Ботагөз - 26

Ақырда, басы патша, аяғы болыс – барлық қиянатшыл сұмдар бірігіп біздің
тату ұяны бұзды. «Ұлын ұрымға, қызын Қырымға» дегендей бет-бетімізбен
тозып, сүйікті анамыздың топырағын да қолдан сала алмадық. Басы патша,
аяғы болыс болып, біздің семьяға (жалғыз біз емес, біздейлер нелер
миллион ғой) жасаған қиянаты бізге қымбатқа түсті: апам елді, Айбала
өлді, Темірбек елді. Олар өлген жоқ, оларды өлтірді. Өлтіргеннің басы
патша, аяғы болыс.
Дүниенікі дүниеде қайтты: патша – Николайды, болыс – Итбайды біз де
өлтірдік. Бірақ онымен революция аяқталған жоқ. Əлі де қатерлі күндер
көп. Жау жанталасуда.
Біздің далада да жанған революция өртін сөндіруге жанталасушы
жаудың бірі алашордашылар екенін сендердің хаттарыңнан да оқыдым,
газеттерден де көріп жүрмін, Алашордашылдар Итбай сияқты
қанаушылардың қамқоры екендігі олардың ісімен дəлелденіп келе жатқан
сияқты. Олар əр жерде «Милиция» атын жамылып, əскерлік қосын құруға
жанталасады, ондағы ойы Совет өкіметіне қарсы құралды күш
ұйымдастыру екені өзінен өзі көрініп тұр. Бұл таң қаларлық та іс емес.
Олар жасаған партияның басында Базархан, Мадияр сияқты кісілер жүрсе
байды қорғамағанда қайтеді. Олар, əрине, ақтарға сүйенеді. Бірақ басым
күш олардың жағында емес, біздің жағымызда. Біз орыс жұмысшы табына,
орыс еңбекшілеріне сүйенеміз. Россиядағы ең зор күш осы. Оны бастаушы
большевиктер партиясы. Ендеше, біздің қанаушы тапты да, оның
қамқоршыларын да жеңіп шығуымызға ешбір күмəн жоқ...
Сағынып жазған хат болғасын сезімді созып жібердім білем. Сағынуым
ғажап. Менің қазіргі арманым мынау: қызып жатқан азамат соғысын
аяқтап, бақытты тұрмысқа кіру.
Газеттердің айтуына қарағанда, мұндағы саяси мəселеге қырағы
жолдастардың айтуына қарағанда, Россияның алыс түкпіріндегі
Совдептердің халі ауыр. Соған қарағанда, сендерге аман көрісудің өзі маған
кейде сағымданыңқырап кетеді.
Қойшы, көңілдеріңе қорқыныш салмайын. Қамалды бұзамыз. Бақытқа
жетеміз!
Бауырмалдық сəлеммен – Кенжетай.
1918 жыл, 7 март.. Петроград».
3
Саяси жұмысқа ертеден араласқанмен, Мадияр оншалық болжағыш
адам емес еді. Өзі мұсылманшадан «сарф» бен «нахуды», орысшадан екі
жылдық учительдер курсын бітірген ол, екі нəрсеге қатты сенетін: біреуі –
дін, біреуі – өзінен білімі жоғарылар.
Ептеп ақынсымақтау Мадияр, бірнеше шығарған өлеңдерінде: «я, алла,
сыйынамын бір өзіңе», «құдая, құдіретіңе иемін бас» сөздерден бастайтын.
Өзімен пікірлес адамдардың кейбіреулері оған: «сіз оқыған адамсыз,
ғылымға таныс адамсыз, олай болса, дінге сенетін себебіңіз не?
Тастаңызшы, осыны!» дегенде, «дін, менің саяси жолыма бөгет болмайды,
көңілге жастан орнаған иғтиқатты мен өзгерте алмаймын» дейтін ол. Ол,
кəтте, соңғы кездерге шейін, намаз оқып жүріп, «мынауың ұят-ақ» деп
жақындары сөккен соң жəне олар «егер бұныңды қоймасаң, біз ренжиміз»
деген соң əрең қойған.
Монархияға Мадияр идеологиялық ұғымнан басқа, мифологиялық
сеніммен де иланатын еді. «Барлық табиғатты басқарушы бір қуат болмауға
мүмкін емес,– деп сенетін еді ол,– сол басқарушы құдай, барлық адамды
бір билеуші болмауға мүмкін емес, ол – патша».
Осындай сенімдегі Мадияр, патша тақтан түскенде, не жер
жарылғандай, не аспан құлағандай, бүкіл əлем тірегінен айрылғандай қатты
ренжіді. «Құранда: ли ила ой құрайшын» деп басталатын бір аят болушы
еді, ол аяттың айтуынша «араб елінде Құрайыш атты ру болған, ол рудың
адамдарын құдайды танымағандықтан, аспаннан періштелер кеп тас атып,
үрім-бұтағымен құртып жіберген».
Мифологияға сенетін Мадияр, патша түскен кезде, «ендігі халіміз,
Құрайыш руы сияқты болмаса, не қылсын?» деп үрейленді.
Мадиярдың ақыл қазығы Базархан еді. Базархан дінге сенбейді, бұл
жақтан Мадияр оны іштей ұнатпайды; бірақ өзінен кеп оқығанға сенетін
Мадияр Базарханды «дүнияда білмейтін ғылымы, болжамайтын мəселесі
жоқ» деп санайды.
Патша түскенде Петроградта тұрған Мадияр, бұл хабарды ести сала,
зəресі кетіп, жүгіріп Базарханға барды, алқынған қалпымен: «мына
сұмдықты естідіңіз бе?» деп, естіген-білгенін айтты.
– Осылай болуға тиіс, бұл көптен күткен оқиға!– деді Базархан.
Базарханнан мұндай сөзді естімеген Мадияр: «енді үкімет билігі қандай
болады?» деп сұрады.
– Республика!– деді Базархан.
Өз сенімінде конституциялы монархияны қолдайтын Базархан, саяси
халді болжай кеп, «Россия моиархиясы енді оңала алмайды, Россияда енді
республика болады» деген қорытындыға келген еді. Сондықтан кадет
партиясындағы достары: Милюков, Чернов, Шелгунов, Львов, тағы
басқалары, Николай Романов тақтан түскеннен кейін, таққа «не
Николайдың баласы Алексейді, не ағасы Михаилды отырғызамыз» дегенде:
Бұларыңыз əурешілік,– деген еді Базархан,– Россияға енді монархия жоқ.
Россия енді: Англия, Франция, Италия жолымен кетуі керек, Россияға
ендігі қажет үкімет – буржуазиялық республика».
Мадиярға осы ойларын ұғындырған Базархан «қазақтың ендігі күйі не
болады?» деген оның сұрауына:
– Россияда буржуазиялық республика болады, қазақ елі сол
республиканың вассальдық бір мемлекеті болады дейді, алашорда
партиясын ұйымдастырудың, алашорда автономиясын құрудың қажеттігін
айтты.
Кешікпей Базархан: «мен кадеттен шықтым» деп, газетке мақала жазды
да, алашорда партиясын құруға кірісті. Базархан да, Мадияр да
Петроградтан Орынборға қайтты, алашорданың автономиялық орталығын
олар уақытша Орынборда тұрғызбақ болдық.
Алашорданың облыстық жəне жалпы Қазақстандық съезі шақырылды.
Съезде Базархан бастаушының бірі болғанмен, Мадияр онша жарқырай
қойған жоқ, ол алашшылдардың қоңырқайлау қатарынан ғана орын алды.
Съезінің негізгі бір мəселесі большевизмге қарсы шығу болған
алашорда, съезден кейін қолдағы күштерін жер-жерде алашорда комитетін
құруға бөлді. Сонда, Мадиярдың сыбағасына Н... қаласы тиді.
Мадияр өз ойында «қазақ халқы мені біледі, мен олардың арасында
өтімді, беделдімін» деп санайтын еді. Сондықтан Орынбордан Н...ға
аттанғанда ол: «алашорданы тез құрам, алаш милициясын тез
ұйымдастырам, Совдепті тез құртам» деген сенімде болды. Н...ға келе,
Мадияр бұл ойларын іске асыра алмады. Алашорданың уездік комитетін ол
құрған болды, бірақ «комитет» дегенінде үркердей азғана алашшыл
оқығандар болмаса, еріп жатқан көпшілік жоқ. Ауылдың байлары,
аталықтары: «біздің тілегіміз алашорда» деседі, бірақ олардың ең көп
беретін күші – мал ғана, жаннан берер күші жоқ. Мадияр «алаш
милициясын құрамын» деп елге талай рет шықты, талай жиылыстар
жасады, бірақ өз берер адамы жоқ байлар, халыққа: «беріңдер, сұраған
азаматтарын! Тартынбаңдар!» деп көсемсігенмен, ол сөзді жел болмаса, ел
тыңдаған жоқ. «Милиция жасау» ойы əлденеше рет іске аспаған соң,
Мадияр қалжырады. Жоғарғы жақтан, əсіресе Базарханнан: «түк
бітірмедің! Қолыңнан іс келмейтін топас болдың!» деп күнде ұрсып хат
келеді, оған Мадияр намыстанады да, ашуланады да, бірақ «күш қазандай
қайнайды, күресуге дəрмен жоқ». Егер, казачий совет қолтықтамаса, қанша
намыстанғанымен, Н...да алашорда комитетін сақтап тұруға мүмкін емесін
Мадияр жақсы біледі.
Мадияр осылай іштен қапа боп жүрген кезде, апрельдің аяғында
Омбыдан Сарыбас келді.
– Жақын арада Россияда переворот болғалы жатыр,– деп келді
Сарыбас,– оны чехословактардан құрылған корпус бастамақ. Бұл переворот
Самара мен Омбы арасында бір мезгілде өтпек. Қызылжар мен Омбыдағы
біздің адамдар чехтарды күн сайын күтіп отыр. Облыстық алашорда
комитеті мен Сібірдің уақытша үкіметі ақылдасып, болашақ переворотқа
əзірлік жасау үшін жер-жерге кісі жіберді, маған осы қалаға бар деді.
Қызылжар мен Омбы алынған күні облыстық комитет жер-жерге
телеграммен хабар бермек.
Бұл хабарға қуанған Мадияр, казачий совет адамдарымен тез
ақылдасып, переворот болатынын жергілікті Совдепке сездірмеуге,
переворотта Совдепті қапыда басуға қам жасады.
4
Майдың орта кезінде Совдеп мəжілісінде қараған мəселе – Н...
қаласындағы үш мешіттің «Көк мешіт» аталатын ен, үлкенінде соңғы кезде
намаз мезгілсіз оқылып, бұрынғыдай емес, жырақ жердегі болыс, билер де
намазға көп келетіндігі туралы болды.
«Мұның себебі не, осында бір мəн болып жүрмесін?» деген сұрау туып,
бұған əркімдер əртүрлі пікір айтты. Сөйленген сөздердің бəрінен қалада
үлкен қауіп бары айқындалды. Ақылдаса келе, Совдептің жасаған қаулысы:
қалаға қорыққандық белгі бермеу, көшеге түнде күшті қарауыл қою, түнде
прямой провод арқылы Омбы, Қызылжармен сөйлесіп, ондағы хал-жайды
білу, мүмкін болса, əскер сұрау, маңайдағы қалаға кеткен гарнизон бөліміне
кісі жіберіп тез шақырту, телеграфқа мықты күзет қою.
Совдептің жауапты мүшелері əрбір үлкен істердің басына белгіленіп
тиісті инструкция алды да, төтенше тройканың мүшелері болған Кузнецов,
Асқар, Гроза проводқа барып, Омбыдағы Совдептен кісі шақырмақ болды.
Сол күні кешке телеграфпен Омбыдағы Совдептен де, алашордадан да
«чехословак əскері вокзалда эшелонымен тұр, бүгін... қатерлі күн» деген
телеграмма келді. Бұл хабарды естіген алашорда мен казачий совет «енді
шыдауымыздың, реті жоқ, бүгін түнде Совдепті құлатамыз» деп қаулы
қылды да, переворот жабдығына кірісті.
«Тығыз жұмыс бар, келсін!» деп Совдеп шақырған соң, Асқар амалсыз
барған еді, ол сол күні қатты ауру еді: температурасы 39-дан жоғары,
біраздан бері тиген тымау күшейіп алған.
Совдептің қарамағындағы отряд адамдарының бір тобы бұл кезде:
қаладан 50–60 шақырым жердегі бір деревняларда жергілікті советті
бандылар басып алып жатыр дейді деген хабармен кеткен еді, сондықтан
Н... да аздаған ғана əскер мен жиырмадан аз-ақ артық құралды
милиционерлер бар.
Сырқаты жанына батқанмен, саяси халдің ауырлығын көрген Асқар,
ауруын жолдастарынан жасырып, «неге өңің қашқан?» дегендерге, «жəй,
болмашы тымау» деп, Кузнецов пен Амантайдың: «үйіңе қайт, демал»
дегенін тыңдамай, кешке Совдеп кеңсесін күзетіп қалды. Кузнецов
командировкадағы отрядты тез қайтарып əкелуге Грозаны жұмсады. Қала
күзеті Асқарға тапсырылды. Соңғы 4–5 күнде көз шырымын жөнді алмаған
Кузнецовты ұйқы жеңіп отырғанын көрген жолдастары: «сіз тынығыңыз»
деп өтінді одан. Бірер сағат ұйқтап ап, Асқарды ауыстырмақ боп Кузнецов
үйіне кетті, Амантай да үйіне қайтты. Асқармен бірге Совдепте Балтабек
жəне бірнеше милиционерлер қалды. Көше-көшеге патруль жіберілді.
Жөтелге булыққан Асқар ауыр ойда: «патшашыл заманның дауылы
қиратқан Ботагөздің ұясы, революциядан кейін қайтадан құрала бастаған
еді,– деп ойлады ол,– міне, енді екінші дауыл көтеріліп, алыстағы
екпінінен, жаңа ғана тіккен отауының түндігі желпілдей бастады. Бұл
дауылдан жаңа тігілген отау тағы қирай ма? Əлде аман қала ма? Ол
мəлімсіз. Бұрынғы дауылды Ботагөздің, өз қара басы елемеді. Ол дауылға
қарсы жүрді. Дауылмен арпалысқан ол, қажымай, жасымай, кездескен
қиыншылықтардың бəрін батыл басып өтті де, іздеген сəулесі – бостандық
таңына жетті. Онымен Ботагөз қанағаттанбады. Қолын таң астынан сəуле
шашқан алтын күнге созды, аяғын алшаң аттады, сол жолында бақыты ма,
соры ма?.. Мен кездестім, аяғына тұсау салғандай болдым. Егер, мына
түндей төнген қатердің қара бұлты, боранын бүркіп, сұрапылын соқса,
Ботагөзде оған қарсы ұмтылар дəрмен бар ма? Жоқ!.. Ол қазір тұсаулы
малдай: ит қапсын, құс шоқысын, онда қозғалар дəрмен жоқ. О, Ботагөз!..
Шыныңмен, бақытсыз болғаның ба?..» Ауыр ойдағы Асқар,
қасындағыларды əр жаққа жұмсап жіберіп, өзі Совдеп кеңсесінде жалғыз
қалды. «Тым болмаса баласы да тумады!– деп екінді ол, Ботагөз ойынан
кетпей,– егер аяғы жеңілденсе, халы бұдан жеңілденер ме еді, қайтер еді!»
Біреу дыбыс бергенге, Асқар, жоғары қараса – Кузнецов екен.
– Неге тез оралдыңыз?–деді Асқар, атып тұрып.
– Ботагөз толғатып жатыр деген хабар алдым. Сен тез бар! Күзетте мен
қалайын.
Асқар үйіне келсе, Ботагөз қиналып отыр екен. Қасында жалғыз
Салиха...
– Неге кешіктің?– деді Ботагөз.
– Жай,– деді Асқар шынын айтпай, Ботагөзді үрейлендірмейін деп.
– Жай? Жай!..– деді Ботагөз көзіне жас алып,– тек жай болсын!..
– Рас айтам, Бота! Совдептің жиылысы ұзаққа созылып, кешігіп
қалдым.
– Тек, рас болсын. Əлгінде акушеркаға кісі жіберіп... үйінде жоқ дейді.
Əкесі: «қалада соғыс болады деп қашып кетті» депті, «не соғыс?» деген
екен, айтпапты.
– Імм!– деді Асқар, елемеген болғансып, бірақ ішінен, «ыңғайсыз хабар
екен» деп ойлады.
Одан көп сөйлесуге Ботагөздің шамасы келмеді, толғақ жиілетті.
Ботагөз əлсіреген, талықсыған белгі көрсетті. Асқар да, Салиха да састы.
Асқарға бір минут – жылдай болды. Қабырғада тырсылдап соғып
тұрған сағаттың минутының тілі сағаттың тілінен сараң жүретін
сықылданды.
Міне, осындай бір минут бір сағаттай болып, Ботагөздің кейістігін
бірдей көтеріп отырған Асқар, көшеде бірдемелер бытыр-бытыр еткенде
селк ете түсіп, құлақ түре қойды: бытырланған оқтың даусы.
Лезде көше айқай-ұйқай дауысқа, сатыр-күтір шабысқа, тарсыл-тұрсыл
атысқа толып кетті.
– Алла! Раббым, ни хал булды!– деді Салиха терезеден қарап, көзі
шарасынан шығып, екі бетін алақанымен басып.
Көшедегі атыстың не атыс екенін білген Асқар, алғашқы сезімнің
əсерімен беліндегі наганын қолына ала жүгіріп, есік алдына барып қалды
да, есіне талықсып жатқан Ботагөз түсіп, қайта шегінді.
Осылай есікке бір, Ботагөзге бір, əлденеше ерсіл-қарсыл жүгірген
Асқар тастап кетуге Ботагөзді аяды, тастамайын десе жау қолына өзін-өзі
ұстап бергелі тұр.
– Не істеу керек?!.
Толғақ бəсеңдеген минуттарында аздап есін жинаған Ботагөз, көшеде
соғыс басталғанын, Асқардың сасқанын, мұны қия алмай жүргенін сезді.
– А-а-с-с-қар!–деді бір кезде Ботагөз талықсыған дауыспен,– ө-ө-ө-лдің
ғой, ойпыр-ау, жа-н-ым-ау!.. Тығыл- сайшы!
Асқар Ботагөзге жұбату сөз айта алмады. Айқай-шу, атыс көбейе түсті.
Асқардың үйіне жақындай түсті.
Потолокте кемпірдің ерте кезде бала бесігін ілген шығыршығы тұратын
еді. Ботагөз толғатқасын, кемпір қазақша босандырам деп, соған аспа жіп
байлаған еді. Кереуетте жатқан Ботагөз, толғақ қысқанда демеу керіп, сол
жіпке анда-санда асылды.
Үйді айнала атыс, у-шу дауыс көбейгенде, Асқарға «тығылсайшы!»
деген сөзді зорға айтқан Ботагөздің қолы аспа баудан шығып кетіп, оң
жамбасынан құлады. Басын сүйемелдей берген Асқарға Ботагөз: «тығыл,
сүйеме!» дегенді айтайын деп еді, əлі келмей, ернін ғана қыбырлатты.
– Бала инді туа,– деді кемпір сасқалақтап, Ботагөзді сүйемелдеп,– я
алла, өзін, ярдам бир!
Санасын қорқу жеңіп, қасқыр қамаған қойдай басы ауған жағына
жүгірген Асқар, сезімнің еркімен есікке барып, тысқа шыққалы
ыңғайланып еді аржағынан бірнеше мылтықты адам, мылтықтарын ұсына
кіріп келіп:
– Көтер қолыңды!– десті олар бір дауыспен Асқарға.
Мұндай тар жерде қапылысқа ұшыраған Асқар қолындағы наганын
тастап, алдында мылтық ұстап тұрғандарға қараса іштерінде: Мадияр,
Сарыбас, Алексей Кулаков бар екен. Асқар қолын көтерді.
– Тінт!– деді Кулаков қасындағы солдатына.
Солдат тінтіп, Асқардың қалтасынан наганның оқтарын алды.
– Ə-ə-ə!– деді Алексей кекетіп,– молодец, Герой! Мынау кім?–деді
Ботагөзді көрсетіп.
– Менің əйелім.
– Солай ма? Бұл неғып жатыр?
– Босанайын деп жатыр.
– Поздравляю с новорожденным – деді Алексей ызғарлы күлкімен.
Ол күлкінің мəнін түсінген Асқар не дерін білмей тұрғанда, аузына
Кулаковтың наганды қолы сарт ете түсті. Аузы ду ете қалған Асқарға,
барлық күрек тістері қираған тəрізденді. Асқар есін жиғанша жұдырық пен
тепкі үстінен жауды да кетті. Сол кезде не істеуге білмеген Асқардың көзі
Сарыбас пен Мадиярға түсіп еді, солдаттармен бірге олар да жұдырық
жұмсап жатыр екен.
Біраз жұдырық пен тепкіден кейін Асқар кім немен ұрып, не айтып
ұрып жатқанын білген жоқ. Сарт-сұрт соққының даусын жеңіп Асқардың
құлағына шалынған бір дыбыс – жаңа туған баланың дыбысы.
«Іңгə, іңгə!»–деп жылаған жаңа туған жас баланың дауысын Асқардың
құлағы ұзақ уақыт ести алмады, ол талып қалды.
5
Есін жиғанын, я оянғанын Асқардың өзі де білмеді. Таяқтан талып
қалғанда қашқан ақыл, оның басына біртіндеп жиналды.
Асқардың ең алдымен сезгені – денесінің оттай ыстықтығы. Оған бар
денесі ыстықтан қорғасындай еріп бара жатқан тəрізденді.
«Көзімді былшық басқан ба?» деп ойлаған Асқар, ашайын деген
ниетпен қолын тигізсе – жып-жылтыр, жұдырықтай ісік екен. Қанша
зорлағанмен, ол кірпігін жаза алмады.
Жатқан орыны тас екенін оның денесі сезді. Денесінің астыңғы жағы
салқын көрінгесін ол екінші жағына аунап еді асты мұздай екен. Қызған
табаны мен алақанын басып көрсе де сондай: мұздай жып-жылтыр тас.
Ісігендіктен бе, таяқтан əлсірегендіктен бе – денесі зілдей ауыр екен.
Басы бас емес, бас орнына байлап қойған қазандай қара тас сықылды. Жəне
сол ауырлығының үстіне, қозғаса сытыр-сытыр етіп сүйектері сынып түсе
қалатын тəрізді.
– Ойпыр-ау,– деп ыңырану болды Асқардың бірінші шығарған дыбысы.
Осы кезде жан-жағынан əр жерден ауырсынған дыбыстар естіле
бастағанда, бұл дауыстар жаңғырыққан өз дауысы екенін, я басқа дауыстар
екенін Асқар білмеді. Ыңыранған дауысқа құлағын түрген ол аздан кейін,
маңайында басқа адамдар бар екенін білді.
– Сен кімсің?– деді Асқар, көзін зорға дегенде сығырайтып ашып,
қасында басы көнектей боп ыңырсып жатқан біреуге.
– Антоненко. Сен Асқармысың?
– Я!..
– Дауысыңнан таныдым,– деді Антоненко тамсанып,– эх, егер су
болса!..
1916–17 жылдары Күнбатыс соғыс майданында жүргенде Асқар
жараланған солдаттардың лазаретінде талай кездесіп еді .Қолы, аяғы
сынғандар, я басқа мүшесі жараланғандар, ыңырсығанда, сарнағанда
Асқардың төбе құйқасы шымырлап, тыңдай алмайтын еді.
Көзін ашып айналасына еркін қарауға іскен қабағы жаздырмай, оның
үстіне басы зырқылдап, денесі оттай жанған Асқардың құлағына
айналасынан сол лазареттегі сарнағандардың үніндей үн естілді.
– «Асқармын» дедің бе?– деген дауыс шалынды, Асқардың құлағына.
– Я... сен кім?
– Кузнецов.
– Григорий Максимович?– деген Асқарды...
– Сен тірі ме едің?–деп Кузнецов орнынан атып тұрып кеп, қолын ұстай
алды.
– Бұдан өлген жақсы!..– деді Асқар, кейістік дауыспен Кузнецовтың
қолын əлсіздеу қысып.
– Ол не дегенің!.. Дұрыс емес! Абақтыға біз қамалғанмен, революция
қамалған жоқ.
– Ол рас, революция қамалған жоқ, бірақ бізге енді, бұл бұғаудан
босанып революция күнін көретін заман болмас.
– Неге болмайды?
– Григорий Максимович, сенімен мені, Амантайды ақтар мен алашорда
тірі жібермес.
– Амантай қазірде тірі емес,– деді бір қазақ жігіті.– Ол өлді.
– Қайда?– деді бірнеше кісі қасынан.
– Көшедегі атыста оққа ұшып жығылғанын біздің бір жігіт көрдім деді.
– Өзің көрдің бе?
– Өзім көргем жоқ.
– Ендеше бекер болар!– деді Асқар мен Кузнецов қосынан, Амантайды
«өлдіге» қимай.
Бірақ, қимағанмен, жағдайды ойлай келе, қолға тірі түспегенін көрген
соң «елді» деген ой
басыңқырап, екеуі де тұнжырап қатты күрсінді, қамаудағылар тегіс
күрсінді.
– Əй, əттеген-ай!– деді Асқар,– бəрекелді-ай Амантай тірі қалмаған
екен. Халықтан құрыш болат боп туған қайратты ер-ай!.. Қапыда өлді-ау!..
Амантай елді деген хабарға Асқардан іші кем уылжымаған Кузнецов
революцияның қиын өткелдерін өтіп, тіс қаққандығын істеп, Асқарға
қажырлы сөздер айтты:
– Эксплоататор тап өзінің тарихи орнын бостандыққа ұмтылған
халыққа тегін бермейді. Бостандық көксеген халық, тілегіне Амантай
сықылды ардақты ұлдарының біразын құрбандыққа шалумен жетеді.
Ісінген көзін ашып, Асқар Амантай туралы сөйлеп отыр еді:
– Асқар!–деді Кузнецов.
– Əу.
– Ботагөз босанды ма?
– Босанды.
– Не туды?
Асқар болған уақиғаны баяндады.
– Егер құлағым алдамаса,– деді Кузнецовқа,– дауысы ұл бала сықылды
еді.
– «Поздравляю!», «Құтты болсын!», «Бауы берік болсын!»– деген
сөздер тұс-тұстан жауып жатты.
– Құлағың алдамауға тиіс,– деді Кузнецов,– жолдастар, ат қояйық
Асқардың ұлына!
– Қояйық!– десті басқалары да шулап.
– Кім қоямыз?
Əркім əртүрлі ат айтып жатқанда:
– Жолдастар!–деді Кузнецов,– мен бір ат таптым. Бəріңе де ұнайды.
– Қандай?
– «Амантай!»
Əр жерден шыққан «дұрыс!» деген сөздің ішінде – қайғы мен қуаныш
сапырылысып, араласып жатты.
6
Қала деген аты ғана болмаса, Н... қаласы, капитализм дəуірінің шын
мағынасындағы заводы, фабрикасы араласқан көшелеріне үлкен үйлер
салынған қала сияқты қала емес еді. Екі қабат үйлер үлкен көшелерінде
ғана бірен-саран кездесетін, өзге үйлерінің көбі бір қабат қана қарағай
үйлер болатын, шет жақтарында ағаш үйден шым үй көп кездесетін, азғана
жаңбыр себелеп өтсе, көшелерінен адам батпақтан жүре алмайтын бірақ
етек-жеңі мол, таусымақтау жерге жалпая салынған. Сібірде көп кездесетін
үлке-е-ен бір деревня еді.
Н... қаласы бастап орнауында, қала боп салынған жоқ. Ол қаланың
орнына бірінші діңгек қағылуы 1823 жыл. Бұл жыл – патша үкіметінің
Сібір қазағын өзіне қаратып болдым деп есептеп, уақытша билейтін
положение шығарып, Орта жүздің хандығын жойып, қазақты тура өзіне
қаратқан жылдан бір жыл кейін.
Қала деген ат білінгенмен Н... қаласына көпке шейін қазақтардан басқа
бөгде адам орын салған жоқ. Н...дағы казактар негізінде екі-ақ семьядан
тараған еді. Біреуі – Кабанов, біреуі – Баранов. Кейінгі кезде саудагер татар,
жатақ қазақ, аздап крестьян араласқанмен, ХХ-ғасырдың өзінде де Н...
қаласынын, көпшілігі Кабанов пен Барановтар болды.
Бұл екі тұқымының екеуі де өздерін аталықпыз – патшаға білгіліктіміз
деп ойлады. Онысы рас та. XVI-ғасырда Сібірге кеп, Сібірді жаулап алған
Донның казагы Ермак Тимофеевич пен Кабанов, Барановтар ере келген.
Сібірді алып бергеннен кейін патша үкіметі Ермактың бұрынғы
қылмыстарын кешіп, сый берген, Сібірге атаман қойған. Сонда, Сібір
өлкесіне əкімшілік жүргізген Ермактың сүйенер мықты адамдарының
ішінде осы Кабанов, Барановтар болатын. Содан бері олардан атамандық
үзілген емес. Бертін кезде Кабанов, Барановтардан генерал, полковник,
прапорщик, поручиктер кеп шыққан. Сол офицерлердің көбі, 1917 жылы
патша түскеннен кейін соғыстан үйіне қайтып, ешбір саясатқа араласпаған
кескінмен, тым-тырыс үйлерінде жатқан. Бірақ қарулары өздерінде
болатын. Қаруын сұрап барған уақытша үкімет адамына: «Казак қарусыз
тұра алмайды» деп бермеген. Қалада Совдеп құрылып, Совдеп адамдары
казактардың бермеген құралын тартып ала бастағанда, бірен-саранынан
басқасы тығып қойып, «жоқ» деп отырып алған. Кейін, казачий отряд
құрылғанда, құралдың көбі солардан табылған.
Патша түскенге шейін ешбір саяси партияға қатынасым жоқ деп
ойлайтын, саяси мəселеден өзін қашықпын деп санап, өз басының
карьерасын көп ісінен жоғары ұстайтын Алексей Кулаков, патша түскеннен
кейін ғана өзінін, монархист екенін ұқты. Патшаның түсуіне оның жаны
қатты ашыды. Революция күндері Петроградта болмағанына, патшаның
тағын қанымен қорғай алмағанына өкінді. Оның ұғымында «патшасыз ел
мемлекет боп тұрмақ емес» еді. «Енді не болдық?» деп өкінді Алексей,
патша түскеннен кейін.
Құрылған уақытша үкіметке, əсіресе, Керенский үкіметіне ол қатты
наразы болды. Ол ептеп Франция тарихын білетін еді. 1789 жылы
Францияда монархия құлап, Наполеон да монархияны нығайта алмай, 1830
жылы июльская монархия жарыққа шыққан. «Бізде де солай істеп болмас
па екен?» деген ой кірді Алексейге. Не қылған күнде, оның арманы –
монархияны қайта орнына қою болды. Бұл жөнде өзі Россияның
Наполеоны болуды қиял етті.
Алексейдің генерал Корниловпен байланысы болушы еді. Корнилов
Қарқаралынікі, бұл Көкшетаудікі болғандықтан, землякпіз деп, екеуі 1913
жылдан танысып жақын боп кеткен. Оның қарындасы Елизавета
Андреевна Кабановтың тұқымынан шыққан полковник Гаврил Кабановқа
тиген, Кабанов 1917 жылы Жетісудағы атаман Анненковқа кетіп, соның
помощнигі боп орналасқан.
Октябрь революциясына шейін Омбыда тұрған Алексей Кулаков,
октябрьдің алдында генерал Корниловтан да, күйеуі Кабановтан да хат
алды. Олардың хатта айтқан сөздері Алексейге ұнады. «Уақытша үкімет те,
Совдеп те ұзақ тұрмақ емес,– деп жазыпты олар – монархия тез орнына
отыруға тиісті. Монархияны орнына қою міндетін тарих орыстың
монархистеріне, əсіресе, монархияға үлкен тірек болған казактарға
жүктейді. Сондықтан біз де, сен де осы жұмысқа аянбай кірісуіміз керек».
Не істеу туралы олардың Алексейге айтқан ақылы – казачий
станицаларға кетіп, казактарды алдағы болатын монархия өзгерісіне
дайындау.
Бұл ақыл да көкейіне қонған Алексей, «қайда барам?» деп жақын
адамдарына ақылдасқанда, олар Н... қаласына баруын мақұлдады. «Ол
қаланың көпшілігі казактар,– деді ақылшылар,– жəне Кабанов, Баранов
сықылды аталықты казактар көп. Сол жерге барып құралды күш
ұйымдастыру керек».
Осы ақылмен Н... қаласына күзді күні келген Алексей, тез арада-ақ
өзіне тілектестер тапты. Тез арада ол майданнан келген казактардан отряд
жасап, өзі атаман болды. Оның көзге көрінер əскері 2-3 жүздей ғана
болғанмен, шынында одан əлдеқайда көп еді. Кабанов, Барановтардың
үйлеріне кеп тым-тырыс жатқан офицер балалары шынында жай жатқан
жоқ. Олар тұрғын казактардың өзін ұйымдастырып, болашақ өзгерістің
жобасын Алексеймен бірге құрысты. Сонымен, қысқасы, 1918 жылдын,
июнь айында Сібірде болатын чехтардың өзгерісінің алдында Кулаков
өзгеріске қаладағы тұрғын казактардың көбін даярлап болды. Сөз былай
байланды: «Переворот болмақ. Қашан болатынын Алексей күні бұрын
ұйымдасқан казактарға естіртеді. Ал, қимылдайық деген күні ұйымдасқан
казактар ең алдымен үйлерінде пəтерде тұратын коммунистерді орынорнында басып қалады. Əркім өз үйіндегіні өлтіріп, көтерілуге белгі
ретінде шіркеу қағылғанда, түп-түгел көшеге шығады». Чехтардың
өзгерісін Алексей күні бұрын естіді. Сондықтан өзгеріс күні жақындаған
сайын ол аз ұйқтап, аз дамылдап,– революцияға қарсылық шараларын
нығайта түсті.
Казачий отряд жалпы қауіп көрінгені болмаса, Совдеп Алексейдің бұл
ісінің бірін сезген жоқ. Казачий отряд не қаруын тастап тарамай, не
Совдепке бағынбай, не əкімшілікке таласпай, əскер ойынымен ғана
шұғылданып тым-тырыс жатуы – олардың бір уақиғаны күтетіндігін
өзінен-өзі көрсетті. Бірақ бұл уақиға не уақиға екенін уездік Совдеп түгіл,
облыстық Совдеп те білмеді.
Əйткенмен казактардың соңғы кезде жүріс-тұрысы қауіпті бола
бастағасын Совдеп сақтық істеп, көшеге күзет қойып, қалаға соғыс
положениесін жариялады. Совдеп мүшелері казактардың, соғыс штабында
не болып жатқанын тексеріп отырды.
Пəтеріне ерте кеп, жолға ерте шығуға атын даярлап, асын ішіп, төсекке
жатқаннан кейін аз уақыт мызғыған Амантай əлденеге шошынғандай кезін
аша түрегелді де, біреу жүргендей болды ғой деп терезеге барды. Терезе
алдына бір түп тал өскен еді. Дала ала бұлттау бозамық екен. «Тал түбінде
ешкім жоқ па?» деген оймен ол, үңіле қарап еді, кісі көрінбеді.
Енді ұйықтай алмайтын болғасын штабқа барайын деп киінді де,
наганын беліне байлап үйден шықты. Көше тым-тырыс екен. «Көшедегі
күзетшілер қайда?– деп ойлады ол, бірер квартал жүргесін,– күнде бұл
кезде кешеде жүруге тиісті еді ғой?!»
Жүрегі əлденеменеге дірілдегендей болған Амантай бір кварталдан
бұрыла беріп еді, бұрышта шоқиып жүресінен отырған бір адам көзіне
елестей кетті.
– Қолыңды көтер!–деді Амантай отырған адамның ту сыртынан ептеп
басып кеп, жақындап.
Отырғанда үн жоқ. «Бұл кім?» деген Амантай, наганның құлағын ашқан
қалпымен отырғанды иығынан ұстап тартып еді, винтовкаға сүйеніп
отырған ол құлап қалды. Қолынан винтовкасын жұлып алған Амантай
құлағанға үңілсе, аузынан арақ исі мүңкиді. Есін білмейді. Жобасы Совдеп
адамы.
Қарауылдардың бұлай мас болуы жай емес екенін Амантай
жорамалдады. Бірақ, казармаға барып, басқа да əскердің хал жайын білуді,
я Совдепке баруды білмей ол аз тұрды.
Осы кезде қаладағы төрт-бес шіркеудің қоңыраулары қаңғырлап,
қаланы басына көтерді.
«Бұл не?–деп ойлады Амантай,– бұл кезде шіркеу қағылмайтын еді ғой.
Əлде өрт шықты ма?»
Əп-сəтте кеше азан-қазан бола қалды. Жан-жақтан сатыр-күтір мылтық
атылды. Қалада не хал болғанын Амантай енді сезді де, Совдепке қарай
жүгірді.
Шіркеудің қоңырау қағуы, көшедегі шу, атыс үдеді. Бірақ Амантайдың
бұл халден құты қашқан жоқ, үйден шығарда аздап дірілдеген жүрегі
орнығып, денесі серігіп кетті.
Жүгіре басқан Амантай, қаланын, орталық шеніндегі алапқа шыға
келсе, Совдеп үйін қоршаған адам. Олардың казактар екенін Амантай
көрді. Атысып жатқан түріне қарағанда – кеңсе əлі жауға алынбаған
сияқты. Казармаға барайын деген оймен Амантай бетін кейін бұрып еді, ол
жақтан да атыс естіліп, көп адам бері қарай дүркіреп келеді екен.
Дүркіреген топ алапқа шығып еді, олар да казактар екен.
Амантайды қоршады. Қашар жер болмай қалды. Жəне қашуды ол өзіне
ар көрді. Сондықтан, алап жақ шетте тұрған үйдің қасындағы кішірек
қызыл кірпіш дүкенге жүгіріп барып, артынан көріп қалған біреулер
атқылап қуып жеткенше, құлпын винтовканың найзасымен бұрап
сындырып жіберіп, ішіне кірді. Кішкене дүкенде терезе болмайтын еді,
төбесін тақтаймен жапқан, есіктен өзге жерде адам кірер орын жоқ.
Амантайдың қашып кіргенін көрген казактар, дүкенге топырлай
жүгіргенде, есік алдында тұрған Амантай, винтовканың оғын ағытты. Ол
бұрынғы мергендігінен танған жоқ екен. Атқан оғы далаға сирек кеткенін
өзі көріп тұрды.
Сол атысқаннан, Амантай таң білінгенше, дүкеннің ашық бетіне жан
жолатқан жоқ. Бірақ ол, аздан кейін бет алдына атпай, оғы азын есептеп,
көзіне кісі іліксе атты да, кісі ілікпесе атпады. Оның атпауынан «оғы
таусылған екен» деп жүгірген талай жау қаза тапты.