Latin Common Turkic

Ботагөз - 29

Total number of words is 4005
Total number of unique words is 2142
35.6 of words are in the 2000 most common words
49.8 of words are in the 5000 most common words
57.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
əуелде елге мені «əйелім» деп əкелді де, енді үйленейін десе қисынын таба
алмайды. Жас жігітке бір жағынан əйелсіз отыру қиын болса, екінші
жағынан шаруа жабдығы бар. Оның үстіне: «бізді қапшыққа жасыра
алмайсың» деген орыста мақал бар. Мені бұл қаншалық жасырып ұстай
алады. Осының бəрі маған үлкен уайым боп жүр. Омбыға кетер едім
дейтінім сол.
Бұл сөздерге не жауап берерін білмеген Сағит, Ботагөзге телміре қарап
отыр еді, суат жақтан аттың дүбірі естілді.
– Қосшыбай ғой,– деді Сағит тал арасынан сығалап,– тұрған екен ғой.
Мені іздеген шығар. Кетейін.
– Сөз осы,– деді Ботагөз де түрегеп,– картішкені бір қаға берісте
қолыңызға ұстатармын. Енді сөйлесе алмаспын. Сізден хат күтем.
– Жарайды.
Сағит тал арасынан Ботагөзден бұрын шығып, қарасудың жарына
өрмелеп бара жатқанда, артынан бір атқа жайдақ мініп, бір атты жетектеген
Қосшыбай келді.
– Əй, сен қайдан келесін,?– деді ол Сағитқа.
– Бір, ішім ауырып...– деді Сағит қабағын тыржитқан боп.
– Етті асауын, сойқан еді.
– Ие, содан ба, басқадан ба?.. əйтеуір ішім ауырып...
– Ə, солай ма? Мен қайда жүр десем...– деп Қосшыбай желіп кетті де,
ауыл қасына атты тұсап Асандікіне тартты.
Қосшыбай Асандікіне жақындағанда, иығына шекпенін жамылып,
үйден Байтөбет шықты.
Жайшылықта намаз оқымайтын Байтөбет, бір жаққа жолаушы шығып,
сыпайы үйге түссе, сыпайылық көрсетіп, қолына құман ұстап, дəретпен
жүріп, намазға жығылатын еді. Сол əдетімен ол, үйден қолына құман ұстай
шықты. Оның жəне бір дағдысы – құманын біреу ұстап жүргенді жақсы
көреді. Сондықтан:
– Қосшыбай, мына құманды қолыңа ұстай қойшы! – деді ол, ұсынып.
Қосшыбай құманды ұстап, екеуі былай шығып, Байтөбет іш дəрет
алғаннан кейін, таза жерде сырт дəрет алып отырып:
– Ə, Қосшыбай,– деді.
– Əу
– Осы Асанның үйі қалай тап-тұйнақтай боп кеткен! Бұрын былықтау
еді.
– Ие, солай болған.
– Тегі, келіні оңды-ау деймін. Үй іші қандай таза! Келіні асқа да бапты
кісі екен. Пісірген асының дəмдісі-ай, шіркін!.. Еті де, наны да, шайы да бір
түрлі сүйкімді. Аумаған шəрлі жердің асы сықылды.
– Оның рас, бай...
– Қатындай алса да, мынау Асан бір маңдайлы неме екен.
– Оның рас, бай,– деді Қосшыбай аз ойланып,– енді саған мен бір
қайран қалған нəрсемді айтайын ба?
– Айт.
– Өткен қыс екеуміз қалаға бардық қой, анау бір ақ тас дүкеннен табар
алдық қой...
– Ие...
– Сонда, əлгі, бір қап қантты маған алып кел деп жібергенің есіңде бар
ма?
– Е, неге ұмытайын. Есімде.
– Сонда, сол қантты ала барсам: дүкенде бір мөлдіреген қазақтың сұлу
келіншегі тұр екен. Оңды əйел кісінің көзін тартпай қояма. Ажары оңды
болғасын, сөзі сыпайы болғасын, біреуден: «бұл кім?» деп сұрап ем, сол
қалада əлгі бір жігіт бар еді ғой...
– Кім?
– Əлгі...
– Кім оның?
– Əлгі... құрып қалғыр кім еді?.. Ана, əлгі, нені айтам... анау, кімді
айтам... анау, əлгі... өй, құрысын; қызылдарға жазылып жүрген!..
– Ол кім?
– Жазғытұры ұсталды ғой...
– Əлгі... Асқар Досанов деген бе?
– Сол, сол...
– Ие, ол не?
– Манағы дүкенде көрген сұлу келіншегім соның əйелі екен.
– Ие, қызылға жазылды демесе, оның өзінін, де аттығы оңды жігіт еді
ғой. Таңдап жүріп алған əйелі шығар.
– Құданың құдіреті,– деді Қосшыбай,– мен саған айтайын деп талай
оқтанып, айта алмай жүрмін бай. Осы Асан алған əйел, маған, аумаған, сол
қалада көрген келіншекке ұқсайды да тұрады.
– Қой!–деді Байтөбет нанбай.
– Құдай біледі, осы сол əйел.
– Келеді, келеді...– деді Байтөбет, аз ойланып,– алыстан əкелдім деген
сыбысы жаман еді. «Жолда жатқан не қылған арзан əйел?» деп өзім де
ойлап ем. Жобасы келеді.
– Ол бұған қалай тиді екен?
– Байы ұсталғасын, күнін көре алмайтын болғасын тиген шығар.
– Осыны тексертсек қайтеді?
– Қайдан?
– Қалаға барғасын, білетіндерден сұрасақ?..
– Қой, не қыласың?–деді Асанға көңілі қалмаған Байтөбет.– Жүре
берсін. Егер де сол екені рас болса, Асанға бір пəле болар.
– Онда қойдық.
Асан қонақтарын шайға шақырды. Түнде сойған тоқтының өкпебауырын Ботагөз балтамен ұсатып, ақ ірімшік араластырып тəтті түшпəрə
пісірген еді. Тəтті түшпəрəні сүйсіне жеп, қаймақ құйған қою шайды
сораптап ішіп отырып, қонақтар көздерін бір қырын отырған Ботагөзден
айырмады. Қонақтардың көзқарасы бүгін басқа екенін Ботагөз сезді. Бірақ
неліктен олай екенін білмеді. Шайдан кейін Ботагөз далаға шығып, ат жегіп
жүрген Сағиттың қасынан өте беріп, ақ орамалға түйілген бір нəрсені
қолына ұстатып өтіп кетті. Орамалдың ішінде не барын жорамалдаған
Сағит, ішкі қалтасына салды. Ботагөз үйге кіргеннен кейін Сағит қалтасына
салған орамалды алып қараса – ішінде бір сурет жəне бір книжка жүр екен.
Сағит əуелі суретке қарап еді – түрегеп тұрған Ботагөз, Амантайды кеуде
тұсына ұстап тұрып түскен екен. Суреттің көлемі ашық хаттай болғанмен,
кеудеден жоғарғы жері ғана түскендік- тен, Ботагөздін, кескіні, баланын,
денесі үлкен шыққан. Денелі, семіз, шашы үкідей желкілдеген, əкесіне
тартқан ажарлы бала – əкем көрсе қуансын дегендей күлімдеп түсіпті.
«Екіншісі не екен?» деген оймен Сағит қараса – сырты қатырма қағазды
кішкене книжка. Сол жақ сыртында:
Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
Членский билет РКП(б)
деген орысша жазу бар. Мұндай билетті Сағит естіген де жоқ еді,
көрген де жоқ еді. «Бұл не кітапша?» деп ішін ашса, қарындашпен қазақша
жазған бос қағаз жүр екен. Сағит оқыды:
«Сағит!– деп жазыпты хатта,– мана тал арасында сізге айтуға ұмытып
кетіппін. Мынау книжка Асқардың партияға мүшелік билеті. Мен босанар
күні түнде кеп ақтар ұстағанда Асқарды сүйрелеп ұрған екен. Мен онда
есімді білмеймін. Билеті төсқалтасында болатын еді. Сүйреп, жұлқылап
жүргенде түсіп қапты. Ертеңінде пəтеріміздің кемпірі тауып маған берді.
Мен сақтадым. Асқар партия билетіне өте сақ еді. Ешкімге ұстатпайтын
еді. Егер Омбыда сізге жолыға к,алса, көре к,алсаңыз, реті келсе табыс
етерсіз. Өте қымбат санайтын билеті еді. Егер жолыға алмасаңыз, реті
келсе өзіме қайтарыңыз, болмаса жоқ қып жіберерсіз. Бұл билетті не иесіне
тапсыруды, иесі табылмаған күнде басқа адам пайдалана алмайтын қылуды
сіздің арыңызға тапсырам жəне қиянат етпес деп сенем.
Ботагөз».
– Орындалады!– деді Сағит, Ботагөз қасында тұрғандай-ақ дыбысын
шығарып.
Сақтап ұстау арына тапсырылған зат болғандықтан Сағит партбилеттің
ішін ашып қарауға да бата алмады. «Өзіне тапсырар күн болса, өз көзінше
бір-ақ көрейін» деп ойлады ол.
Билетпен қосып орамалға түюге, баланың суретін Сағит алақанын
жазып қайта көрді. Бұл жолы баланың суреттегі кескіні манағыдан да шат
сықылданды. Баланың суреті бұл жолы Сағитқа келешекте бір үлкен
қуаныш күткендей кескінмен қарады.
– Егер тапсыра алсам, бұл өте қымбат сый болды,– деп қуанды Сағит,
сурет пен партбилетті орамалға қайта түйіп жатып,– бұл əкесіне сəбидің
сəлемдемесі!..
ҮШІНШІ ТАРАУ
АҚТАРДЫҢ АЗАБЫ
1
«Ботагөз!.. Амантай!..
Екеуіңнің аттарыңды қағазға түсіргеннен кейін аяғына не сөз
қосарымды білмей бірнеше минут дағдарып отырмын. «Сəулем», «жаным»
деген сөздер маған, менің сендерге шын сүйген жүректен шыққан ыстық
лебізімді жеткізе алатын емес. Осы минуттағы менің бойымдағы сезімімді
дəл өзіңдей ғып ұқтыра алатын теңеуді мен қазақ сөзінен де, орыс сөзінен
де таба алмай отырмын. Өзге тілді білмейтінімді өзің білесің.
Нақ осы минутта «əттең не ақын, не жазушы болмаған екем!» деп
өкінемін. Егер олардың бірі болсам – сүйген жүректі жарып шыққан менің
шын жақындық, шын достық, саған шын жарлық, Амантайға шын əкелік
ықыласымды дəл өзіңдей ғып ұқтыратын сөз табар ма едім, қайтер едім?
Мен бұл хатты еркін жерде, қаламымның шамасы келгенше еркін
жазғалы отырмын.
Ең алдымен Амантайыңа құтты болсын айтам! Ұлыңның бауы берік
болсын! Ер жеткенде Амантайдай ер болсын! Шіркін, Амантай... адамның
арыстаны, болат құрыштай берігі еді. Ол есіме түскенде ішім алауланып
кетеді. «Ат тұяғын тай басар» деген мақал бар. Амантай ағайдың орнын
біздің Амантай илаһимда басатын болсын!..
Сен берген аманатты Сағит қолыма аман тапсырды. Саған жолдастың,
достық көңілден мың алғыс. Билетім қалтамда. Амантай мен сенің суретің,
міне, осы хатты жазғанда алдымда сүйеулі тұр. Амантай күлімсіреп түскен
екен. Қалжыңымды айта кетейін: көзі, маңдайы, иегі мен сықылданғанмен
аузы түбінде саған ауып кетер ме екен, қайтер екен?.. Еншілес болғаныңа
бұл ренжуім емес, қуануым!..
Егер Сағит елге аман жетіп, хатты қолыңа тапсырса, қандай жағдайда
жазғанымды ауызша да айтар, дегенмен, болған халды қысқаша баяндай
кетейін.
Н... қаласынан мен Омбыға үш айда зорға жеттім. Үш айда!.. Атпен
жүргеннің өзінде кеп болса – он бес күн жүретін жер. Қандай қиындықпен
келгенімізді осыдан-ақ байқай бер.
Омбыға əйтеуір тірі келдім. Тірі келмегендері де бар. Н... қаласынан
жөнелткенде 80 кісі едік. Қызылжарға отыз бір кісі келдік. Суыққа үсіді
дейтін қыс емес. Айтуға да, еске түсіруге де ауыр!.. Қырық тоғыз кісі жолда
ақтардың қолынан айуандық азаппен өлді. Ішінде – Кузнецов!..
Бізді Қызылжарға əкелген отряд бастығы Алексей Кулаков. Оның
бұйрығы – «күніне он кісіден біреуін ату!» Күнде таңертең қаз-қатар тізіп
қойып, ішімізден оннан біреуді алып шығады да, көзімізше атады. Амал
жоқ. Бəрінен де көрсетіп атқан қиын екен!..
Мынандай бір оқиға болды: Қызылжарға əкетіп баратқан жолда бір күні
таңертең Есілдің жағасына бізді тізіп қойып оннан біреуді ату үшін санай
бастады. Менің оң жағымда Андреев дейтін бір жолдас бар еді. Сол жолдас
Андреев оң қолдан ақтардың солдаттары санап келе жатқанда сасқалақтап,
бірде менің оңыма, бірде солыма шықты. Санақ келіп қалғанда ол өз
орнынан менің орныма тұрып еді, оныншы боп шыға келді. Егер ол
қозғалмағанда кезек маған келеді екен. Бұл сөзді мен: «Андреев өліп, мен
тірі қалдым!» деп қуанғандықтан жазып отырғам жоқ, болған фактыны
айтып жатырмын. Қандай ауыр оқиға!.. Одан басқа да жан түршігетін талай
көріністер болды. Айтуға адамның жүрегі айниды. Адам баласында аңнан
да рахымсыздар кездесетінін мен ақтардың қылығынан көрдім. Бұларда
адамгершілік сана сөніп, айуандық қылық қана қалған. Мұндай
жыртқыштықты адам баласы баяғы күнінде де істемеген шығар!..
Омбы мен Қызылжар арасы жүз сексен шақырым. Жайшылықта поезд
алты сағат жүреді. Біз он екі күн жүрдік. Мен мінген вагонда қырық шақты
кісі болды. Кəдімгі товарный қызыл вагон. Бізден басқа, біздің вагонға
тіркеген он шақты арестант тиеген вагон бар деп естідік. Бірақ олармен
қатынаса алғамыз жоқ. Вагонның есігі күндіз-түні құлыптаулы. Терезесі
жоқ. Жарық түсетін кішкене тесіктің өзіне тақтай шегелеп бекітіп тастады.
Вагон іші түнде түгіл, күндіз күңгірт. Күндіз де, түнде де жарық қылар зат
бермейді. Оттық затты қолға ұстатпайды. Бұл қараңғы «дүниеде» баста
басымыз айналғанмен, артынан көндіктік.
Біраздан кейін бізге батқан жарық емес, ішетін тамақ пен адамның
табиғи қажеттері. Бұл оқиғаны баяндауға сөз табу да қиын!.. Басқа
түскенде адам неге болса да көнеді екен. Ластығы шектен шққан вагон,
əуелі дем алғызбағанмен артынан үйреншікті орын болып кетті.
Үйренбегендер де бар. Мəселен Қызылжар мен Омбы арасында төрт кісі
жынданды. Біреуі неміс, біреуі орыс, бір татар, бір қазақ. Ақтардың
айуандығы сондай: «өтірік жынданды!» деп нанбай, жынданған жолдастар
өздері де азаптанып, бізді де азаптап, адамның жаны түршігетін бейнетпен
өлді... Вагонда ауырып өлген жолдастар да болды. Бірақ, олардың өлімі
жынданып өлген жолдастарға қарағанда той сықылданды.
Омбының станциясында біз вагон ішінде айға жақын тұрдың. Күніне
жейтін тамағымыз – бір тілім шикі к,ара нан мен қайнамаған су. Одан да
күніне бір-ақ кружка береді. Амал нешік, шыдайсың...
Жынданды, ауырып өлді, шығарып əкетіп, к,айтып келмеді... Қысқасы
бір вагондағы қырық шақты кісіден түрмеге тоғыз-ақ кісі бардық. Бұл
октябрьдің бас кезі.
Түрмеде де тəртіп қатты, тамақ аз болғанмен, вагонмен салыстырғанда
үйіміздей болды. Түрменің бір жаманы – адам өте тығыз екен. Жəне
ауырып өліп жатыр екен. Ең көп ауру – қарын сүзек. Оларды қарайтын
дəрігер жоқ. Түрме бастықтары ауруды өлгенде бір-ақ əкетеді.
Біраз күннен кейін мен түрме ішінде санитар боп белгілендім. Содан
кейін ара-тұра конвой қосып, мені түрме начальнигі аптектен ауруларға
дəрі əкелуге жіберетін болды. Далаға шыға, қасыма ерген солдаттардың
тамырын басып байқап, көнбістеу біреуін алдап, бір күні Əбілқасым
Досымжанов деген жолдастың пəтеріне бардым. Сен, ол жігітті білмейтін
шығарсың. Шыққан тегі Көкшетау. Кедейдің баласы. Омбының частный
гимназиясына түсіп, ақшасы болмай оқи алмаған. Көкшетаудың уездік
Совдепіне член болған. Бірақ оны əуелі қамап, артынан босатыпты.
Босатқаннан күдіктеніп, алашордаға ауып кетті ме десем, олай емес екен.
Мені бұрынғы ықласымен қарсы алды. Оның Омбы қаласында Жоламан
деген бір таныс қазағы бар екен. Темір жолдың жұмысшысы. «Пəтеріме
келсең сезікті боларсың, Жоламан үйінде жолығып тұрайық» деп, ол маған
Жоламанның адресін берді.
Сағитты мен сол Жоламанның үйінде кездестірдім. Мен оны таныған
жоқ ем, ол мені таныды. Сəті келіп, бірінші жолыққанның өзінде о л маған
билетімді, Амантай мен сенің суретіңді берді. Ол күнгі қуанышымды мен
саған айтып жеткізе алмаймын. Өзімнің бір қамығып жүрген күнім еді,
абақтыдан босанғандай сезім пайда болып, қазақша айтқанда – төбем көкке
екі елі ғана жетпеді. Тағы да айтам: сурет пен билетті берген саған, оларды
аман тапсырған Сағитқа – шын жолдастың, достық көңілден мың алғыс!..
Сағитқа жетім бала кезінде қарасып едім. Жəне сол кезде өзінен
дəмеленетін едім. Ол дəмемді ақтады. Сол кез¬де біреулер маған: «осыдан
не шығады деп күтесің?» дейтін еді. Мен айтатын ем: «бұл адам болады!»
деп. Айтқаным келді. Келгені емей немене – қандай үлкен жұмысты
орындады! Бұл келешекте будан да үлкен адам болуға тиіс. Бірақ əзірге
жағдайы нашар екен. Егер күніміз туып, Совет өкіметі қайта орнайтын
болса, бұған оқып адам болуға жағдайды жасап бағатын шығармыз... Менің
қатты қуанған бір нəрсем: сенің аман орналасуың. Үйіне апарған жігітті
Сағит сипаттағасын есіме түсті. Кісілігі үлкен жігіт сықылды еді. Ойымнан
шықты. Сағит маған ол үйде қалай тұрғаныңды да айтты. Дұрыс... Шын
жүректен айтам – дұрыс... Орналасқаныңды Сағиттан естігенше «əлде
қайда жүр? Əлде неғып жүр?» деп зəрем жоқ еді. Енді көңілім орнықты.
Менің саған айтарым: егер көлденең кесір кездесіп тиыштығыңды бұзбаса,
сол орыннан қозғалма, амандық болса, көрісетін күн ұзақ болмас.
Ұзақ болмас дейтін себебім: ақтардың газеттерін оқимын. Ақтар
«большевикті қиратып жатырмыз» деп көпіргенмен, ол сөздерінің өтірік
екенін өздерінің газеттерінен көруге болады. Омбыда шығатын Колчак
үкіметінің «Заря» деген газетін оқыған кісі – Колчак үкіметінің жаны
мұрынының ұшында екенін айқын көреді.
Колчак – революциядан бұрын патша үкіметінің теңіз əскеріндегі
генералы. Европаша оны адмирал дейді. 1917 жылдың революциясынан
кейін Сібірде құрылған Уақытша үкіметті, 18 жылдың ноябрінде Колчак
қуып, өзін Россияның ең жоғарғы үкімет бастығымын деп жариялады. Бұл
Колчак – революцияның жəне халық бостандығының жауы. Бұл монархист
– патшашыл. Алашорда адамдары соның етегіне намаз оқиды. Бұл
алашорданың кімнің жоқшысы екенін бұрынғыдан да айқын дəлелдейді.
Үкімет басына Колчак келгеннен кейін коммунистерге қатаңдық
бұрынғыдан көп күшейді. Ол коммунистерге белый террор жариялады.
Оны қазақша түсінікті ғып айтқанда – рахымсыз түрде большевиктерді
қыру деген сөз. Аз күннің ішінде Колчак Совет өкіметін жақтайтын
адамдарды қырып-қ, бағып еді, онымен еңбекші бұқарада революциядан
рух күшейе туспесе, сөнген жоқ.
«Күшейгені емес пе? Декабрьдің 21 күні Омбыда Колчак үкіметіне
қарсы үлкен көтеріліс болды. Көтерілісті басқарушы Омбыда жасырын
жұмыс істеп жүрген большевиктер мен жұмысшылар.
Осы күнге шейін есімде: Бурабайдың школында оқып жүрген баларақ
кезіңде сен менен:
«Телеграф знактарын шығарған кім?» деп сұрағансың. Мен сенің
өзіңнен «ол кім?» деп сұрағанымда: «Америка оқымыстысы – Морзе»
дегенсің. Ол əңгімені еске түсіріп отырғаным: абақтыға жабылған соң біз
телеграфист боп алдық. Морзенің знактарын пайдаланып, түрменің
қабырғасын тықылдату арқылы көрші камерадағы тұтқындармен сөйлесу
оп-оңай боп кетті. Біраздан кейін дағдыланғандығымыз сондай: Морзе
знагын тақылдату арқылы, іш пысқанда көрші камерамен ертегі, жұмбақ
айтысатын болдық.
Осы знак арқылы 21 декабрь күні болатын көтерілісті біз күні бұрын
естіген ек. Түнгі сағат бір кезінде көшеде атыс басталған соң-ақ, көтеріліс
басталғанын білдік.
Көп кешікпей абақтыдан шықтық.
Мақтанғаным емес, мен бұрынғыдай бас қорғағам жоқ. Таң атқанша
атысқан жұмысшы отрядының ішінде бірге жүрдім. Таң ата мен қосылған
отряд атыста азайып, қалдығы қолға түсетін болғасын, «жан сақтаңдар!»
дегенді айтты. Жаңбырдай жауған оқтың астынан аман шығып, қасымда
жүрген жұмысшының қорасына тығылдым. Ол күні сонда жатып, ұзақ
паналай алмайтын болғасын ұрланып, түнде Жоламан үйіне келіп ем, ол
мені бір елеусіз танысының үйіне апарып жасырды. Мен осы хатты сол
үйде жазып отырмын. Əлі ешкім сезген жоқ. Газеттен де оқырсың,
Сағиттан да естірсің, əйткенмен, айта кетейін: бұл көтеріліс Омбы
большевиктеріне де, абақтыдағы большевиктерге де қымбатқа тусті. Міне,
менің алдымда алашорданың «Жас азамат» дейтін газетінің 1919 жылы, 5
январьда шыққан 18 саны. Осы санда «Көлбай, Шаймерден қашып шықты»
деген мақаланы оқы! «661 кісі военно-полевой сотпен атылды,–- деп
жазады газетте Омбыдағы көтеріліс туралы.–31 кісі каторжный жұмысқа
кетті, 12 кісі соғыста өлді...» Бұл, əрине, кемітіп айтқан сан. Атыста өлген
де, сотпен атылған да одан əлденеше рет көп.
Газетте атаман Шайтановтың: «Большевиктерді тыққан ауыл мен
деревняны өртеу керек!» деген бұйрығы бар. Газетке жазбағанмен,
Омбыдан қашқан большевиктерді іздейміз деп аттанған Шайтанов пен
Кулаковтың отрядтары талай ауыл мен деревняның орнында күлін ғана
қалдырғанын естіп отырмыз.
Ботагөз! Мен бұл хатты саған бір күн емес, екі-үш күн отырып жаздым.
Əлі де жазарым көп еді, бірақ қысқартам. Қысқартуыма себеп: жаңа ғана
осы үйге бір күдікті адам келіп кетті. Егер енді бірнеше минутта
тығылмасам – ұсталып қалу қаупі туып отыр. Хатты осымен аяқтаймын.
Міне, төрт-бес минутта мен бұл үйден жылысып шығып, шамам келсе
Жоламан үйіндегі Сағитқа соғып, хатты берем де, одан да тез кетем.
Менің қазіргі минуттағы арманым – осы хатты Сағитқа тапсыру.
Қолына тигізсем, оның қата қылмайтынына сенімім берік.
Ботагөз! Бір есептен қиындыққа шыдап, саған жетуді арман қылып ем,
мұндағы жасырын партия ұйымы маған: «Қайткенмен, майданнан өтіп,
Қызыл əскерге қосыл!» деп ұсынып отыр. Омбыдан аман кетсем, еркін
жүре алатын документ жасап алдым.
Амандық болса, алдағы күзге шейін Қостанай жақтан Қызыл əскермен
бір күні алдыңнан сап ете түсем. Сен сонда біздің əскерді қызыл жалаумен
қарсы ал! Жарай ма?
Өліп қалсам... деген сықылды уайым сөзді мен бұл хатқа жазбаймын.
Мен енді өлуге тиісті емеспін. Қызыл əскерге қосылып, қызыл жұлдызды
берік пен қызыл жағалы шинельді киіп, қызыл туды желбіретіп, қыздыра
айтқан қызыл əскер маршымен сен отырған ауылға кеп, аман-сау түсуге
тиістімін. Сенен өтінішім: мені уайымдама! Жүдеме! Амантайды күт.
Денсаулығыңды сақта. Қызыл жалаулық матаңды даярлай бер.
Қызғалдақтай жайнайтын күнің жақын!
Ал, жаным Ботам! Қош... Амантайды мен үшін сүй!..
Жаныңдай жолдас – Асқар».
Омбы, 1919 жыл. Январь.
2
Есіл өзенінің биік жартасын жарып ағатын «Шын, бұлақтың» қайнап
шығар басында, біреу іздеп таппаса, адам көрмейтін тастың қуысында
отырып, 1919 жылдың августың он бесі күні, күн түске тармаса Ботагөз
Асқардың осы хатын оқыды. Сол жаздың майының аяғында алған хатты
оның бұл кем болса – пəлен рет оқуының біреуі еді.
Бірақ оның бұрынғы оқуы мен бұл оқуының арасында үлкен айырма
болды. Хатты бірінші оқып қуанышты əсер алған ол: «енді жылауымды
доғарайын, қуанышты тілек үстінде Асқарды қарсы алайын» деген
қорытындыға кеп, содан кейін, егер қабақ шытар минуттары болса, хатқа
қарайтын еді де, хат оның денесіне тарауға айналған уайым уытын тез
тартып алып, көңілі жадырап жүре беретін еді.
Бұл жолы олай болмады. Оның жабырқаған көңілін хат жадырата
алмады. Тастан тамшылаған бұлақтың суындай хатқа үңілген оның көзінен
мөлтілдеген жас домалап отырды да, аздан кейін тамшыдан көбейіп, Есілге
құюға сорғалаған судай көз жасы ағыла жөнелді. Ол бетін алақанымен
басып өксіп-өксіп алды.
Ботагөздің бұлай жылауына себеп мынау еді: Асанның ауылында
Асанмен құрбы бір жігіт өткен күз қайтыс боп, артында жас келіншегі
қалды. Ол келіншек – түскеніне жылға толмаған, кескіні ажарлы, бір
жігітке əйел болуға жарарлық деген адам еді. Аты Қалима.
Өлген жігіттің Алатай деген ержеткен інісі болатын. Бойдақ қайнысы
болғасын ауыл-аймақ: «аға өлсе, іні мұрасы» деп, қайтыс болған жігіттің
жылын бергесін, Қалиманы соған қоспақ болған.
Бірақ Қалима елдің ойынан шықпай, Асанмен көңіл қосып, соған тимек
болды.
Алатай жеңгесінің, Асанмен жақындағанын бастапқы кезде сезбей,
көптен соң барып білді. Ол əуелі қатаң келмей, Асанға ағайыншылық
базнасын айта кеп:
– Жесір менікі, құдай болмаса адамның дауы жоқ. Бір қатынға
татымайтын жігіт емеспін. Бір сайтан азғырған шығар. Ауыл үй қонып,
ағайын боп отырған адамсың, жүрген-тұрғаныңды кешейін. Сен менің
сыбағалы асыма қол созба!– деп өтініш етті.
Бұл сөзге басында ұялғаннан: «жарайды» деп жауап берген Асан, жəне
де: «қойсам қояйын, ауыл-үймен аңдысып дұспан болғаным келіспес» деп
ойлаған Асан, артынан Қалиманың сөзінен жəне шыға алмады.
– Мен өлерімді білетін адаммын,– деді Қалима Асанға, Алатайдың сөзін
естігеннен кейін,– ол баста сенімен көңіл қосқанда, түбінде осы сөз
боларын біліп сақтандырғам. Сонда сен: «неге болса да шыдаймын!»
дегенсің. Тіпті уəдеңді бұзды деп ренжімес те едім. Мен қазір жүкті боп
қалдым... Енді айнуыңның жөні келмейді. Өлсек, тірілсек те бірге болайық.
Қалиманың бұл сөзін естігесін, Алатайға берген уəдесінен Асан айнып:
– Ат-шапан айыбым даяр,– деді тағы бір сөйлескенде оған,– əуелде қара
басып бір шырмалып қалып, енді босану қиын боп отыр. «Ала қойды бөле
қырыққан жүнге жарымайды». Бəріміз бір атанын, баласымыз. Бөтендігіміз
жоқ. «Ерден кетсе де, елден кетпейді» деген. Сенің қатын алуың менің
мойнымда болсын. Ат шапан айыбыңа бір қыздың қалыңын мен берейін.
Сен есік көргенді алма, бесік көргенді ал. Уызың арылмаған жас жігітсің.
Саған қызын кім бермейді? Ал, мен болсам, бұрын үйленген адаммын.
Маған қызын жұрт талғап барып береді.
Асанның бұл сөзіне Алатай ер-тоқымын бауырына ала тулады:
– Өзің кімді мазақтайсың?!– деді ол, тігін кеп,– мен саған қалың беріп
қатын əпер деп қашан айттым! Егер сен олай басынатын болсаң, менің
сөзім қысқа. Өлмей, мен саған жесірімді бермеймін. Ағайыншылық сөзге
көнбейтін болсаң: «жаумын» де де, тұрысатын жеріңді айт! Мен неге болса
да шыдаймын.
– Шыдассақ шыдасайық,– деді Асан да ашуланып!
– Əй, рас айтасың ба?– деді Алатай түрегеліп.
– Рас айтқанда неғыласың?
– Не қылғанымды көр. Əкел қолыңды! Асан қолын бермеді.
– Ə-ə-ə... солай ма?– деді Алатай екіленіп.
– Менімен табан тіресуге жарамассың!
– Саған ол мықтылық қайдан келді!
– Көр, қайдан келгенін! Кезіңді желкеңнен шығарам! Үйіңе кімді сақтап
отырғаныңды білемісің? Үйіңдегі əйел кімдікі?
– Кімдікі? Менікі!
– Атаңның басы!.. Абақтыға жабылған қызылдікі. Жəй-жəй-жəй, бар
ғой, Асан, бір домалақ қағазды түртіп жіберсем, əлегін, аспаннан келеді.
Сен мені түк білмейтін мылқау деп ойлайтын шығарсың. Мен сені ағайын
деп аяп жүрсем, сен мені жат көріп таяйсың. Кəне, шыдасайық!
– Ойбай, білгеніңді қыл!– деді ерегіске қызып кететін Асан,– мені аяма!
– Рас па, əй Асан? Əкел қолыңды!
Екеуі қол алысты.
Бұл кеңестердің бəрін Ботагөз бір қаға беріс жерде естіп түр еді. Асан
мен Алатай бірін бірі жегі қоярлықтай кез қараспен айрылғанда, Асқардан
хат алғаннан бері басынан арылған қайғы тұманы қайтадан Ботагөздің жанжағын қоршады.
– Апыр-ай, Асан-ай!–деді ол Алатай кеткесін, алдынан қарсы шығып,
жылап,– бұларын, қалай?
– Ол не?– деп Асан білдірмеген болып еді, Ботагөз естігенінің бəрін
айтты. Асанға енді тануға болмай қалды.
– Оған уайымдама, Ботагөз!–деді Асан,– сабындай көбіктенгенмен, сол
неме не бітіреді дейсің. Аузы айтады. Əйтпесе, оған күш қайдан кепті?
Ботагөзді жұбатқан Асанға, егер келіншекті алмаса Алатайдың алдында
одан қорыққан жасық адам болатындай көрінді де тұрды. Сондықтан ол:
«не қылса да алмай қоймаймын!» деген сертке мықтап бекінді.
Осы кезде сол маңайға алашорданың соты келді. Байтөбет үйінде жатып
сот құрған судьяға Асан жолығып, үш жүз сом пара беріп, келіншекті алып
беріңіз деп уəделесті.
Асанның ізін аңдып жүрген Алатай, үш жүз сом бергенін түн
қараңғысымен пайдаланып тыңдап жатып, болған істі бұлжытпастан
Байтөбетке баяндады. Ел жайлауға шыққанда Байтөбет қонатын жерге
Асан бұрын барып үйін тігіп қойып, Байтөбетпен екеуі жанжалдасып
қалған еді.
«Құланның қасынуына, мылтықтың басуы» дегендей, Алатайдың
Асанмен жанжалы Байтөбеттің ойына дəл келе кетті.
– 300 сом түгіл 3000 алса да судьяның мойнын бұрап берем!– деді
Байтөбет Алатайға,– бірақ сен өзің берік бол. Түбінде ағайыным еді деп
солқылдап қалып жүрме. Үйтсең осы бастан мен кіріспеймін.
– Менде ағайыншылық біткен,– деді Алатай сендіріп,– одан маған енді
орыс жақын. Қолдан келетін не қастық болса, мен бəріне даярмын.
Алатай Байтөбетке Ботагөз туралы білгенін айтты.
– Бəсе!–деді Байтөбет,– Қосшыбай айтқан еді! Рас болды...
– Осы қатын кімдікі?
– Асқар Досанов дегендікі. Ол Омбыда ұстауда жатыр еді, к,ысты күні
түрмеден қашты деп кəзитке жазды ғой. Өлі-тірісін білмеймін.
– Дəл үстінен түстін,!– деді Алатай, Асқардың кім екенін білмесе де,–
нақ соның өзі!
Жұмысын орындаса Алатайдан қасқыр ішік алмақ болған Байтөбет,
судьяға айтып еді, алып қойған парасы болғандықтан: «əйелдің басына
бостандық қой» деп ол бұлталақтады.
Бірақ Байтөбет түптен кеп шынын айтқанда – судьяның көзі шарасынан
шығып кетті.
– Оның қатынын жасырса,– деді ол үрейленіп,– не қылса да рауа. Онда
мен пікірімнен қайттым.
– Сіз бұл іске кіріспеңіз,– деді Байтөбет,– ақсақалдың билігіне тастап
жүре беріңіз. Кейінгі тынымын мен өзім істеймін.
– Жарайды.
Судья Асанның арызын ақсақалдардың қарамағына қалдырдым деп
басқа жұмысын бітіріп, жүріп кетті.
– Мұныңыз қалай?–деген Асанның, сұрауына:
– Сондай заң бар,– деді ол, əуелі ақсақалдар қарайды. Егер олар бітіре
алмаса біз қараймыз. Мен жақында айланып келем. Соған шейін бітірмесе,
өзім бір жайлы қылам.
Сол кеткеннен судья оралмады. Байтөбет Қалиманың төркініндегі
ақсақалдарға кісі салып, болып жатқан оқиғаны айтып хат жазып: «не
қылған күйде қайын інісіне қосыңдар, ат, шапандарын, даяр» деп өтініш
етті.
«Байтекеңнің сөзін орындаймыз» деген хабар келіншектің төркіні жақ
ақсақалдарынан келіп қалды. Осы хабарды алғаннан кейін ерегіске,
намысқа белін буған Асан төркіні ертең келеді деген күні түнде Қалиманы
ұрлап алып қашты. Алатай қанша сақтық істегенмен айрылып қалды.
«Ит ашуын тырнадан алады» дегендей, Асан Қалиманы алып
қашқанның ертеңінде Алатайдың жақындары жиналып Асандікіне келді де,
Ботагөзге қатты-қатты сөздер айтты.
– Ə-ə-ə!..– деп кекетті олар,– сен осындай ма едің? Бəсе, бұл неғылған
оңай олжа деп ек!..
– Бір келіншек кетсе, біреуі мұнда ғой,– деген сездер шықты
кейбіреудің аузынан,– біріне бірі татитын ғой. Ауыр-ауыр сөздер айтып,
Алатайдың жақындары тарады.
«Шыңбұлақтың» басына барып, Асқардың хатын оқып, Ботагөздің
жылауы осыдан кейін.
– Не күйге ұшырадым?!–деп жылады Ботагөз.– Енді не болдым?..
3
Байтөбеттің сəлемімен – екпіні ел кешіргендей боп келген төркіні
Қалиманың орнын сипады.
– Сенің бір ауыз сəлеміңмен келдік,– деді төркін жағының атқамінер,
ақсақалдары, алдынан күтіп, Асан аулында отырған Байтөбетке,– біз сенің
жағыңдамыз. Тентектің сен басын кессең, біз аяғын шабуға дайынбыз.
Жұмыс былай боп қалған екен. Бұдан үлкен істің де тетігін табатынсың.
Ендігісін өзің реттей бер, бізде бөтен сөз жоқ.
– Бір жайы болар, жата-жастана кеңесейік,– деп Байтөбет, Қалиманың
төркінін Асанның үйіне жəне оның жанашырларына бөліп түсіртті.
– Жайым келмейді,– деп Асанның кейбір кедей ағайыны күңкіл
шығарайын деп еді:
– Пəле жоқта пəле түсіріп!– деді оған Байтөбет, ақырып,– енді
қипақтайын дедің бе? Өшір үніңді! Мен емес сендерге біреудің жесіріне
зорлық қыл деген! Жансарының баласы көкіп кетіп едіңдер. Іздегендерің
пəле еді. К,ұдай іздеген пəлеңді шаңырағыңнан түсірді. Енді шыда!..
– Соятын малдың реті жоқ еді...
– Астыңдағы жалғыз атыңды сой, сауып отырған жалғыз сиырыңды
сой!.. Онда менің қанша ақым бар? Егер де қонағыңды күте алмасаң маған
өкпелеме!..
– Үйі-күйі басқа адамбыз ғой, «Жансарының баласы» дегенмен,
Асанмен біз бес-алты атаға келіп қалдық. Ол үшін бізді жазғырма!–деп
біреулер жалынып еді...
– Көйлектей ағайыны сен күймегенде, Асанның отына күпідей ағайыны
мен күйем бе? Осының, боларын біліп айтқанымда мықтымсынып болмап
еді, тартты енді сазайын. Жайшылықта Асанның соңына еріп, басына іс
түскенде қашамысың. Ол сөзді маған естіртпе!– деді Байтөбет.
Жансарыға қараған бес-алты үй болатын еді. Қалиманың төркіндері
бірінен соң біріне жылжып соларда екі күндей жатты. Қолда бары
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ботагөз - 30
  • Parts
  • Ботагөз - 01
    Total number of words is 3875
    Total number of unique words is 1990
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 02
    Total number of words is 3835
    Total number of unique words is 2043
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 03
    Total number of words is 3843
    Total number of unique words is 2116
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 04
    Total number of words is 3808
    Total number of unique words is 2017
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 05
    Total number of words is 3894
    Total number of unique words is 2042
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 06
    Total number of words is 3848
    Total number of unique words is 2153
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 07
    Total number of words is 3837
    Total number of unique words is 2123
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 08
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2003
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 09
    Total number of words is 3912
    Total number of unique words is 2050
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 10
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2112
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 11
    Total number of words is 3906
    Total number of unique words is 2051
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 12
    Total number of words is 3799
    Total number of unique words is 1988
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 13
    Total number of words is 3882
    Total number of unique words is 2197
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 14
    Total number of words is 3932
    Total number of unique words is 2200
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 15
    Total number of words is 3900
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 16
    Total number of words is 3886
    Total number of unique words is 2023
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 17
    Total number of words is 3916
    Total number of unique words is 2124
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 18
    Total number of words is 3875
    Total number of unique words is 2066
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 19
    Total number of words is 3964
    Total number of unique words is 2060
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 20
    Total number of words is 3874
    Total number of unique words is 2125
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 21
    Total number of words is 3934
    Total number of unique words is 2108
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 22
    Total number of words is 3807
    Total number of unique words is 2017
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 23
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 2061
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 24
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2129
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 25
    Total number of words is 3901
    Total number of unique words is 2145
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    56.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 26
    Total number of words is 3808
    Total number of unique words is 2103
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 27
    Total number of words is 3985
    Total number of unique words is 2063
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 28
    Total number of words is 3944
    Total number of unique words is 2001
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 29
    Total number of words is 4005
    Total number of unique words is 2142
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 30
    Total number of words is 3880
    Total number of unique words is 2028
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 31
    Total number of words is 3818
    Total number of unique words is 1962
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 32
    Total number of words is 3979
    Total number of unique words is 2086
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 33
    Total number of words is 1885
    Total number of unique words is 1150
    38.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.