баяндалған кезде оқырманның санасына адам баласын
күнəдан арылтудың оңай да тура жолы осылай болуы тиіс деген ой келеді.
Өңкей сəтсіздіктер мен адасулардан тұратын, алдын ала жасалған бұл шымшытырық жоспардың сипаты оның авторының ақыл-ой қисынына күмəн
туғызуы əбден мүмкін. Милтонның Құдайына сенім аз. Жоғалған жаннаттан
кейін ешбір көрнекті ағылшын жазушысының таңғажайып əлем хақында
арнайы қалам тербемегені назар аударатын жайт. Енді басқа Спенсерлер
мен Милтондар болмайды. Бұдан əрі таңғажайып дүние мен рухани сала
Джордж Макдональд пен К.С. Льюис сияқты ортанқол авторлардың
тақырыбына айналды. Дегенмен қиялды қозғамайтын Құдай мазасыздық
шақырады.
Жоғалған жаннаттың соңғы жағында Адам мен Хауа Эдем бағынан пəни
дүниеге жіберіледі. Батыста христиандар əлі Құдайға сенімін
жоғалтпағанмен, зайырлы заманның босағасында тұр еді. Ақылға сүйенген
жаңа дін кейінірек «деизм» деп аталды. Ол қиялды шарықтатқан мистицизм
мен мифология салаларына көңіл бөлген жоқ.
Ол адамдарды ұзақ уақыт бойына жалған нанымның шырмауында ұстаған
уахи мифі жəне Үштік туралы дəстүрлі «құпиялардан» сырт айналды.
Бұлардың орнына адамның өз талпынысымен ашылатын, кісілік сипаттан
ада Deuѕқа бойсұнатынын жариялады. Кейін Ағартушылық деп аталған
қозғалыстың белді өкілі болған Франсуа Мариаруэ Вольтер «Философия
сөздігі» (Philosophical Dictionary, 1764) атты еңбегінде бұл сенімнің
сипатын анықтап берді. Бəрінен бұрын ол мейлінше ұғынықты болуы тиіс
еді.
«Ол догамаға аз орын беріп, кілең адамгершілік қағидаларына баулыды
емес пе? Адамдардың ақылсыз болмауына ықпал етуге ұмтылған жоқ па?
Мүмкін емес, қайшылықты, Құдайға тіл тигізетін, адамзатқа зиян келтіретін
жəне кез келген парасат иесін мəңгі жазамен қорқытатын нанымдардан
арашалап алмады ма? Өз сенімін жендеттердің күшімен енгізіп, түсініксіз
софизм үшін жер бетін қанға бөктіргеннен сақтамады ма? Бір Құдайға
табынып, əділет, төзімділік пен адамшылық қағидаларын үйретті емес пе?».
Бұлай айтылуына шіркеулердің өздері кінəлі, өйткені олар ғасырлар бойы
шалажансар шексіз доктриналарымен діндарлардың миын ашытып жіберді.
Үнсіз қалу мүмкін емес еді жəне мұның пайдалы жағы да болды.
Алайда Ағартушылық философтары Құдай идеясын терiстемеді. Олар тек
адамды шексіз тозақ отымен қорқытқан ортодоксалды қатал Құдайды жоққа
шығарды. Құдай туралы ақылға сыймайтын құпия доктриналарды
мансұқтады. Бірақ Ұлық Құдайға деген сенімдеріне сызат түскен жоқ.
Вольтер Фернейде қақпа маңдайшасында «Вольтер Құдайға жөнелді» (Deo
Erexit Voltaire) деген жазуы бар бір ғибадатхана тұрғызып, тіпті «Құдай
жоқ болса, оны ойлап табу керек» деп жариялады. Философия сөздігінде
адамзат үшін Бір Құдайға сенімнің сансыз құдайға иланғаннан гөрі
əлдеқайда оңтайлы жəне табиғи екенін тұжырымдады. Оқшау қоныстар мен
қауымдарда өмір сүрген алғашқы адамдар əуелде өз тағдырларының бір
Құдайдың қолында екенін білді, ал көпқұдайлық кейін пайда болды. Ғылым
мен рационалды философия жалғыз Ұлық Құдайдың бар екенін көрсетті.
Ол Философиялық сөздігіне енген «Атеизм» эссесінің соңында: «Осының
барлығынан қандай қорытынды шығаруға болады?» деп сұрайды да, оған
былай деп жауап береді:
«Атеизм - қолында билігі барлардың бойында болса, аса қауіпті кесірлі күш.
Тіпті былайғы тірлігінде кінəраты жоқ ғалымдардың жан дүниесінен
табылса да қатерлі, өйткені олардың зерттеулері əкімқаралардың түсінігіне
ықпал етеді. Ол фанатизм секілді қатал көрінбесе де, жақсылық үшін
əрқашан зарар төндіреді. Бəрінен бұрын, бүгінде атеистердің өткен
замандарға қарағанда мейлінше аз екенін атап өткім келеді, себебі
философтар кез келген жанды ағзаның ұрықсыз, ұрықтың түрткісіз дами
алмайтынын, т.б. дəлелдеп берді». 22
Вольтер атеизмді философтар түп-тамырымен жоюға ұмтылған жалған
сенім мен фанатизмге теңеді. Оны Құдайдың өзі емес, ақылдың киелі
сипаттарына қарсы бағытталған ол туралы доктриналар толғандырды.
Еуропа яхудилері де жаңа идеялардың əсеріне бөленді. Испан текті голланд
яхудиi Бенедикт Барух Спиноза (1632-1677) Тəураттың зерттелу жайына
көңілі толмай, яхуди емес еркін ойлы философтар тобына қосылды. Оның
дамытқан идеялары дəстүрлі иудаизммен мүлде қабыспайтын жəне Декарт
сияқты ойшыл ғалымдар мен христиан схоластиктерінің ықпалына
бөленген еді. 1656 жылы жиырма төрт жасар Бенедикт Амстердам
синагогасынан ресми түрде қуылды. Аластау туралы үкім дауыстап оқылып
жатқан кезде синагоганың жарығы біртіндеп өшірілді. Ақыр соңында
жиналған жұрт тас түнекте қалып, Құдай бас тартқан Спинозаның жаны
қандай қараңғылыққа қамалғанын сезінгендей болды:
«Оған күндіз-түні қарғыс айтылсын, жатқанда, тұрғанда, кіргенде,
шыққанда лағнет жаудырылсын. Жаратушы оны ешқашан кешірмесін жəне
мойындамасын. Құдайдың ашу-ызасы бұл адамды отқа күйдірсін, өсиет
кітабында жазылған барлық қарғыс соның басына төнсін жəне аты аспан
астынан өшірілсін».23
Бұдан былай Спиноза Еуропаның ешбір діни қауымдастығына мүше емес
еді. Сөйтіп, ол Батыс үшін өткір мағынаға ие болатын тəуелсіз, зайырлы
идеяның тұңғыш жаршысына айналды. Жиырмасыншы ғасырдың басында
көп адам Спинозаны өздерінің қаһарман замандасы ретінде қабылдады,
өйткені сол уақыттаҒы символикалық қуғын-сүргін, жатсыну мен дүнияуи
құтқарылуға ұмтылыс оны жақын тұтқызды.
Спиноза атеист деп саналды, бірақ Тəураттың Құдайы болмаса да, бір
Құдайдың бар екеніне сенді. Файласуфтар сияқты, ол да дінді Құдай туралы
философиялық ғылыми танымнан төмен қойды. «Дін-саяси трактат» (A
Theologico-Political Treatiѕе) деген еңбегінде ол діни сенім сипатының
жаңсақ түсіндірілгенін сөз етті. Бұл «сенгіштік пен бос нанымның»,
«мағынасыз құпиялардың» жай қойыртпағы болды. Ол Тəурат тарихына
сын көзімен қарады. Израилдықтар өздері түсінбеген құбылысты «Құдай»
деп атайтын. Мысалы, пайғамбарлардың Құдай Рухынан шабыт алатын
себебі – олардың өте парасатты жəне қасиетті адамдар болғанынан делінді.
Алайда мұндай «шабытқа» таңдаулы топ өкілдері ғана емес, табиғи ақылы
толық əрбір адам қол жеткізе алды: сенім жоралғылары мен символдары тек
ғылыми, рационалды идеядан мақұрым қалған қараңғы бұқараға ғана
септігін тигізді.
Декарт сияқты, Спиноза да Құдайдың бар екенінің онтологиялық дəлеліне
қайта оралды. «Құдай» идеясының өзі Құдайдың бар екенін растайды,
өйткені кемел болмысты жоқ деу таным тұрғысынан қайшылыққа
ұрындырады. Құдайдың бар болуы мұқтаждық еді, өйткені болмыстың
басқа шындықтарына жол ашу үшін ол арқылы нақтылық пен сенімділік
қамтамасыз етілетін. Əлем туралы Ғылыми танымымыз бізге оның
өзгермейтін заңдармен басқарылатынын көрсетеді. Спиноза үшін Құдай –
жай заңдылықтар қағидасы, тіршіліктің барлық мəңгі заңдарының
жиынтығы. Құдай – əлемді басқаратын тəртіпке сəйкес жəне барабар
материалдық болмыс. Спиноза да Ньютон сияқты көне философиялық
эманация идеясына оралды. Құдай материалдық жəне рухани тұрғыдан
барлық нəрсеге қатысты жəне аралас болғандықтан, Оны солардың
тіршілігін реттейтін заң ретінде қарастыруға болады. Құдайдың əлемдегі
əрекеті туралы сөз ету дегеніміз - тіршіліктің математикалық жəне себепсалдарлық принциптерін сипаттаудың бір жолы. Бұл трансценденттілікті
толығымен жоққа шығарды.
Бұл доктрина сұрқай көрінгенмен, Спинозаның құдайы оның өз бойында
шынымен де мистикалық үрей туғызды. Бүкіл бар заңдардың жиынтығы
ретінде Құдай ұлы кемелдікті иеленіп, күллі бірлік пен үйлесімді сіңіріп
алды. Адамдар Декарт сызып берген əдіспен ақылын іске қосқан сəтте, олар
Құдайдың өз іштерінде əрекет ететін мəңгі жəне шексіз болмысын ашады.
Платон сияқты, Спиноза да фактілерді тірнектеп жинағаннан гөрі
интуитивті жəне тосын танымның Құдайдың бар екенін басымырақ
айқындап беретініне сенді. Бізге білімнің сыйлайтын қуанышы мен бақыты
– ойдың мəңгі нысаны емес, түрткісі мен негізі болып саналатын, əр
адамның жан дүниесінің терең түкпірінде жайғасатын Құдайдың
сүйіспеншілігіне барабар. Аянның (уахидың) немесе көктен түскен заңның
қажеті жоқ: бұл Құдай бүкіл адамзат үшін қолжетімді жəне тек Тəурат қана
– табиғаттың мəңгі заңы. Спиноза ескі метафизиканы жаңа ғылымға
сəйкестендірді. Оның Құдайы неоплатоншылардың «бірі» секілді танылмай,
Акуйнолық Томас секілді философтар тарапынан сипатталған ұлық
болмысқа жақындады. Сонымен қатар ол ортодоксалды монотеистер өз
іштерінде сынақтан өткізген мистикалық Құдайға да таяу тұрды. Яхудилер,
христиандар мен философтар Спинозаны көбінесе атеист ретінде таниды:
бұл Құдайдың басқа болмыстан бөліп-жаратын ерекше жеке белгісі болған
жоқ. Расында да, Спиноза «Құдай» сөзін тек тарихи себептер үшін
қолданды: ол болмыстың бір бөлігі – «Құдай», ал екінші бөлігі «Құдай
емес» деп бөліне алмайтынын айтқан атеистер пікірімен келісті. Егер Құдай
басқа нəрселерден ажырай алмаса, онда оның кез келген мағынада бар
екенін айту да мүмкін емес. Шындығында, Спиноза бұл «Құдайды» жоқ
дегенде, оған əдетте жүктелетін мағынаға сəйкесетін сөз сипатында айтты.
Бірақ мистиктер мен философтар ғасырлар бойы осы пікірді ұстанатын.
Біреулері біз білетін əлемнен бөлек «Ешнəрсе» жоқ деді. Трансцендентті Эн
Софы жоқ демесең, Спинозаның пантеизмі Каббаланы еске салады жəне біз
радикалды мистика мен жаңадан пайда болған атеизм арасында бір
жақындық бар екенін аңғарамыз.
Неміс философы Моисей Мендельсон (1723-1786) еврейлердің қазіргі
Еуропаға бойлауына жол ашты, бірақ ол бастапқыда арнайы еврей
философиясын жасауды көздеген жоқ. Ол философиямен жəне эстетикамен,
сондай-ақ дінмен əуестеніп, «Федон» (Phaedon) мен «Таңертеңгілік уақыт»
(Morning Hours) атты алғашқы шығармаларын неміс ағартушылығының
ықпалымен жазды: оларда Құдайдың бар екенін рационалды негізде
түсіндіруге жəне бұл мəселені яхудилердің көзқарасы тұрғысынан
қарамауға ұмтылысы байқалды. Франция мен Германия сияқты елдерде
ағартушылықтың либералды идеялары еркіндікке бастады жəне
яхудилердің қоғамдық өмірге араласуына жол ашты. Бұл таѕkіlімдер, яғни
көзі ашық еврейлер неміс ағартушылығының діни философиясынан
сусындады. Яхудиліктің ешқашан Батыс христиандығына тəн доктриналық
құштарлығы болмады. Оның негізгі қағидалары əлі де таңғажайыптар мен
Құдайдың адамдар ісіне араласуы туралы түсінікті мойындайтын, неміс
ағартушылығының рационалды дінімен іс жүзінде үйлесім тапты.
Мендельсонның философиялық Құдайы Тəураттың Құдайына қатты
ұқсайтын, бұл метафизикалық абстракция емес, жеке Құдай болды. Бұл
Ұлы Болмысқа нағыз шын мағынасында даналық, мейірімділік, əділдік,
бауырмалдық пен парасат сияқты қасиеттер тəн еді.
Бірақ бұл Мендельсонның Құдайын бізге қатты ұқсатып жібереді. Оның
сенімі ағартушылыққа мейлінше тəн болды: салқынқанды, сарабдал болып,
діни тəжірибеде тосын ой мен екі ұдайлықты мақұлдамады. Мендельсон
Құдайсыз өмірді мəнсіз деп тапты, бірақ бұл құштарлыққа толы сенім емес
еді. Ол Құдайды тануда ақыл жолын қанағат тұтты. Құдайдың мейірімі
оның дінтанушылығы арқа сүйеген тіреу болатын. Мендельсон егер
адамдар тек уахиға (аянға) ғана сенсе, бұл Құдайдың мейірімімен
үйлеспейді деп шешті, өйткені бұл жағдайда адамдардың көбі құдайлық
жоспардан тыс қалады. Ендеше, оның философиясы файласуфтардың аз
ғана адамның мүмкіндігі жететін, қиялға құрық жалғаған интеллектуалдық
дағдыларын жоққа шығарып, əр адамның түсінігі аясындағы айқын санаға
сүйенді. Сонымен бірге мұндай көзқарастан туатын қауіп те бар еді, өйткені
мұндай Құдайды өзіміздің соқыр сенімімізге көндіріп, оларға үстем сипат
дарыту оп-оңай еді.
Федон 1767 жылы жарыққа шыққан уақытта, онда айтылған жанның
мəңгілігі туралы тұжырым, пұтқа табынушылар мен христиандардың
ортасында, кейбір қайшылықтарға қарамастан, қолдау тапты.
Швейцариялық жас пастор Иоганн Каспар Лаватер автордың христиан
дінінің табалдырығында тұрғанын айтты жəне өзінің яхудилігін жария
түрде қорғауға шақырды. Таңдаулы халық немесе уəде Етілген Жер секілді
дəстүрлі түсініктерді қолданбаса да, Мендельсон сол сəтте өзінің яхудилікті
рационалды тұрғыдан қорғау жөніндегі ұмтылысына қарсы келді. Ол сара
жол іздеді: Спинозаның соқпағымен жүруді қаламады, иудаизмді қорғауы
сəтті болып шықса, өз жұртына христиандардың шүйлігуінен сақтанды.
Басқа дейстер секілді, ол да «уахиды оның шындықтары тек ақылмен
дəлелденетін жағдайда ғана қабылдануы тиіс» деп тұжырымдады. Үштік
қағидасы оның талаптарына сəйкеспеді. Яхудилікті Құдай ашқан дін емес,
Құдай ашқан Заң деп білді. Құдайдың яхудилік концепциясы бүкіл
адамзатқа тиесілі табиғи дінмен сайма-сай келетін жəне оны жай ақылмен
көрсетуге болатын. Мендельсон ескі космологиялық жəне онтологиялық
дəлелдерге сүйеніп: «Заңның міндеті – еврейлерге Құдай туралы дұрыс
түсініктерін жетілдіруге жəне пұтқа табынушылықтан тыс болуына
көмектесу», - деп ұйғарды. Ол сөзінің соңын діни төзімділікке шақырумен
аяқтады. Ақылдың əмбебап діні, Еуропа шіркеулері ғасырлар бойы
қудалаған иудаизмді қоса алғанда, Құдайға жақындаудың басқа да
амалдарын құрметтеуге жол ашуы тиіс.
Яхудилер Мендельсонға қарағанда Иммануил Канттың философиясына
көбірек ден қойды. Канттың «Таза ақылға сын» (Critique of Pure Reason,
1781) атты еңбегі Мендельсонның өмірінің соңғы он жылы ішінде жарыққа
шыққан болатын. Кант ағартушылықты «адамның өзін-өзі салып қойған