Ботагөз - 31

«Бірақ,– деп жазды ол, мəлімдемесінің аяғында,– Асанды осал жау деп
ойламаңдар – онда қару көп, ол қолға оңайлықпен түспейді».
Бұл мəлімдеме Қостанайдың сырт жағына келіп қалған Қызыл əскермен
соғысуға аттанған Алексей Кулаковтың қолына түсті. Бұл кезде Кулаков
ақтардың бір дивизия атты əскеріне атаман болған еді. Оның помощнигі
атаман Шайтанов. Екінші помощнигі жəне трибунал мүшесі Сарыбас
Итбаев. Дивизияда алаштан да бір полктай əскер бар.
Дивизиясын бастап, Қостанай фронтына аттанған Алексей Кулаков,
жолшыбайғы ауылды да, деревняны да қан жоса ғып, адамдарын қырып,
мал-мүліктерін талап, егін, шебін, қора-қопсысын күйдіріп отырып,
сентябрьдің 25 күні Байтөбет үйіне кеп қонды. Байтөбеттің мəлімдемесі
қалтасында.
Бұл кезде Асанға əр ауылдан ерген 50–60 қарулы жігіт Есілдің
жағасындағы қалың орманның арасында жатыр еді, іштерінде Ботагөз. Ол
да жігітше киініп қару асынған. Асанның үйінде қалған жалғыз Қалима.
Оны Асан Амантайға бола тастап кеткен.
– Бала бізге ере алмас,– деді ол Қалимаға,– сен үйде баламен қал.
Сұраған кісі болса «Асан Ботагөзді алып, мені тастап кетті, мен одан
айрылдым» де; «Бала неге қалды?» деп сұраса: «Баласынан безіп кетті»
деп, Ботагөзді жаманда. «Сен неге асырап отырсын,? десе: «Сəби ғой,
қайда қаңғыртайын, обал ғой, өліп қалады ғой» де!..
Осы ақылмен қалған Қалимаға, Асан түнде ұрланып жолығып кететін,
кейде түнде ұрланып Қалима да Асандардың қасына – орман арасына
барып қайтатын.
Байтөбет үйіне кеп түскен Кулаков қасына Шайтановты, Байтөбетті,
Сарыбасты алып, іңірде отыз шақты солдатпен Құттыбай аулына салт
аттанды.
– Осы үй!– деді Байтөбет, шапқынмен келген солдаттарды бастап, Асан
үйінің алдына тоқтап.
Кулаков, Шайтанов, Байтөбет, тағы он шақты солдат аттарынан қарғып
түсіп, үйге кірді.
Бұл кезде Қалима Амантайға ас беріп отыр еді. Аттың дүбірін естігесін
ол есікке жүгіріп барып сығалап, түсіп жатқан солдаттарды көргесін,
жүрегі ұшып кетіп, сұп-сұр боп керегеге сүйене қойды. Солдаттар мылтық
ұсынып кіріп келгенде – Қалима безгек адамдай қалш-қалш етті.
Бір аяқ айранды екі аяғының арасына қойып, Қалима ішкізіп отырған
Амантай, Қалима тұрып кеткесін, қасықты өзі алып ішемін деп үсті-басын,
бет-аузын қатықпен тегіс жаққан еді. Солдаттардың кім екенінде жұмысы
болмаған Амантай бір қасық айранға аузын малып, омырауына төгіп
отырып, əдемі қара көзін солдаттарға күлімсірей тікті.
– Сенікі бай қайда?– деді Кулаков Қалимаға төніп.
Қалиманың аузы сөйлеуге келмей, тісі сақ-сақ етті, дірілдеген буыны
денесін зорға көтеріп, ол құлап қала жаздады.
– Айт!– деді Кулаков қамшымен тартып-тартып қалып.
– Ойбай-ай, ойбай-ай!..– деген дыбыс шығып кетті Қалимадан.
– Айтсайшы сорлы!– деді Байтөбет,– əйтпесе, өлдің ғой.
Қалиманың адамға ұқсамайтын даусынан қорыққан Амантай қатығын
төге түрегеп, жылап ұмтылды.
– Бұл кім баласы?–деді Кулаков.
– Асқар Досановтың баласы,– деді Байтөбет.
– Ə-ə-ə!.. Аты кім?
– Амантай!..
– Амантай?!. Ұғымды!.. Амантай өлген... Асқардың досы. Соған
ескерткіш... Ату керек!
Кулаковтың түйіле қарап, берген бұйрығының шын екенін көрген
Шайтанов, наганының аузын балаға қаратып, құлағын қайыра беріп еді...
– Атпаңыз!– деді соңдарынан келген Елизавета Андреевна, Амантайды
жерден көтеріп құшағына ап.
– Мұнда романтизмге жол жоқ. Елизавета Андреевна!– деді Шайтанов,–
мен атаманның бұйрығын орындауға тиістімін.
– Сəби ғой,– деді Елизавета Андреевна жалынышты дауыспен,–
атпаңыз!..
– Сіз құшағыңызға жыланды қысасыз!– деді Кулаков қарындасына,–
түбінде ажалыңыз осыдан болады. Оны ойлайсыз ба?
– Ол рас,– деді қарындасы,– бірақ сонда да мен сəбиді атуға бермеймін.
Мен сіздердің іштеріңізде жүріп, ешбір қылықтарыңызға қарсы тұрған
емеспін жəне қарсы тұрмаймын да. Бұл менің сіздерден əуелгі де, соңғы да
өтінішім болсын.
– Ну... жарайды!..– деді Кулаков,– сөйлесіп тұруға уақыт жоқ, Елизавета
Андреевна, есіңізде болсын: бұл ең соңғы тілегіңіз...
– Жарайды.
Денесі ауыр, екі беті нарттанған, қара бұйра шашы бар, қара көзді əдемі
Амантайды Елизавета көтеріп тұрып бірдемелер сұрап еді, үрейлене
қараған бала жауап бермеді.
Елизавета қолынан баланы түсірді.
– Айтасың ба?– деді Кулаков, Қалимаға тағы қамшы көтеріп.
– Айтайын,– деді үрейі ұшқан Қалима. (Ол қорқып, шынын айтты).
...Салт атқа мінген Қалима ақтарды амалсыздан Асандардың қосына
апарды. Бұл кезде Асан мен жігіттердің көпшілігі қоста жоқ еді. Ботагөзбен
жəне екі жігіт ұйқтап жатыр. Отта қазанға ет асулы тұр.
– Тұр!– деген қатты дауысқа жігіттер де, Ботагөз де бастарын көтеріп
көзін ашып еді, мылтық ұсынған солдаттарды көрді.
– Көтер қолдарыңды!– деген дауысқа Ботагөз де, жігіттер де қолдарын
көтерді.
Ақтар қол көтергендерді тінтті, Оларда қару жоқ еді.
Мылтық ұсынғандардың ішінен Ботагөздің танығаны – Алексей
Кулаков. Бірақ Кулаков оны еркекше киінгендіктен əуелі тани алмай қалып,
денесінен қару қарап сипап жатты да:
– Ə, сен əйелмісің?!–деді таңданып.– Сен Ботагөз емеспісің?– деді ол
тінтіп болғасын.
Ботагөз үндеген жоқ.
Ботагөздің қорыққаны: Асқардың хаты төс қалтасында еді. «Соны
тауып ала ма?» деп састы. Кулаков мылтық табылмағасын Ботагөздің
қалтасын тінтпеді де, қолын түсіруге рұқсат етті.
– Асан қайда?–деді Кулаков, қолын түсірген Ботагөзге едірейіп.
– Білмеймін.
– Мен саған адамгершілік көрсетіп болдым!– деді Кулаков, көзімен
атқылап, Ботагөзге,– енді жетеді. Мен енді сенімен тіл емес, мынамен
сөйлесем! (Кулаков қамшысын көрсетті). Одан да айт шыныңды!
Шынын айтпаған Ботагөзді Кулаков сабамады.
– Бір жолғы олжаға осы да жетеді,– деді серіктеріне,– қалғандарын тағы
іздерміз. Қайтайық!..
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
ТОЛҚЫНДЫ ТУ
1
Талай адамды атып та, талай ауылды, талай орманды күйдіріп те
Асанды таба алмаған Алексей Кулаковтың «дикая дивизиясы» Байтөбет
ауылында үш күн жатып, төртінші күні Қостанайға беттеп жөнелді. Бірақ
Байтөбет аулынан əскерін ол түгел əкеткен жоқ, Атаман Шайтановпен жүз
казакты қалдырып: «тез арада Асанды ұстап маған алып кел» – деп бұйрық
берді, Ботагөзді Кулаков өзімен бірге əкетті.
Ол маңайдың ауылы да, деревнясы да Шайтановтың атына қанық еді,
1918 жылдың қысында бұрынғы Атбасар уезінің Маринский дейтін
қаласынын, (қазақша аты «Амантай») крестьяндары Колчак үкіметіне
қарсы көтеріліс шығарған. Бұл көтеріліске сол маңдағы көп деревняның
крестьяндары, көп ауылдың қазақтары қатынасқан, осы көтерілісті басуға
Колчак атаман Шайтановты жұмсап, Шайтанов төрт-бес ай Маринскийді
зеңбіректің астына алып, көтерілісті күшпен басқан. Көтеріліс басылғаннан
кейін, «еркек кіндікті адам қалмасын!» деген «ұранмен», атаман Шайтанов
көтеріліске қатынасқан ауыл, қалалардың еңкейген кəрі, еңбектеген
жасынан еркек атаулыны қойдай бауыздап қырған. Шайтановтың айуандық
азабын көрген ел – мал-мүлкінен безіп, бет-бетімен қаңғырып кеткен. Сол
маңдағы ауыл, деревняға, мəтте далаға сыя алмаған адамдардың біразы
Байтөбет маңындағы ауылдар мен деревняларға қашып келген. Олардың
кейбіреуін Байтөбет білетін.
Ауылында жүз казакпен қалған атаман Шайтановқа, Байтөбет өзі
білетін жасырынған адамдарды түгел айтып, қаннен-қаперсіз боп жүрген
олардың біразы ұсталып, атылды. Алды атыла бастаған олардың
бірсыпыралары, көрсетуші барын сезіп, қайтадан қашуға кірісті.
Шайтановтан сескеніп, олардың жасырынған үйлерінің адамдары да
қашты. Сонымен, қашақтың саны көбейіп, аздан кейін бəрінің басы
құралып, үлкен жиынға айналды. Асан да соларға қосылды.
– Енді қашуды қояйық,– деп ұйғарысты жиналғандар,– партизан
отрядын жасап, Колчакпен соғысайық? Бұл ұсыныс қабыл алынғаннан
кейін, жалпы қарасыны мыңға жақын жиын: бас, орта, кіші командирлер
сайлап, жиынды əскер тəртібімен белді.
Мұндай құралданған күш жасалып жатқанын естіген ауыл, деревняның
ақтардан жапа көрген адамдары жан-жақтан тіленіп келіп, партизан
отрядына өздері жазылды.
Партизан отряды кеп кешікпей ақтарға шабуыл жасауға кірісті. Бір күні
олар Байтөбет ауылында жатқан Шайтановқа шабуыл жасап, Шайтановты
қашырды. Үйде қалып жан сақтай алмайтынын білген Байтөбет
Шайтановпен бірге кетті.
Бұл кезде ол маңға Колчак əскері кеп келген еді. Колчак əскерінің жүрістұрысына қарағанда Қызыл əскердің жақындап қалғандығы ешкім айтпайақ мəлім болды. Бір жұма бұрын күнбатысқа қарай ағылған ақтың қалың
əскері, енді кейін жапырылды. Келешегінен үміт үзгендігі ақтардың кескінкейпінен, қылық-мінезінен де айқын ұғылды: үрейлері ұшқан, қарайғаннан
қорқуға айналған, ауыздарына «шабуыл» емес, «қашу» ғана түседі; жүздері
сынық, көңілдері басыңқы, мінезі бейбастақ, бойларын кернеген
тырсылдаған ашу, сөздері бейпіл, жұмсағаны мылтық пен қамшы, істері
талау...
Осындай физический де, моральный да қалжыраған Колчак əскері,
тəртіпті, қарулы Қызыл Армия түгіл, партизан отрядының өзіне де үлкен
қару көрсете алмады. Партизан отряды ақтарға тынымсыз шабуыл жасап,
шет пұшпақтап қиратып, қаруларын ала берді. Осы əдіспен аз күнде
партизан отряды зеңбірек, пулеметтерден де қоса, қолына мол құрал
түсіріп, кəдімгі шын мағынасындағы соғысқа кірісті.
Партизандар соғысында ерекше көзге түскен жасақтардың біреуі –
Асандікі. Атылған шешесінің, жақын жігіттерінің қолға түскен Ботагөздің
кегін алу үшін, ол жанын аямай, бата қимылдады. Оның бір қорыққаны:
ақтар Қалима мен Амантайды өлтіріп кетер деп еді (ақтардың əйелді,
баланы атуы көбейіп кеткен, бесіктегі балаларды найзаға ілген оқиғалары
естілген), партизан отряды күшейіп алғасын, штабын Асан ауылының
маңына құрып, ақтарды ол арадан қуды.
Асанның отрядына бел болған жағдай, біріншіден – Қызыл Армияның
жақындап қалуы болса, екіншіден – құлақ естір жерде: орыстан да,
қазақтан да, басқа ұлттардан да осы сияқты отрядтардың көп құрылуы,
солардың кебімен Асан отрядының құлақтас, сабақтас боп тұруы.
Асанның, оның жолдастарының естуінше: «Осы арадан Қытайға шейін
қаптаған партизандар. Ақтар осы маңайда ғана қашып жүр. Ілгері жақтың
бəрін партизандар басып ап, ақтарды жойып, Совет өкіметін құрған».
Бір хабарда: «Қарқаралы, Ереймен жағында Амантай отряды
құрылыпты дейді, он мыңға жақын қолы бар дейді» деп естіді. Амантайды
Асан көрген. Амантай Совдептің сайлауын өткізуге келгенде Асанның
үйінде қонақ боп дəм де ішкен, ол кезде саясаттан хабары жоқ жəне
саясатты білгісі келмейтін Асан, Амантайдың: «Асан шырағым, шаруаң
шағын жігіт екенсің, өзің он алтыншы жылы солдатқа да барып қайтыпсың.
Зорлықпен барғаныңды айтып отырсың. Задың момын болғанмен,
сүйегіңде кемігің бар жігіт көрінесің. Біз, міне, кедейдің қосағын қосақтап,
еңбекші халықтың үкіметін құрғалы жүрміз. Бірақ ауылдық кедейі əлі
қараңғы, таптық санасы оянбаған. Совдепке ауылдың кедейін оятысатын,
санасын көтерісетін адам керек. Ондай іс қолынан келетін адамдарды біз
жергілікті Совдепке бастық қып сайлаймыз. Бір көргеннен-ақ парқыңды
танып отырмын: қолыңнан іс келетін жігіт сияқтысың. Егер ұнатсаң:
ауылдық Совдепке сені бастық қойғым келеді!»– деген сөзіне: «Оның жол
ғой, отағасы, бірақ ата-бабамда билік айтқан кісі жоқ еді, ел ұстау
қолымнан келмес, құдай шаңырақтың төрт тесігінен, ошақтың үш бұтынан
берсін деп маңдай теріме сүйенген адаммын, мені төре бол деп қыстама!»–
деп көнбеген. Қайта-қайта айтып, сөзіне көндіре алмаған соң, Асанға іштей
өкпелегенмен, сырттай сыр бермей, ертеңіне аттанарда: «Дос болуға
тұратын жігіт екенсің, тағы да көрісерміз, қалаға келсең біздікіне түс» деп,
рахмет айтып қоштасқан.
Н... қаласында болатын переворотта Амантайдың өлгенін я тірі кеткенін
Ботагөз Асанға анықтап айта алмаған еді. «Шіркін, кісі-ақ еді!– деп өкінген
еді Асан,– өлмесе жарар еді!»
...Солай, Амантайдың аман болуын іштей тілейтін Асан, «Амантай
отряд құрыпты» деген хабарды естігенде шектен шыға қуанды. Онымен
хабарласпақ, жалғаспақ боп, ол ат жетер жерге астыртын адамдар да
жіберді. Біреулер: «біле алмадық» деп, біреулер: «білдік, бірақ жер шеті –
қиянда болса керек, ат жетер жерде емес дейді» деп қайтты.
Жіберген адамдары жете алмағанына өкінгенмен, Амантайдың «бар
дейді» деген хабарын Асан көңілге медеу көрді. «Жел болмаса шөп басы
қимылдамайды» деген мақал бар деп ойлайды ол.– Мұндай хабар тектентекке шықпайды, осы сыбыстың шығуы тегін емес. Қайда болса да, бір
жерде Амантайдың бары анық. Тірі көрсем!..»
Асанның арманы – Амантайды ғана көру емес. Оның арманы –
Асқарды, Ботагөздің сырттан таныстыруымен Кенжетайды аман көру. Ең
зор арманы – Совет өкіметінің құрылуын көру. «Қызыл Армия жақындап
қалды» деген хабар естілгенде, «Асқарды Қызыл Армияға қосылады» деп
сенетін Асан: «аманшылық болса, Ботагөз бен Амантайды Асқардың
қолына тапсырсам!» деп үміттенген еді, үмітіне қуанған еді. Қазір ол
үміттің бір шетін уайым бұлты басты. «Ботагөз қолда кетті!– деп өкінді
ол,– біздің қолға аман келе ме, жоқ па, оны кім білсін! Əй, аман келмес!
Үйінде тиыш отырған қатын-қалаш, бала-шағаны өлтіріп кететін ақтар,
Ботагөзге рахымшылық істейді деймісің!» Осылай, оның ойын қоршаған
қорқыныш бұлтынан, жұлдыздай жылтырап көрінетін жалғыз сəуле – сəби
Амантайдың əкесіне аман табысуы. Сəби Амантайдың амандығын, Асан өз
амандығынан артық тілейді. «А, жасаған!–деп сиынды, дінге сенетін
Асан,– осы тілегімді бер!»
«Ерсіл-қарсыл ағылған ақтардың біреуі жазым қыла ма!» деген
қорқыныш Асанның зəресін күнде алады, күн сайын ол ауылынан хабар ап,
Амантайдың амандығы үшін, тəңірге күн сайын «тəубə» қылады.
Ақтарға шабуыл жасай отыра, Асан бастаған партизан отрядының жəне
бір қолға алған ісі – күнбатыс жақтан қашқан байларды ұстау.
Қызыл Армияның жақындап келе жатқанын тұрғын ел қашқын
байлардан да байқады. Сентябрьдің ортасынан кейін пар жеккен аттарға,
грузовик – автомобильдерге мүліктерін тиеп, күнбатыстан күншығысқа
ағылған қашқынбайлар қаптап кетті.
Партизан отряды құрылғанша олардың біразы аман етіп кетіп еді, отряд
құрылғаннан кейін көбі ұсталды. Оларды қорғауға ақтың шамасы келмеді.
Қашқындардан алған мүлікті партизандар екі жүйеге бөлді. Біреуі –
алтын, күміс, я сол сықылды банктік қымбат заттар, асыл тастар; бұл
жүйелі мүлік отрядтың штабының кассасына түсті. Екінші – киім-кешек,
төсек-орын, ыдыс-аяқ сықылды мүліктер; бұлардың ішіндегі қазынаға
жарарлық ете бір қымбаттары болмаса, партизандар бөлісіп алысты.
Қауіпті адамдарын партизандар атты, қауіпсіздерін, əйелдерін, балаларын
аман сақтады.
Қашқындардың ішінен толып жатқан ұлттың байларын табуға болатын
еді: татар, орыс, еврей, башқұрт, шуаш, мордва, қалмақ, қазақ.
Бірақ үй ішімен көшкен қазақ байлары аз кездеседі. Қазақ байларынан
қашқандар: өгіз, қой сықылды сауда малын айдағандар.
Бұл қашқындардың:
– Қайда барасың?– дегенде айтары:
– Қытайға.
Ақтардың əскері партизан отрядынан сырғып солтүстік күншығысқа
беттеп алыстаған кезде, бір күні қарауылда жүрген Асанның құралды
қосыны, ішінде жүк тиеген екі машинасы бар, жиырма-отыз арбалы
қашқындарға кездесті.
Құралды адамдарды көргесін олардың керуеніндегі жүк тиеген екі
машинасы мылтық атқанға қарамай қаша жөнелді. Есіл ол арадан үш
шақырым ғана жер еді. Есілдің сол тұсында көпір болатын, бірақ көпір
басында қарулы күзетші бар. Өзге жерде өтетін өткел жоқ.
Машинадағы қашқындар ешқайда бара алмайтынына күмəн
келтірмеген Асан, ат жеккен арбаларды тоқтатып тексерсе – көпшілігі орыс
пен татар екен, ішінде төрт-бес қазақ семьясы да бар.
– Қашқандар кім?– деп сұрады Асан.
– Білмейміз, бізге жаңа артымыздан кеп қосылын еді,– деп қашқындар
айтпады.
– Ендеше, маған еріңдер,– деп Асан, оларды көпірге бастап жөнелді.
Көпірге келсе – автомобильдегілер ұсталған екен. Көпірдің екі жағын
ағаш пен шөп-шаламды араластырып судан жоғары өсіріп, су ағар
ортасына тақтай салынған еді.Егер тақтайды ала қойса адам да, ат та өте
алмайды.
Автомобильдегілер көпір басындағы күзетшінің оқпен тосқауыл
жасағанына қарамай өтіп кетпек болған екен, күзетші тақтайды сыпырып
алып, машиналар көпірдің ішіне кіре, «тақ!» деп тоқтап қапты. Кейін қарай
шегінейін деген екен, тақтай арасына пулемет құрып отырғандар, оқты
ағыта бастағасын шегіне алмапты.
Содан, көпірдің екі жағынан да партизандар қамап кеп ұстауға
айналғанда, қапқа ораған бірдемені машинадағылар суға атыпты. Содан
кейін қолға талассыз түскен олар, партизандардың «суға не тастадыңдар?»
деген сұрауына: «түк те тастағамыз жоқ!» деп танып тұр екен.
Ұсталғандар жиырма шақты адам екен. Ішінде төрт-бес қазақ бар.
Қазақтардың ішіндегі ұзын қара сақалды біреуін, «осыны қайда көрдім?»
деп ойлаған Асан:
– Суға анық тастады ма?– деп сұрады, ұстаған партизандардан.
– Анық!
– Анық болса, бұлардан несіне сұрайсыңдар. Мен қазір алып шығам.
Асан шешіне бастады.
– Сүңгисің бе?– деп сұрады партизандар.– Су суық емес пе?
– Түк те етпейді.
– Қой, ауырарсың!–деген сөздерге болмай, ішкиімнен басқа киімді
шешіп, ішкиімді ышқырынан түрініп, Асан көпірден суға басын төмен бере
секірді.
Ол ара Есілдің өте терең жері болатын еді. Асан сүңгіген жер үйіріліп,
шұп-шұңқыр болды да тұрды.
Асан су түбінде кешікті. Тұншығып өліп қала ма деп жолдастары қорқа
бастады.
– Су астында дем таусылатын уақыт болды,– десті əркімдер,– апыр-ай,
жазым болмаса жарар еді.
Асан кешіккен сайын ұсталғандардың бетіне қан жүгіріп қуана бастады.
Бір кезде бір жақ қолтығына бір үлкен қапты қысып, Асан судан шыға
келді.
– Ал, ұстаңдар!– деді ол, көпірге жақындап малтып кеп.
Партизандар қапты судан суырып алды.
– Арқан бар ма?– деді Асан судан шықпай.
– Бар, неге керек?
– Бір ауыр нəрсе жатыр, көтере алмадым. Екеу екен.
Біреуі осы. Анасын шығара алмадым. Арқан байлайын, содан кейін
тартып алайық.
– Құрысын, оны қайтесің!–деген сөзге Асан:
– Жоқ, тартып алайық, ол тегін нəрсе емес!– деп бол-мады.
– Тоңасың!– деген сөзге:
– Тоңатын емеспін, қайта денем қызып алды, су да суық емес,– деді
Асан.
– Мə, ендеше арқан!– деп қолына ұстатқан жуан арқанмен Асан тағы
сүңгіді де, көп кешікпей шығып,– ал, тартыңдар!–- деді жолдастарына.
Он шақты партизан арқаннан тартып, кенепке ораған бірдемені судан
суырып ап кенепті жазса – пулемет екен. Жазуына қараса Англия
заводынан жақында шыққан.
– Екінші қапта не бар екен?– деп қараса, төрт-бес адам зорға көтеретін
кеспелтек темір сандық. Аузында құлып.
– Бұлардың неге қашқаны енді мəлім болды,– десті партизандар,–кəне,
сандықтың кілтін беріңдер!
Осы кезде шапқынмен Алатай келді:
– Ауылға қызылдар келіп қалды!
– Қойшы!..
– Рас, Асан, сүйінші! Əдейі саған сүйінші айта келдім! Əлгі...
Ботагөздің күйеуінің аты кім еді?
– Асқар Досанов.
– Сол сіздің үйге кеп түсті. Мені саған жіберді.
2
Қостанайдан Көкшетау мен Атбасардың арасын ала Ақмолаға беттеген
Қызыл Армияның 249-полкында Асқар политкомиссар еді, Кенжетай бір
дивизионның командирі еді.
Асанның ауылы қай жерде екенін Асқар білмегенмен өткен қыс
Сағиттан ол ауылды да, маңайындағы ауылдарды да сұрап жазып алған.
Есілге жақындаған сайын Асқар жазып алған ауылдарының атын атап
жолшыбай сұрастырып еді, Байтөбетті Қостанайдың түбіндегі елдерге
шейін біледі екен. Сағиттың айтуынша Байтөбет ауылы мен Асан тұратын
Құттыбай ауылы жақын. Сондықтан, Асқар, Байтөбет ауылының жер
мөлшерін сұрап алғаннан кейін, ілгері жүрген шақырымын есептеп,
жақындаған жақындаған сайын асықты. Асыққан сайын оның көз алдында
Ботагөз бен Амантай елестеді де тұрды.
Байтөбет ауылына жетпіс-сексен шақырым қалды деген жерден бастап,
«енді анығын білетін шығар?» деп Асқар жолыққан адамнан: «Асанды
білесің бе?» деп сұрап еді – «білмейміз!» дегеннен басқа жауап алған жоқ.
«Білмейміз! деушілердің көбі Асанды да, оның басына түскен халды да,
Ботагөз жайын да жақсы білетін еді. Олардың білгенін айтпау себебі екеу:
біреуі – Асқармен таныс болмағандықтан, оның бұл уақиғаға қалай
қарайтынын білмейді, екіншісі – қазақта «көрдім деген көп сөз, көрмедім
деген бір сөз» деген мақал бар.
Білгенін білмей қалған жұрттың сөзіне: «бұл қалай?» деп қайран қалған
Асқар, Байтөбет ауылына 50 шақырым қалды деген күні таңертең, «бүгін
жетеміз» деген оймен асығып аттанды.
Асқар ішінде келе жатқан полк, көптен бері алдынан үлкен қарсылық
көрсеткен жау кездестірген жоқ еді. Бұл полктың маршруты: Уфа,
Белорецкий, Орский, Қостанай. Осы жолында полк Орскийде Дутов
əскерін кездестіріп, үлкен ұрыста бір рет қана болды. Одан кейін шабуыл
жасаған үлкен қарсылық болмай, ақтар қаша соғысып сырғыды да отырды.
Байтөбет ауылына 50 шақырым қалды деген күні таңертең аттанған
Асқар сол күні Ботагөзге жетіп қонуды ойлады. Алдында бет қайтарар
жаудың жоғын білетін командир Асқардың бұл ұсынысына қарсы болған
жоқ.
Қонған жерлерінен тан, біліне аттанған олар, алдына разведка жіберіп
отырып, шамасы жиырма шақырымдар кезінен, ығында үлкен көлі бар бір
шоқ ағашқа кездесті.
Ағаштың ығында шоғырланған адамдарды көрген бұлар, жау ма деп
ойланып, сақтанып еді, разведкадан: «Өзіміздің басқа бір полк» деген хабар
алды.
249-полк кілең кавалерия еді. Алдында жау жоғын естіген олар, өлең
айтқан дауыстары даланы басына көтере, тура кел айналасында тынығып
жатқан полкқа беттеді.
Көл үлкен еді. Ортасы жалтыр, айналасына қалын, қамыс шыққан, əр
жерде суаты бар. 249-полк осы келді жағалап отырып, тынығып жатқан
екінші полкқа жақындағанда: екі қызыл əскер алдына салып айдап келе
жатқан біреу ұшырай кетті. Асқар алыстан ол адамға көзін салып еді,
үстінде ақтардың солдаттарының киімі бар. «Не соғыста қолға түскен, не
шпион болған адамның біреуі шығар?» деп ойлады Асқар.
Ақ-қарасын анықтап тексермей, қызыл əскердің бастықтары ешкімді
өлім жазасына бұйырмайтынын білетін Асқар, айдаған адамды қызыл
əскерлер атуға апара жатқанын көре-тұра: «ісіне лайық жаза алған
шығар?»–деді ішінен.
Айдалған адамды, мылтық ұсынып əкелген екеуі көл жағасына
апарғанмен, қастарына келіп қалған 249-полк өтіп кетсін дегендей атпай
тұрды. Айдалған безеріп тұрды да жылап жіберді.
«Асқарды да көре алмай елдім ғой!..»– деген дыбыс шалынды
Асқардың құлағына, ұсталғанның аузынан.
– Жолдас командир!–деді Асқар, атының басын тартып тұра ғап,
қасында келе жатқан командирге,– естідіңіз бе, ана кісінің не дегенін?
– Не дейді?– деп сұрады командир.
– Мені, яғни Асқар Досановты көре алмай өліп барам деп жылап тұр.
– Кім болғаны?
– Əрине, маған бір жақын адам болғаны.
– Онда, анықтау керек. Барып біліңіз...
– Тоқтаңыз!..– деп сақтандырды, ат үстінен жақындаған Асқарды,
айдалғанның қасында тұрған екі қызыл əскер.
– Жолдас, қызыл əскерлер!– деді атын тежеген Асқар,– мен
командирлеріңізге жолыққанша сабыр етулеріңізді өтінем. Бұл мені білетін
кісі.
Асқар тынығып жатқан полкқа шаба жөнелді. Мұның атылатын адамға
барғанын тыныққан полктың командирі көріп, дүрбімен қарап тұр еді.
– Командирлеріңіз қайда?– деп сұрады, бірінші жолыққан қызыл
əскерден.
– Əне тұр!
– Мойнына асқан маузері бар, қолына дүрбі ұстаған, ромбалы биік орыс
жігітінің қасына шауып кеп тұра қалған Асқар:
– 249-полктың комиссары Асқар Досанов,– деді ат үстінен өзін
таныстырып,– менің сізден өтінішім бар!
– 85-полктың командирі Орлов,– деді командир,– айтыңыз!
– Анау атуға апарған адамды анықтағанша босатыңыз?
– Біз оны анықтадық.
– Сонда да өтінем, жолдас командир! Ол кісі менің атымды атады.
Маған жақын біреу болуға тиіс.
– Жарайды,– деді командир, қасындағы біреуге қарап,– сіз атқа мініп,
қайтарып алып келіңіз!
Жұмсаған адам қайтарып алып келгенше аттан түскен Асқар сол арадан
қозғалған жоқ. 249-полк «жазалы» адамнан бұрын келіп, 85-полктың
қасына тоқтап, аттарынан түсе бастады.
Жазалы адам жақындағанда, Асқар тани кетті: Сағит! «Бұл неғып
дұспан болды?» деп ойлады Асқар, командирдің «анықтадық» деген сөзі
есіне түсіп.
Сағит Асқарды танымады. Оған тануға да болмайтын еді. Өйткені,
Сағит көргенде, оның сақал, мұрты қауғадай, кескіні жүдеу, киімі жаман.
Қазір ол: сақал, мұртын қырған, үстінде əдемі киімдері бар, кескінді,
сымбатты қызыл комиссар!..
– Танисыз ба?– деп сұрады Асқардан Орлов.
– Танимын. Сағит Бектемиров.
Атын атағанға құлағы селтең еткен Сағит, «осыны қайда көрдім?» деп
тұрған Асқарды енді тани кетіп, жылап қоя берді.
– Жылама, ұят болады!–деді Асқар,– жігіт кісі жыламас болар!..
Орловқа Асқар Сағиттің кім екенін айтты.
– Мүмкін қата болуы,– деді Орлов,– күдігі күшті.
Асқар сұрастырса, анығы былай екен: Сағит сол маңдағы бір ауылда
мұғалім боп тұрады. Сол ауылға өткен күні ақтың екі офицері кеп, мылтық
атып ауылдан еріксіз ат жектіреді. Офицерден қорқып ауылдың бар еркегі
тығылып қалады, атты жегуге де, ылаушы болуға да, ауылдағы бар еркек –
Сағитты офицерлер зорлайды.
Пар ат жеккен арбаға Сағит ылаушы боп шығады. Былай шыға,
офицерлер жолда Сағитты шешіндіріп, оның барлық киімін өздері бөліп
киеді де, мұнын, барлық документтерін алып, бұған өздерінің киімдерін
беріп, жаяу тастап, атпен тартып отырады.
Жалаңаш қалған Сағит, қорықса да амалсыз офицерлердің біреуінің,
киімін киіп, жаяу келе жатқанында, 85- полктың разведкасына кездеседі.
Разведка оны полкқа алып келеді.
Орлов жауап алғанда, Сағит құтылам деп, өтірік айтып, сөзінен
шатасады, сөздері айыршақ шыққасын, документі болмағасын, полктың
соғыс советі оны шпионға ұйғарып, атуға бұйырады.
– Осындай бір адам Звериноголовскийде кездесіп, сөзіне сеніп
босатамыз деп қырғынға ұшырап қала жаздап ек,– деді Орлов Асқарға,
Сағиттың қауіпті адам емес екенін анықтағасын,– бұл жігіттің сөзі де,
жүрісі де соған дəл келді. Соғыста осындай қаталар болады.
Өлім жазасынан құтқарылған Сағит ұзақ уақыт есін жиып, буынын
бекіте алмады. Екі сөзінің бірінде ол, жоқ жерден өліп қала жаздағанын
айтып, жылай береді. Көңілі орнына түсіп жайланғанша, Асқар Сағиттан
Ботагөз мəнісін сұрамады. Сұрағанмен де ол айта алатын емес еді.
Біраздан кейін Сағиттың көңілі орнықты. Жасы тыйылды. Кеудесі
кеңіді. Содан кейін ол, сұраған Асқарға, Ботагөз бен Асанның басындағы
халін жасырмай, түп-түгел айтты.
Бұл хабарды естігенде: Сағиттың қорыққанына күліп отырған Асқар да,
Кенжетай да қандарын ішіне тартып тұнжырап қалды.
«Шынымен-ақ бақытсыздыққа жаралған адам болғаны ма?» деп ойлады
екеуі де.
– Кулаковтың отряды қайда?– деп сұрады Асқар аздан кейін, кеудесін
қақ айыра күрсініп.
– Көкшетауды бетке ұстай жөнелді деп естідік, оған бес-алты күн болып
қалды. Амантай аман, жақын арада сол ауылға ылау апарып ем, əдейі
барып көрдім. Жүдейтін емес. Тағы бір хабар,– деді Сағит, Асқарға төніп,–
Амантай бар ғой, кəдімгі үлген Амантай...
– Ие!..– деді Асқар серігіп,– ол қайда?
– Ақтармен қабырғалап соғысып барады деген хабар шықты.
– Қойшы!.. Апыр-ай, тірі ме екен?
Асқар қуанышын қайда сыйғызарын білмеді.
– Рас. Көзімен көрген адам айтты.
– Аузыңа май!– деді Асқар,– рас болса бұдан артық қуаныш болады
дейсің бе?
Таңертеңгі асын екі полк та сол арада ішіп, күн түске тармаса ілгері
жөнелді. Іші алауланған Асқар – ас ішкен жоқ. Өңі сынған себебін ол
командиріне айтты.
– Уайымдамаңыз! – деді командир, – қайда құтылар дейсіз. Кешікпей
ұстармыз.
Құттыбай ауылына 249-полк түс ауа жетті. Сағит тура оны Асан үйіне
апарып түсірді.
Қызыл Армияны бұл ауылдың бірінші көруі еді. Сондықтан ауыл əуелі
олардың не мінез көрсетерін білмей үрейленді. Соның біреуі – Қалима.
Есігінің алдында мылтықты адамдар түсіп жатқанда, Амантайды
құшағына алған ол, қайда тығыларын білмеді.
Сағит пен Асқар кіріп барғанда, Қалима кебеже мен ағаш төсектің
қуысында сұп-сұр боп тұр еді.
– Қорықпа!–деді Сағит,– бұл кісі анау Амантайдың əкесі – Асқар деген
жігіт. Мен алып келдім!..
Біртіндеп бетіне қан жүгіре бастаған Қалиманың көзінен жас ыршып
кетті.
– Қарсы алатын апам (Ботагөзді ол «апа» дейтін еді) жоқ,– деді ол,
жасқа булығып, жақындап,– егер үйде болса қандай қуанар еді!..
Есіктен кіргелі Асқардан көзін айырмаған Амантайды Асқар кенеттен
құшақтап алуға қорқар деп ойлап, даусы қалтырай шығып:
– Келе ғой, қалқам!– деп шақырды.
Амантай үлкен қара көзін Асқарға қадап, аз уақыт ұмтылмай тұрды.
– Бара ғой, Аманжан, əкең ғой, бара ғой, сəулем!– деп Қалима
ұсынғасын, қолын созған Асқарға қарай құшағын жайды.
Асқар Амантайдың толық бетінен, білегінен, құшырлана сүйді де,
иіскеді де. Ол кезде Амантай Асқардың жағасындағы знактарын,
шлеміндегі қызыл жұлдызын ұстап таңырқанған кескінмен көрді.
– Көзі мен мұрны Ботагөзге тартқан екен,– деді Кенжетай,– маған
берші, Асқар, мен де иіскеп мауқымды басайын.
Асқардан алған Амантайды Кенжетай сүйген жоқ, жай құшырлана
иіскеді.
– Бұл қуаныштың алды,– деді Кенжетай Асқарға,– полктың командирі
жолдас айтты ғой: «ұзап қайда барар дейсің?» деп. Ұзап ешқайда бармас.
Командирмен ақылдасып, Асқар сол күні ілгері жүрмек болды. Бірақ
Асқардың Асанды көре кеткісі келді.
Асан ауылының айналасын қоршаған партизан отрядтары Қызыл
Армияның келе жатқанын көрді. Бірақ олар кім екенін əуелі білмей,
астыртын хабаршы салды. Көрінген əскерді осылай анықтап алып, қимылға
содан кейін кірісетін партизандардың əдеті еді.