Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны - 29

құндақтан шығуы немесе сыртқы билікке арқа сүйеуі» деп таныды. Құдайға
апаратын жалғыз жол ол «практикалық ақыл» деп атаған, адамгершілік арұяттың жеке патшалығы арқылы өтетін. Ол адамдардың өз күштеріне
сенуіне кедергі келтіріп, басқаға тəуелді болуына мəжбүрлейтін шіркеудің
догмалық билігі, дұға мен жоралғы секілді көптеген діни атрибуттарды
жоққа шығарды. Бірақ ол, негізінен, Құдай идеясына қарсы емес еді.
Ғасырлар бұрын əл-Ғазалидің айтқаны сияқты, ол да Құдайдың бар екеніне
қатысты дəстүрлі дəлелдердің жарамсыз екенін пайымдады, өйткені біздің
санамыз тек уақыт пен кеңістікте болған нəрселерді ғана ұғына алады, ал
бұл категориялардан тыс жатқан шындықты тануға шамасы жетпейді.
Алайда ол адамзаттың болмысты тұтас қалпында көруі үшін бұл шетшекараны аттап өтуге жəне бірлік принципін анықтауға ықыласты екенін
мойындады. Бұл Құдай идеясы еді. Құдайдың бар екенін логикалық
тұрғыдан дəлелдеу де, терістеу де мүмкін емес. Құдай идеясына адамзат
мұқтаж болатын. Ол əлем туралы жан-жақты түсінікке қол жеткізу
жолындағы ең ақырғы меже еді.
Сондықтан Кант үшін Құдай өз қалауына қарай пайдалануға болатын
ыңғайлы құралға айналды. Дана да құдіретті Құдай идеясы ғылымизерттеулердің іргесін шайқалтып, біздің біліміміздегі олқылықтарды тек
deus ex machina - қуатты күшке арқа сүйеу ғана толықтыра алады деген
дəрменсіз жалқаулыққа итермелейді. Сондай-ақ ол қажетсіз
мистификацияның ошағына айналып, мысалы, шіркеулердің тарихына шəк
келтіретін өткір дау-дамайларға тамызық болуы мүмкін. Кант өзінің атеист
екенін жоққа шығарды. Замандастары оны адамзаттың жаманшылыққа
үйірсектігіне қатты күйзелген діндар кісі ретінде сипаттады. Сондықтан
оған Құдай идеясы аса маңызды болды. «Практикалық ақылға сын»
(Critique of Practical Reason) атты еңбегінде Кант адамгершілікке лайық
өмір сүру үшін адамдардың жақсылығын бақытпен жарылқайтын билеуші
қажет екенін айтты. Осы көзқарас аясында Құдай оның этикалық жүйесіне
тек қосымша ретінде тіркелді. Құдайдың құпиясы емес, адамның өзі діннің
өзегіне айналды. Құдай бұдан былай күллі болмыстың негізі емес,
адамдардың пайдалы əрі адамгершілікке сай өмір сүруіне жол ашатын
болашақ бағдары саналды. Көп ұзамай басқалар Канттың бұл дербес
идеясын іліп əкетіп, əрі қарай тағы бір саты дамытты жəне əлгі əлжуаз
құдайдан мүлде бас тартты. Кант дəстүрлі дəлелдердің дұрыс екеніне
күмəнмен қарап, олардың іс жүзінде еш нəрсені дəлелдемегенін көрсеткен
Батыстағы алғашқы ойшылдардың бірі болды. Əрі қарай олар өздерінің
сенім жолындағы ықпалын біржола жоғалтты.
Алайда христиандардың бір тобына бұл азаттық əкелетіндей көрінді, себебі
олар Құдай сенімнің бір есігін жапқанмен, оның орнына екіншісін ашып
береді деп ынты-шынтымен иланды. Қалай болғанда да, бұл Құдайдың бір
сенім жолын тек бір басқасын ашу үшін жапқанына түбегейлі сенген
христиандарға еркіндік беретін сияқты еді. «Шынайы христиандық туралы
ашық əңгіме» (А Plain of Genuine Christianity) атты кітабында Джон
Уэсли (1703-1791) былай деп жазды:
«Мен кейде христиан дінінің белгілі бір мөлшерде ластанғаны жəне
бойкүйез тартқаны, ал адамдардың (əсіресе ойлы) одан толық қанағат
таппай, өз жанына үңілуге, өз жүрегінде жанған шыраққа көз салуға мəжбүр
болғанына, Құдай даналығының соңғы замандарда сыртқы айғақтарға жол
бергеніне илана жаздаймын».
Ағартушылық рационализмімен қатар көбінесе «жүрек діні» деп аталатын
ғибадаттың жаңа бір түрі дамыды. Баста емес, жүректе ірге тепкеніне
қарамастан, ол деизмнің көптеген қағидасымен үндестік тапты. Ол
адамдарды сыртқы дəлел мен ықпалдан бас тартып, жүректің ішіндегі жəне
əркімнің қабілетіндегі Құдайды тануға шақырды. Дейстер сияқты,
ағайынды Уэслилердің немесе неміс пиетисті граф Николас Людвиг фон
Цинцендорфтың (1706-1760) ізбасарлары иықтарынан ғасырлар жүгін сілкіп
тастап, өздерін Исаның жəне алғашқы христиандардың «қарапайым»,
«шынайы» сеніміне қайта оралғандай сезінді.
Джон Уэсли дініне берік христиан болды. Оксфордтың Линкольн
колледжінің жас мүшесі бола жүріп, ол өзінің бауыры Чарльзбен бірге
студенттердің киелі клуб атты қоғамын құрды. Қатал қағида мен тəртіпке
сүйенгендіктен, қоғам мүшелері қағдамшылар (методистер) деп аталды.
1735 жылы Джон мен Чарльз миссионер болып, теңіз арқылы Америкадағы
Джорджия қонысына кетті. Алайда Джон екі жылдан кейін өкінішті көңіл
күймен қайтып оралып, күнделігіне былай деп жазды: «Үндістерді дінге
тарту үшін Америкаға кеттім, бірақ менің өзімнің сенімімді кім оятады?».
Сапар кезінде Уэслилерге кез келген доктринадан бойын аулақ салатын,
діни сенімді жанның қалауы деп түсінген морав бауырластығы сектасының
миссионерлері қатты əсер етті. 1738 жылы Лондонның Ольдерсгейт
көшесінде орналасқан бір шіркеудегі морав бауырластығының мəжілісінде
Джонның көзқарасы күрт өзгеріп шыға келді. Енді ол Англияда жаңа
христиандықты уағыздау үшін өзіне Құдайдың айрықша миссия
жүктегеніне сенді. Ол осы сəттен бастап ізбасарларымен бірге ел ішін
аралап, егіс алқаптарында жəне базарларда жұмысшылар мен шаруаларға
насихат жүргізді.
«Қайта туу» тəжірибесі шешуші маңызға ие болды. Бұл былайша айтқанда,
Құдайдың адам жанына үздіксіз тыныс дарытатынын, сөйтіп, христианның
ішкі дүниесін Құдайға шексіз, риза сүйіспеншілікпен толтыратынын сезіну
үшін аса қажет еді. Ол саналы түрде сезілетін жəне Құдайдың əр перзентін
мейіріммен, жанашырлықпен жəне ұзақ қамқорлықпен жақсы көруін іс
жүзінде табиғи қажеттікке» айналдыратын.28 Құдай туралы доктриналар
пайдасыз жəне күйреуге апаруы ықтимал. Иса сөздерінің психологиялық
ықпалы діннің шынайылығының нағыз дəлелі болды. Пуританизмдегі
сияқты, діни сезім тəжірибесі шынайы діннің, яғни құтқарылудың бірденбір айғағы болып қалыптасты. Алайда жалпыны бірдей қамтыған мұндай
мистицизмнің қауіпті болуы мүмкін. Мистиктер əр уаҚытта рухани
жолдардың қаупін ескертіп, сезім бұлқыныстарынан сақтандырды, өйткені
бейбітшілік пен тыныштық əрбір шынайы мистиктің ішкі қалауы болды.
Бұл «қайта туған» христиандық квакерлер мен шейкерлердің адам төзгісіз
арпалысы секілді, ессіз əрекеттерге итермелеуі ықтимал. Ол тіпті жолсыз
тығырыққа тіреуі де мүмкін: ақын Уильям Каупер (1731-1800) «Құдай мені
кешірмеді-ау» деп ойлаған кезде өзін қарғысқа ұшырағандай сезініп,
жынданып кетті.
«Жүрек дінінде» Құдай туралы доктриналар ішкі сезім халіне көшірілді.
Өзінің Саксониядағы иеліктерінде отырған бірнеше діни қауымның
қамқоршысы болған граф фон Цинцендорф та Уэсли секілді: «Сенім ойда
немесе баста емес, жүректе, ол – жүректің ішінде жанған шырақ» деді.?°
Ғалымдар «Үштіктің құпиясы жайында дауласа» беруі мүмкін, бірақ
доктринаның мəні үш бейненің өзара қарым-қатынасында емес, «олардың
біз үшін кім екенінде».50 Адамилану – бір христианның қайта туу
құпиясын, Исаның «жүректің Патшасына» айналуын білдірді.
Руханилықтың сезімге иек артқан мұндай түрі Рим-католик шіркеуінде
Исаның Қасиетті жүрегін дəріптеуден көрінді, ол иезуиттер мен билеуші
топ өкілдерінің өзінің кей кезде көзге ұрып тұратын тым əсершілдігіне
қарсы болуына қарамастан орнықты. Бұл осы күнге дейін сақталып қалды:
Рим католиктерінің көп шіркеуінде жалынмен көмкерілген баданадай
жүрегі көрініп тұруы үшін кеудесі жалаңаштанған Исаның мүсіндері
қойылған. Франциядағы Паре-ле-Моньяль монах əйелдер монастырында
Маргарет Мари Алакоктың (1647-1690) алдында ол бір кездері тап осы
сұлбасымен көрінген еді. Бұл Иса мен Тəураттың қайсар кейіпкерінің
арасында еш ұқсастық жоқ. Өзінің аяушылық сезімін туғызатын бейнесімен
ол басты ұмытып, жүрекке ғана жүк артқанның қандай қауіпті екенін
ишаралап жатқандай. 1982 жылы Маргарет Мари өзіне Исаның Үлкен пост
қарсаңында көрінгенін былай деп еске алды:
«Денесі көкпеңбек əрі жара қаптаған. Қасиетті қаны саулап ағып жатыр.
«Маған ешкім аяушылық танытпайды, – деді қайғылы жəне ыңырсыған
дауыспен, – мені аяңыздар, маған жанашырлық көрсетіңіздер, күнəһарлар
душар еткен осы мүшкіл халімді бөлісіңіздер».
Төсек қатынасы туралы ойдың өзінен жиіркенетін жүйкесі өте жұқа əйелдің
асқазаны тамақ қорытпайтын жəне өзінің Қасиетті жүрекке «махаббатын»
дəлелдеу үшін неше түрлі сорақы мазохистік əрекеттер жасайтын. Мари
Маргареттің мысалы жалғыз жүрекке сүйенген діннің қандай өрескелдікке
душар етуі мүмкін екенін көрсетті. Оның Исасы жасырын тілектерінің
алданышынан басқа ештеңе де емес, ал Қасиетті жүрек ешқашан бастан
кешіп көрмеген махаббат сезімінің жалған өтеуі болды. «Сен əрқашан Оның
сүйікті шəкірті. Оның зауқының ермегі мен қалауының құрбаны боласың»,
– дейді оған Иса, – Ол бүкіл тілектеріңнің жалғыз лəззатына айналады. Ол
сенің қателігіңді түзетіп, тура жолға салады жəне саған жүктелген барша
парызды өтейді». Тек Исаға теліген мұндай ғибадат христианды есалаң
менмендіктің құрсауына түсіретін бұралаң жол ғана.
Біз Ағартушылықтың ғажап рационализмiнен барынша алшақпыз, бірақ ең
жақсы дегенде, «жүрек діні» мен деизм арасында бір байланыс бар еді.
Мысалы, Кант Кенигсбергтегі лютеран сектасында пиетист болып
тəрбиеленді, айта кетерлігі, Цинцендорфтың да табанының ізі сол арада
қалған. Канттың ақыл шегіндегі сенім туралы ойлары пиетистердің «дін
ресми шіркеу бекіткен қағидаларда емес, жан дүниенің төріне орныққаны»
жөнінде айтатын табанды ұстанымдарымен үндес. Дінге қатысты тым
батыл көзқарасы жұрттың арасына əбден жайылған уақытта Кант өзінің
пиетист қызметшісін «сенімге жол ашу үшін догманы жойдым» деп
жұбатқан көрінеді. Джон Уэсли ағартушылыққа қатты беріліп, əсіресе оның
еркіндік мұраттарына айрықша елтіді. Ол біліммен жəне технологиямен
айналысып, электр тəжірибелерімен əуестенді жəне Ағартушылықтың адам
табиғаты мен ілгерілеу (прогресс) мүмкіндігі туралы үмітті ойларын
санасына сіңірді. Америкалық ғалым Альберт Аутлер жүректің жаңа діні
мен Ағартушылық рационализмінің екеуі де ресми құрылымға, сыртқы
ықпалға қарсы болып, заманауи жетістіктер жолында ескілікке
ымырасыздық танытқанын жəне жауыздыққа қарсылық білдіріп, бауырмал
сүйіспеншілікті қолдағанын айтады. Расымен де, түбірімен түлеген ғибадат
Ағартушылық мұраттарына төте жол ашып, еврейлердің, сондай-ақ
христиандардың жүрегіне ірге тепкен секілді. Бұл бағыттағы батыл
қозғалыстар көп жағдайда бір-біріне ұқсайды. Секталардың көбі сол
дəуірдің зор өзгерістеріне сай үн қатып, діни тыйымдарды бұзған тəрізді.
Кейбіреулері адасқан ағым ретінде танылса, енді біреулері атеист деп
аталды, үшіншілері іс жүзінде өздерін ет пен сүйектен жаралған Құдаймыз
деп жариялаудан тайынбады. Бұл секталардың көбі мессиандық сипатта
болды жəне адамзатты мүлде жаңа əлемнің сөзсіз келе жатқанынан
хабардар етті.
Əсіресе 1649 жылы Англияда король 1 Чарльз өлтірілгеннен кейін Оливер
Кромвельдің Пуритан үкіметінің тұсында «ақырзамандық» толқу болды.
Пуритан билігіне əскер сапындағылардың жəне бейбіт тұрғындардың
арасында бұрқ еткен діни шарпысты ауыздықтау қиын болды, өйткені
олардың көбі заманақыр келіп қалғанына сенетін. Тəуратта уəде еткендей,
Құдай Өзінің Рухымен халықты жарылқайтынына жəне өзінің патшалығын
Англияда орнататынына иланды. Жаңа Англияда 1620 жылдары қоныс
тепкен пуритандармен бірге, Кромвельдің өзі де осы үміттің жетегінде
болған сияқты. 1649 жылы Джерард Уинтенли Кобхэм маңында (Суррей
графтығы) «Diggers» қауымдастығын құрып, адамзатты Адам ата жаннат
бағын баптаған əуелгі шағына қайта оралтуды көздеді: бұл жаңа қоғамда
жеке меншік, тап айырмашылығы мен адам билігі болмайды. Алғашқы
квакерлер Джордж Фокс пен Джеймс Нейлор жəне олардың ізбасарлары
«адамдар Құдаймен тікелей тіл қатыса алады» деп уағыз таратты. Əр
адамның бойында бір ішкі жарық бар, кімде-кім соны түптің түбінде тапса
жəне таныса, əлеуметтік тегі мен тобына қарамастан, жер бетінде жүргендеақ құтқарыла алады. Фокс өзінің «Достар қоғамында» пацифизмді
(бейбітшілікті), зорлықсыздықты жəне түбегейлі эгалитаризмді (теңдікті)
насихаттады. Сөйтіп, Англияда еркіндік, теңдік пен бауырластық үміті
Париж халқы Бастилияға басып кірерден шамамен 140 жыл бұрын пайда
болды.
Бұл жаңа діни рухтың шырқау үлгілері Еркін рух бауырлары деген атпен
белгілі орта ғасырлар соңындағы еретиктер қозғалысымен мейлінше ұқсас
еді. Ағылшын тарихшысы Норман Кон «Мыңжылдық қуғын-сүргін:
революционермилленарийлер жəне орта ғасырдың мистикалық
анархистері» (The Pursuit of the Millennium: Revolutionary Millenarians
and Mystical Anarchists of the Middle Ages) атты шығармасында:
«Бауырларға дұшпандары тарапынан пантеизммен айналысады» деген айып
тағылғанын айтады. Олар «былай деуден тартынған жоқ», - дейді: «Құдай
қасиетті нанда болатыны секілді, əр түйір тас пен адам ағзасының барлық
бөлігінде бар», «Жаратылған əрбір нəрсенің құдайлық сипаты бар». 55 Бұл
Плотиннің көзқарасының жаңаша түсіндірілуі еді. Бір Жаратушыдан
тараған əрбір заттың мəңгілік мəні құдайлық сипатқа ие. Жаратылыстағы əр
нəрсе өзінің құдайлық бастауына ұмтылады, ақырында Құдайға қайта
оралады. Тіпті Үштіктің бейнелері де соңында Əуелгі бірлікпен тұтасады.
Құтқарылуға да өзінің құдайлық сипатын танудың нəтижесінде жер бетінде
қол жетті. Бауырлардың бірі жазған, Рейн өзені аңғарындағы ғибадат
орнынан табылған трактатта былай делінген: «Құдайдың сипаты – менің
сипатым, менің сипатым – Құдайдың сипаты». Бауырлар: «Əрбір ақыл иесі
өзінің жаратылысынан жарылқауға ие болған» деп тұжырымдайтын. Бұл –
философиялық діни қағида емес, адамзат əлемінің шегінен тысқарыға
ұмтылған қиялдың жемісі. Страсбург епископы айтқандай, бауырлар «біз
туабітті Құдаймыз, одан еш айырмамыз жоқ» дейді. Олар өз бойларында
құдіретті кемелдік бар екеніне, мəңгі болмыстарына жəне мəңгіліктің
ішінде болатынына сенеді».
Конның пікірінше, Кромвель тұсындағы Англияда пайда болған квакерлер,
левеллерлер мен рaнтерлер сияқты бүлікшіл христиандық секталар он
төртінші ғасырдағы Еркін рух дінбұзарларының жолын жалғаған. Əлбетте,
бұл саналы түрдегі қайта жаңғыру емес еді, бірақ он жетінші ғасырдың
ізденімпаздары пантеистік көзқарасқа өз беттерінше келді, ал одан жақын
уақытта Спиноза баяндаған философиялық пантеизмнің көпке танымал
нұсқасын көрмеу мүмкін емес. Басқа радикалдар сияқты, Уинстенли де, өз
сенімін тұжырымдамалық атаулармен көрсетуге құлықсыз болса да,
трансцендентті Құдайдың бар екеніне мүлде иланбаған сияқты. Бұл
төңкерісшіл секталардың бірде-бірі өздерінің құтқарылуына Исаның
шеккен азабы септігін тигізді деп санаған жоқ. Олар үшін қауымның əр
мүшесінің бойынан жасырын белгі беретін жəне іс жүзінде Киелі Рухтан еш
айырмасы жоқ Иса маңыздырақ болды. Барлығы да Құдайға жақындаудың
басты жолы əлі де пайғамбарлық екеніне жəне осы тікелей Рух шабытының
дəстүрлі діндер ілімінен жоғары тұратынына келісті. Фокс квакерлеріне
Құдайды тыныштық халінде күтуді үйретті, бұл грек исихазмын
(hеѕусhаѕm) немесе орта ғасыр философтарының кері əсерін (via negativa)
еске салатын еді. Үштік Құдай туралы ескі идея бөлшектенді, өйткені жер
бетінде көрініс беретін ұлық болмысты үш адамға ажыратуға болмайтын
еді. Оның айрықша сипаты əртүрлі қауымдастықтардың ынтымағы мен
теңдігінен көрініс тапқан Бірлігінде болды. Бауырлар сияқты, кейбір
рaнтерлер де өздерінің құдайлық сипаттары бар деп ойлап, Исамын немесе
Құдайдың тірі бейнесімін деп соқты. Мессия ретінде олар төңкерісшіл
доктринаны жəне əлемнің жаңа тəртібін уағыздады. Осылайша, «Іріп-шіру
немесе біздің заман сектанттарының көп адасуының, дінбұзарлықтарының,
құдайдан безгендіктері мен теріс қылықтарының тізбесі мен айғағы»
(Gangraena or a Catalogue and Discovery of Many of the Errours,
Heresies, Blasphemies and pernicious Practices of the Sectarians of this
time, 1640) атты даулы кітабында пресвитериан сыншысы Томас Эдуардс
рaнтерлердің нанымын былайша сипаттап берді.
«Əрбір тіршілік иесі жаратылыстың бастапқы сатысында Құдай болды, əр
тіршілік иесі – Құдай, Кеудесінде жаны мен демі бар əр тіршілік иесі
Құдайдан шыққан жəне Құдайға қайта оралып, мұхитқа тамған тамшыдай
жұтылып кетеді... Киелі Рух шоқындырған жанға, Құдай секілді бəрі мəлім,
бұл – терең бір тылсым... Егер адам рух тарапынан Құдайдың мейіріміне
бөленгенін білсе, зұлымдық жасаса да немесе ішкілікке салынса да, Құдай
мұны ешбір күнə көрмейді... Жер беті - түгел Əулиелер, онда жақсылардың
қауымдастығы болуы тиіс жəне Əулиелер ауқатты адамдар мен сол
сияқтылардың жерлері мен мүліктерінен үлесін алуы тиіс».
Спиноза сияқты, рaнтерлерге де «атеистер» деген жала жабылды. Олар
өздерінің азатшыл сенімдерінде христиан тыйымдарын қасақана бұзды
жəне Құдай мен адам арасында айырма жоқ деп күпірлік жасады. Көп
адамның Кант пен Спиноза секілді ғылыми түйсігі болмады, бірақ
рaнтерлердің өздерiн-өздері көтермелеуі мен квакерлердің Ішкі Жарығынан
жүз жыл кейін Пантеонда Ақыл Құдайын таққа мінгізген француз
революционерлерінің аңсарына ұқсас ұмтылысты байқауға болады.
Кейбір рaнтерлер өздерін жаңа патшалық құратын мессия, Құдайдың қайта
тірілген бейнесі деп əспеттеді. Қолымызда бар деректер олардың біразының
психикалық кемшіндері болғанын көрсетеді, бірақ осы күнге дейін олардың
түсінігіндегі қызықтыратын нəрсе – сол уақыттағы Англияға тəн рухани
жəне əлеуметтік қажеттіктер туралы мəлімет беретіні. Осылайша, қадірлі
бір отағасы Уильям Франклин 1646 жылы үй іші обаға шалдыққан кезде
ақылынан адасты. Ол өзін Құдаймын жəне Исамын деп жариялап, христиан
бауырларының зəресін ұшырды, бірақ артынан мұнысынан бас тартып,
кешірім сұрады. Есін жинағандай болып көрінгенмен, жұбайын тастап,
басқа əйелдермен көңіл жарастыра бастады, сөйтіп, ақырында жоқшылықта
өмір сүрді. Елес қуып, дауыстар естіген əлгі əйелдердің бірі – Мэри
Кэдбери, ол «бүкіл таптық айырмашылықты жоятын жаңа əлеуметтік жүйе
келеді» деп сандырақ сəуегейлік айтты. Ол Франклинді Құдай мен Исаға
балады. Олардың бірсыпыра жақтастары болды, бірақ 1650 жылы екеуі де
тұтқындалып, Брайдуэлл түрмесіне қамалды. Шамамен сол уақытта Джон
Роббинс деген біреу де Құдай ретінде дəріптелді, ол өзін əке Құдаймын деп
жариялап, жақында əйелінің əлемнің Құтқарушысын дүниеге əкелетініне
сенді.
Кейбір тарихшылар Роббинс пен Франклин сияқты адамдардың рантер
болғандарын жоққа шығарып, мұны олардың сенімдерін пікір қайшылығы
аясында əдейі бұрмалаған дұшпандарының əрекеті деп біледі. Бірақ Джекоб
Баутумели, Ричард Коппин мен Лоренс Кларксон сияқты белгілі
рaнтерлердің сақталып қалған мəтіндерінде осы іспетті идеялар жүйесі
баяндалған: олар да əлеуметтік тұрғыдан төңкерісшіл діни ілімді
уағыздады, «Құдайдың нұрлы жəне түнек қырлары» (The Light and Dark
Sides of God, 1650) атты трактатында Боутумели Құдай туралы өзінің
түсінігін, Құдай – адамның көзі, құлағы жəне қолы деп білетін, сопылық
сенімді еске салатын ұғымдар арқылы баяндайды: «Ау, Құдай, сені кім
дегенде не дей аламын?» – деп сұрайды. — Егер сені көрдім десем, бұл
сенің өз-өзіңді көруің ғана, өйткені мен өзімнен Сенен басқа ешнəрсені
көре алмаймын, бірақ Сені білемін десем, бұл Сенің болмысыңды білгеннен
басқа ештеңе де емес». 39 Баутумели де рационалистер сияқты Үштік
туралы ілімді жоққа шығарды, бірақ тағы да сопыларша, Исаның құдайлық
сипаты туралы сенімін сипаттағанда, Иса Жаратушы іспетті болғанмен,
Құдай бір ғана адамның бойында көрінуі мүмкін емесін тілге тиек етеді:
«Ол Иса адамда болғаны секілді, іс жүзінде жəне жаппай басқа жанды
мақұлықтардың тəнінде де өмір сүреді». Жеке, жергілікті Құдайға сиыну –
пұтқа табынушылықтың бір түрі. Аспан – Исаның мекені емес, оның
рухани болмысының көрінісі. Баутумелидің пікірінше, Құдай туралы
Тəураттық идея ақылға қонымсыз: күнə - əрекет емес, біздің құдайлық
табиғатымызға сəйкеспейтін хал. Бірақ жасырын түрде, Құдай
«Жаратушының жарықтан мақұрым қалған қараңғы қыры» болып
саналатын күнəға араласады. Баутумелиге дұшпандары атеист деген айып
тақты, бірақ кітабы өте дөрекі сипатта жазылса да, Фокс, Уэсли мен
Цинцендорфтың пайымынан соншалықты алшақ емес. Кейінгі кезең
пиетистері мен қағидатшылары секілді, ол да жырақтап кеткен, кісілік
кейіптен ада Құдайды түйсінуге жəне дəстүрлі доктринаны діни тəжірибеге
көшіруге ұмтылды. Ол билікті жоққа шығаруды жəне іс жүзінде адамзатқа
үмітпен қарауды мақұлдады, бұл көзқарасты кейінірек Ағартушылық
философтары мен «жүрек дініне» қосылғандар қолдады.
Баутумели күнəнің қасиеттілігі туралы шым-шытырық əрі қатерлі
доктринаға ойнақылықпен қарады. «Егер Құдай барлық нəрсе болса, күнə
ешнəрсе емес», бұл қағиданы Лоренс Кларксон мен Аластер Коппе сияқты
рaнтерлер дəстүрлі жыныстық əдепті бұзу жəне көпшіліктің көзінше
былапыт сөздер айтып, оғаш қылықтар жасау арқылы насихаттауға
тырысты. Коппенің маскүнемдігімен, шылымқорлығымен аты шыққан. Ол
рантер болған сəтте ұзақ уақыт бойы ішінде бұғып жатқан қарғыс пен
боқтыққа құмарлығын сыртқа шығаруға талпынды. Лондон шіркеуінің
мінберінде тұрып, бір сағат бойы қарғысты қардай боратқанын, сондай-ақ
жеке мейманханасы бар бір əйелді балағаттап, ол байғұстың үрейден
қалшылдап кеткенін білеміз. Бұл адамзаттың күнəһарлығына шектен тыс
қысым көрсеткен пуритандық этикаға қарсылық болуы да ықтимал. Фокс
пен оның квакерлері «күнəдан қашып құтылу мүлде мүмкін емес» деді. Ол
анығында достарын күнəдан сақтандырды жəне рaнтерлердің
азғындығынан жиіркенді, бірақ оптимистік адамгершілікті насихаттауға
жəне үйлесімді ұстануға ұмтылды. «Жалғыз көз» (A Single Eye) атты
трактатында Лоренс Кларксон «Құдай барлығын жақсы етіп
жаратқандықтан, «күнə» тек адамның қиялында ғана бар нəрсе» деп
дəлелдеді. Құдайдың өзі Тəуратта түнекті нұрға бөлеймін деп айтқан.
Мистиктер тұтас көзқарас қалыптастырғылары келгенмен,
бірқұдайшылдарға күнəнің табиғатын тану қиынға соқты. Норидждік
Юлиана «күнə «шын мəнінде» бар жəне белгілі бір жағдайда қажет болған»
деді. Каббалистер күнəнің түп-төркіні Құдайда жатыр деп ұйғарды. Коппе
мен Кларксон секілді рaнтерлердің зор еркіндігін діндарларды ашушаң,
кекшіл Құдай туралы ілімімен қыспаққа алған, өктем христиандықтың
негізін шайқағысы келген дөрекі де даярлықты ұмтылысы деуге болады.
Рационалистер мен «көзі ашық» христиандар да Құдайды əміршіл жауыз
кейіпте көрсеткен діннің құрсауынан арылып, жұмсақ мінезді Құдайды
іздеуге бет бұрды.
Қоғамдық ғылым тарихшылары əлемдік діндер ішінде Батыс христиандығы
қуғын-сүргін мен жүгенсіздік дəуірлерінде өзінің зорлық-зомбылық
əрекеттерімен ерекшеленетінін атап айтады. Сондай-ақ олар қуғын-сүргін
кезеңдері əдетте діни қайта өрлеумен тұспа-тұс келетініне назар аударады.
Ағартушылықтың бірқалыпты адамгершілік ахуалын Батыстың көптеген
аймағында Викториандық кезеңнің қуғын-сүргіні быт-шыт қылып, бұл
процесс фундаменталды діндарлықтың жаңғыруымен қапталдаса жүрді.
Бергі заманда, 1960 жылдардың еркін қоғамының орнын 1980 жылдары
пуритандық этика басқанын көреміз, ол да Батыста христиан
фундаментализмінің дамуымен сəйкес келді. Бұл – бір ғана себеппен
шектелмейтін күрделі құбылыс. Алайда оны Батыс жұрты өзекті мəселеге
айналған Құдай идеясымен сабақтастырғанды бөтен көрмейді. Орта ғасыр
дінтанушылары мен мистиктері махаббат Құдайын насихаттады, бірақ
ғибадатхана қақпасының маңдайшасында бейнеленген, қарғысқа
ұшырағандардың қорқынышты тағдырларының көріністері, басқаша
тарихты баяндап береді. Батыста Құдай сезімі қараңғылықпен жəне
күреспен сипатталды, Кларксон мен Коппе сияқты рантерлер христиан
тыйымдарына қарсы шығып, күнəнің қасиеттілігін уағыздаса, нақ сол
уақытта Еуропаның түрлі елдерінде сиқыршы əйелдерді қуғындау науқаны
өршіді. Кромвель билеген Англияның батылдыққа бел буған христиандары
да шектен шыққан талапшыл, үрей туғызғыш Құдайға жəне оның дініне
қарсы бас көтерді.
Батыста он жетінші жəне он сегізінші ғасырларда қайта туып, төбе
көрсеткен жаңа христиандық көп жағдайда ақылға қонымсыз, екпінді, кейде
тіпті қауіпті əрекеттерімен сипатталды. Біз мұны Жаңа Англияны 1730
жылдары шарпыған Ұлы ояну деген атпен белгілі діни толқудан көре
аламыз. Бұған ағайынды Уэслилердің əріптесі жəне ізбасары Джордж
Уитфилдтің Інжіл хақындағы жəне Йель университетінің түлегі Джонатан
Эдуардстың (1703-1758) жаһаннам оты туралы уағыздары қозғау салды.
Эдуардс бұл Оянуды «Құдайдың Коннектикуттың Нортгемптонындағы
таңғажайып əрекеті туралы шынайы баян» (A Faithful Narrative of the
Surprising Work of God in Northampton Connecticut) атты эссесінде
суреттеді. Ол өз ғибадатшыларын оғаш мінез-құлқы жоқ, сабырлы, тəртіпті
жəне мейірімді, бірақ діни құштарлығы əлсіз жандар ретінде бейнеледі.
Олар басқа қауым адамдарымен салыстырғанда, жақсы да, жаман да емес
еді. Бірақ 1734 жылы екі жас адамның тосыннан ажал құшуы (Эдуардстың
кейбір қорқынышты сөздерімен расталған) – қалада есірік діни толку
туғызды. Адамдар діннен басқаны сөз етуді қойды, жұмыстарын тастап,
ұзақ күнді Тəуратты оқумен өткізді. Шамамен жарты жылдан соң қоғамның
түрлі жіктерінен шығып, дінге мойынсұнғандардың саны үш жүзге таяды,
олардың көбейгені сонша - кейде бір аптаның ішінде бес адамға жететін.
Эдуардс бұл құлшынысты Құдайдың өз əрекеті деп таныды: бұл fаcоn dе
pаrler - жай айтылған сөз емес, көңілінде бекіген анық ұйғарымы болды. Ол
келесі сөздерін сан мəрте қайталады; «Жаңа Англияда «Құдай дағдылы
жолынан шығып кеткендей көрінді» жəне адамдарды ғажап та керемет
күйге түсіргендей болды. Алайда кей кезде Киелі Рухтың мейлінше есалаң
халде көрініс бергенін айтқан жөн». Эдуардс олардың Құдайдың алдында
тізелері үрейден дірілдеп, «быт-шыттары шыққанын жəне «өздерін күнəһар
сезінгендіктен, тұңғиыққа батып, Құдайдың мейірімінен тыс қалдық деп
ойлағанын» айтты. Олар күтпеген жерден өздерінің құтқарылғандарын
білген кезде қуаныштары қойнына сыймады. Бір демде күлкінің астына
көміліп, көзден парлаған жасы селдей тасып, арасында ағыл-тегіл жылап та
жатты. Ара-тұра шаттығын жасыра алмай, дауыстары жаңғыра шықты.*?
Мистиктер барлық негізгі діни дəстүрлердегі шынайы ағартушылықтың
айрықша белгісі деп таныған жайбарақат бақылау халінен біздің ұзап
кеткеніміз анық.
Мұндай қуатты сезім толқыныстары Америкадағы діни жаңғыруға тəн
болып қала берді. Бұл – азап бен жігердің қатаң шарпысы көрініс тапқан
қайта туу, Батыстың Құдайға қарсы күресінің жаңа нұсқасы. Ояну процесі
қалалар мен шағын Қоныстарға індеттей жайылды, тап осылайша жүз
жылдан кейін Нью-Йорк штаты діни жалын жаппай шарпығандықтан,
«Өртенген Аймақ» (Burned-Over District) деп аталған еді. Эдуардс осы зор
серпіліс жағдайында жаңа сенімге кіргендердің күллі əлемді таңғажайып
күйге бөленді деп санағанын ескертті. Олар өз Тəуратынан бас тарта
алмады, тіпті ішіп-жеуді ұмытты. Бəлкім, олардың буырқанған сезімдерінің
көп ұзамай сап басылғаны да ешкімді таңғалдырған жоқ. Араға шамамен екі
жыл салған соң Эдуардс «Құдай Рухының бізден бірте-бірте алыстап бара
жатқаны белгілі болды» деді. Оның сөздері бұл жолы да жай тұспал емес
еді: Эдуардс Батыстағы дін мəселесіне байланысты тура ойындағысын
айтты. Ол Оянуды Құдайдың ел ішінде ашық бой танытуы, Киелі Рухтың
Pentecostmaғы (Қасиетті Үштік күні) көзге көрінетін əрекеті деп сенді.
Құдай күтпеген жерден пайда болып, тап солай кенеттен жоғалған кезде
оның орнын тағы да Ібіліс басты. Діни есуастық өзіне-өзі қол жұмсауға
итермелейтін торығуға ұрындырды. Үмітсіздіктің алғашқы құрбаны өзінің
тамағын орып салды, ал бұл əрекетте «осы жəне басқа қалалардағы
көптеген жұртшылық əлгі бейшараның істегенін қайталауды сұраған, тіпті
талап еткен ишарасы бар деп шамалады. Олардың құлағына əлдекім: «Өзөзіңді бауызда, бұл – тап қазір ғана беріліп тұрған мүмкіндік. Тап қазір!» деп
азғыра сыбырлап, өлімге айдап салып тұрғандай болды. Осындай елірме,
есiрiк елестiң құшағына кірген екі адам сол сəтінде жынданып кетті».45
Бұдан соң есалаңдық тыйылды. Мұндай тəжірибені басынан аман-есен
кешкен адамдар – Оянуға дейінгі дəуірмен салыстырғанда – сабырға
кенеліп, қуаныштың дəмін сезіне бастады. Эдуардс бізді осыған сендіреді.
Джонатан Эдуардстың жəне оның жаңа жақтастарының өзін осындай
ауытқушылық пен қайғы-қасірет арқылы танытқан Құдайы жалпыхалықпен
қарым-қатынасында да үрейлі жəне үстем сипатта көрінді. Құдаймен бетпебет келген кездегі шексіз толқымалы көңіл күйі есуас шаттық, шыңырау
үмітсіздік салдарынан Американың қатардағы қарапайым адамдарының
көбі əдепкі бірқалыпты тіршілігінің негіздерін шайқалтып алды. Бұл нəрсе
Ньютонның ғылыми сипаттағы дінінен де байқалатын: қаншалықты оғаш
көрінгенмен, əлемде болып жатқан барлық нəрсеге жауапкершілік
Құдайдың тікелей өзіне жүктеді.
Бұл қызбалыққа салынғыш жəне иррационалды діндарлық пен оның негізін
қалаған əкейлердің байсалды ұстанымының арасын үйлестіру қиын.
Эдуардстың Оянуды сын найзасына аяусыз түйреген дұшпандары көп
болды. Либералдар Құдай өзін адамдардың ісіне дөрекі араласу арқылы
емес, ақылдың жəрдемімен танытады деп байыптады. Бірақ «Дін жəне
америкалық сана: ұлы Оянудан төңкеріске дейін» (Religion and the
American Mind: From the Great Awakening to the Revolution) атты
шығармасында Алан Геймарт Оянудың жаңа толқынын ағартушылықтың
бақыт туралы арман-аңсарының Інжілдік бір нұсқасы ретінде сипаттап,
оны: «барлық нəрсе зор құдік тудыратын əлемдегі экзистенциалдық
азаттық» деп көрсетеді.** Ояну қайшылыққа толы Ағартушылық дəуірі
жаққан үміт отына жылынбастан бұрын, бұл əлемнен титімдей бақыт
іздеген ең кедей адамдар өмір сүрген ортада пайда болды. Эдуардстың
пайымынша, қайта туу тəжірибесі кез келген басқа табиғи түйсіктен мүлде
ерекшеленетін қуанышты хал мен əсемдікке таңдану сезімін сыйлады.
Сондықтан Оянудың нəтижесінде құдайлық тəжірибе Жаңа əлем
ағартушылығын аймақтардағы үркердей топтың ғана емес, жалпы
көпшіліктің игілігі етті. Сондай-ақ философиялық ағартушылықтың да
жалған діни азаттық деп қабылданғанын ескергеніміз абзал. Eclairissement
(фр. сəулелену) жəне Aufklаrung (нем. сəулелену) ұғымдары да айқын діни
реңкке ие. Джонатан Эдуардстың Құдайы 1775 жылғы революциялық
өрлеуге де үлес қосты. «Қайта туғандардың» көз алдында Британия