Ботагөз - 30

қолдағысын сойды, қолда жоғы сатып алып сойды, сатып алуға күші жоғы
борышқа алды, əйтеуір, Жансары тұқымы тырп ете алмай, дауға жиналған
40–50 кісіні күні-түні етке жықты да жатты. Қонағасысын көңілдегідей
бермегендер Байтөбеттен таяқ та жеді.
Байтөбеттен құдалар екі күндей осылай сый қонақ боп жатқанда:
«Асанды табыңдар, осы маңайдан ұзаған жоқ шығар. Елді атыстырмасын.
«Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқасын» деген мақал бар.
Райдан қайтсын. Жесірді əкеп берсін. Күнəсін кешейік»– деп Асанның
жанашырларын жұмсап еді, олар Есілдің тоғайын қыдырып, таба алмадық
деп қайтып келді.
Шынында олар тапты. Сенімді бірер жігітке Асан жататын жерін айтқан
еді. Бірақ тапқан адамдардың: «Қалиманы үйіріне қос, елді бүлдірме!»
деген сөзіне ол көнбеді.
– Əліптің артын бағайық,– деді ол тапқан адамға,– не қылар дейсің.
Бітімге келіп мал алатын болса, ол жабдығын істеңдер. Егер малға бітпесе
білгенін қылсын. Онда қашпаймын. Үйге барам да жатамын. Əуселелерін
көріп алам!
Тоғай ішінде тығылып жатып, Асан жан-жақтағы, баяғыда окоп
жұмысына бірге баратын жігіттерге астыртын сөз салып еді, олар:
– Шыдасын, қорықпасын,– деп хабар айтты,– егер бітімге келмей
зорлық істеймін десе – біз сойылыңды соғуға даярмыз!
Алатай да, Қалиманың төркіні де мал бітіміне келмеді. «Даудың кісісі
емессің, басыңды даумен əңкі-тəңкі ғып қайтесің мал ал да біт!» деген
сөзге Алатай əуелі солқылдап еді, Байтөбет оны қайрап: «Бұл қорлыққа
көнгеннен де, осының жолында ел!» деп ширата берді.
Жасырын да, ашық та Асанды іздетіп, табудан күдер үзе бастағасын,
Байтөбеттің ақылымен Алатай Ботагөзді айналдыруға кірісті.
– Менен кетті деп кеміткенім емес,– деді ол, Ботагөзге сөйлескенде,–
жеңгем сенің тырнағыңа тұрмайтын əйел. Сайтан азғырғасын амалың бар
ма? Əйтпесе, сені тастап оны алатын Асанның жолы жоқ еді. Бұл жалғыз
мені емес, сені де қорлағаны.
– «Көсеу ұзын болса, қол күймейді» деген сөз бар,– деді Ботагөз,
Алатайға сыр бергісі келмей,– қайтер дейсің. Алмағай еді. Алып қалғасын
əйелдік қып бетінен алып қайтейін. Екі қатын алған жалғыз ол емес. Мен
қызғанбаймын. Ал, сен де дау іздей берме. Аға езіңдікі. Қайта, мен
қызғансам, əйелдік істеме деп сенін, ақыл айтатын жолың бар емес пе?
Бəрін, бір атаның баласысыңдар. Ағаңның бір айыбын кеш. Ат, шапан ба,
одан кеп бола ма, жұрт кескен айыбыңды ал да бітіс!.. Бір ауылдағы азғана
он шақты үй қандасып қайтесіңдер?..
– Жоқ, Жамал!– деді Алатай көнбейтіндігін айта кеп,– Асан менің
көңілім жібір іс істеген жоқ. Рас, жесірі кеткен жалғыз мен емес. Жесірдің
елден кетсе де ерден кетпейтіні рас. Бірақ менің Асанға өкпем: ағамның
жылы бітсе не етті? Мен оның жылын беріп, батасын оқытып, жеңгемнен:
«жарықтығым, жас адамсың, отырсаң да, кетсең де еркің» деп сұрасам не
етті? Сонда жеңгем маған тоқтамай: «мен құрықты Асанға салам» десе
өкпем бар ма? Ол елдің ғұрпы емес пе? Олай істемей, ағамның өлгеніне
табасы қанғандай, ағамның топырағына шеп шықпай жатып, жылын
бермей отырып, Асанның жау боп түскені – өлсем сүйегіммен кетеді.
Ботагөзбен біраз арбасқан Алатай, көңілдегі ойын кеп кешікпей айтты.
– Сөздің адалы керек,– деді ол,– мен қанды қанмен жуам. Жесіріне
жесірін алам. Мен сөздің турасын айтайын. Бітер жерімді айтайын.
– Айт.
– Айтсам: не жесірімді қолыма əкеп бермей, не жесірімнің орнына оның
жесірін алмай – мен Асанмен бітіспеймін. Егер ол болмағанда, қай əліміз
келгеніміз бір-біріміздің қанымызды ішеміз. Сөзді ашып айтайын: сенің де,
менің де кегіміз қайтсын, мен де Асаннан кеммін деп жүрген жігіт емеспін,
сен маған ти!
Ботагөз түрегеп жүре беріп еді:
– Əй, Жамал!– деді Алатай.– Рас көнбей кетіп барасың ба?
Ботагөз үндемеді.
– Жоқ, айт шыныңды!
– Мен саған борышқа тием дей алмаймын,– деді Ботагөз бетін бұрмай.
– Рас қой?–деді Алатай қатарласа беріп, түйіліп.
– Рас!
– Жоқ, тиерсің!
Ботагөз ерегісуді қажет көрмей жүре беріп еді...
– Тоқта!– деді Алатай иығынан тартып,– мен білем сенің кім екеніңді.
– Кіммін?– деді Ботагөз тайғақсып.
– Сен ақтар абақтыға жапқан, қызылға жазылған адамның қатынысың.
Сені Асан үйіне тығып отыр. Сен Асанның қатыны емессің.
– Жібер!– деді, жылдамдата соққан жүрегі кеудесіне сыймаған Ботагөз,
Алатайдың қолын итеріп.
– Енді ұқтың ба?– деді Алатай қолын босатып,– не сен маған тиесің,
сүйтіп жан сақтайсың. Не күні ертең өзіңді көрсетіп, ақтардың қолына
берем.
Ашулы адыммен Алатай кетіп қалғанда, дірілдеген буындары денесін
көтере алмай, Ботагөз жерге отыра кетті. Қысылғаннан оның маңдайынан
тер бұрқ ете түсті. Оның басына ой, көзіне жас келмеді. Оның денесін сана
емес, үрей биледі.
– Сөйлестің бе, бала?– деп сұрады, іңірде далада отырған Қалиманың
төркіндері мен Байтөбет.
– Сөйлестім.
– Қалай, икемге келетін бе?
– Жоқ, келер емес.
Байтөбет қонақтарға Ботагөздің кім екенін, қалай келгенін сыр ғып
айтып еді...
– «Қатын қайраттанса қазан қайнатады» деген,– деді құданың біреуі,–
жоқтап жатқан төркіні жоқ. Болысар адамы жоқ, егер Алатайдың өзі ұнатса
зорлап апарып енгізу керек. Оған Асан да қарсы болмайды. Содан кейін
сүйегімізді Асаннан біз өзіміз-ақ іздеп алайық. Алатайға ат-шапан айып
алып берейік. Бізді немен разы ғып қайтарарын тағы сөйлесеміз ғой.
– Ерегіскесін, бір жұма қатынданып, тастап кетсең нең кетеді?– деді
Ботагөзді алмаймын деген Алатайға біреулер,– алмаймын деуің дұрыс
емес. Артының бір жөні бола жатар. Күшігіне тақым бұрау салып
қаңсылатса, қасқырдың қаншығы жетіп келетінін білемісің? Асан да
қасқыр мінезді қатты жігіт. Егер мына қатынға жаны ашитыны рас болса,
мұның жанына батыра іс істесең қолыңа өзі кеп түседі. Қызымызды көзге
бір көрсетші, Асан түгіл кім алып қашса да, мойнын бұрап берейік!
Алатай кенді.
Ақсақалдардың қаулысы: Асанның үйіне үш-төрт жігіт жіберіп,
Ботагөзді көнбесе, зорлықпен Алатайдың үйіне алып баруға қосты.
– Бұларың келісер ме екен?– деген күңкілді Байтөбет басып тастады.
– Қарыстыр жағыңды!– деді ол жекіп.
Байтөбеттің əмірімен, Алатайға тілектес төрт-бес жігіт Асанның үйіне
іңір қараңғысын жамылып, білектерін сыбана жүріп кетіп еді, аздан кейін
Асан үйі жағынан шаң-шұң дауыс, төбелестің дыбысы, боқтау сөздер
естілді.
– Бұл не?–десті отырып қалғандар үрейленіп, түре геп.
– Асан үйінде екен,– деді біреу жүгіріп кеп.
– Қалима ше?
– О да үйінде.
Əлгілер соған таласып жатыр ма?
– Таласқанға болатын емес. Үйі толған жігіт.
– Олар кім?– деді Байтөбет.
– Əр ауылдан да бар көрінеді. Төбелесіп күш келетін емес. Алатай
төбелесем деп еді, Асанның жігіттері төбелеспей, аяқ-қолын ұстап, еркіне
жібермеді.
– Бұл қай бассыздық!– деді Байтөбет тұлданып,– бұл енерді оларға кім
үйреткен. Жүр, кəне, барайық, көрейік қырғанын!..
– Байтеке, сабыр!– деді біреулер, Байтөбет Асан үйіне жүруге
беттегенде,– сөз бермей кетпес, ашу үстінде барып, біреу-міреу жазатайым
болар. Кепке топырақ шаша алмассың.
Байтөбет аз кідіріп, бəсеңдеді.
4
Құттыбай ауылы күздікке екі жарылып қонды: төрт-бес үй Алатаймен
бір бөлек, бес-алты үй Асанмен бір бөлек. Асан Қалиманы алды.
Қалиманың туған əкесі: «Мен даудың кісісі емеспін, бітісемін, баламды
көрмей отыра алмаймын!» деп еді, сол маңдағы атқа мінерлер: «Байтекеңе
берген уəдеміз бар, елден шығам десең өзің біл, біз саған қосылмаймыз»
деді. Олардың сөзіне болмай, Қалиманың əкесі Асанмен табысты.
Байтөбеттің ұйтқуымен Қалиманың төркін жағы Жансарыға қараған
бес-алты үйдің он шақты жылқысын барымтаға алды. Ол барымтаның
қаруын қайтаруға мүмкін еместігін көрген Асан амалсыз шыдады. Теңдік
əпермейтінін біліп, үкімет орындарына бармады.
Байтөбеттің ақылымен Алатай Асанға қастықты екі жүйеден іздеді:
біреуі – жақын жерден малына қастық істеу, реті келсе Асанның жанына да
қастық істеп, кезегі келетін болса өлтіру; екінші – Ботагөзді жасырғанын
алашорда мен Колчак үкіметіне білдіру.
Асанды талай тосқауылдап, өлтірудің ретін таба алмаған Алатай,
Жансарыға қараған бес-алты үйдің қой, тайша-торпақ, тай-құлын сықылды
малдарына бөрідей тиді. Құрығы жеткен малды ол жасырып та, көрсетіп те
сойып жей берді.
«Мал ашуы – жан ашуы». Бірер тоқты-торымға шыдаған Асан,
Алатайдың қылығы шектен шығып бара жатқасын, қол-іске қол-іс
жұмсағысы келіп еді...
– Малды мықтап күзету керек те, қандаспау керек,– деп жалынды
Ботагөз.– Алатайды желіктірген Байтөбет екенін көріп отырсың. Қайтесің,
амал жоқ. Бұл заң тұрғанда саған қиын болатыны рас. Жасқанып, үкімет
орнына бара алмайсың. Ақсақалдар саған өшігіп алды. Қайтесің, шыда!
Алатай біртіндеп жұмсарып, бірлігін берді. Оған қуанған шөпшілердің
біреуі үйінен тоқты алдырып сойып, бəрі мəжілістесіп бірге отырып ет жеп,
«кегіміз бітті» деп қол алысты. Шөпшілер Асанға ат, шапан айып кесіп,
атына өзінің маңдайына басқан күреңін, шапанына түйе жүн шекпенін
беруді өтінді. Асан оған көніп еді.
– Жоқ, алмаймын!– деді Алатай,– əуелде намысқа кірісіп тулағаным
рас. Енді шын бірлігімді беріп, қалтқысыз табысқасын айып алып қайтейін.
Кешкесін, түгел кешем.
Шын табысқандығын көрсету үшін Алатай Асанға сырын айтты.
– Ашумен,– деді ол,– Байтөбеттің ұйтқуымен сот орнына сені
қызылдың əйелін тығып отыр деп арыз беріп ем. Ерте бергем. Əлі сыбыс
жоқ. Аяқсыз қалса жарады. Егер аяқсыз қалмай, зəуі-сайтан үкіметтен кісі
келетін болса, маған ішіңе бүкпе сақтадың деп ренжірсің. Ол сырымды
жасырмайын.
– Өзің адал келсең оны қойшы, тəуекел, көріп аламыз,– деді Асан.
– Бəсе,– деді басқалары,– өздерің табысқасын ол не қылады. Келер де
кетер.
– Егер келсе тегін кете қоймас,– деді Асан.– Бірақ, мен оған Алатайды
енді кінəламаймын, Егер Алатайдың қолында сондай əйел тұрып, мен
Алатаймен араз болсам, мен де үкіметке білдірер ем. Енді, татуласқасын ол
үшін не көрсем де, мен Алатайға өкпелемеймін.
– Байтөбет ит түбіме жетті,– деді Алатай шын көңілден кейіп,– дауыңа
көмектесем деп, іш-майымды сорып та болды. Мен, бар болғыр, атағына
алаңғасарланып шаба бердім. Жауыз талайды осылай тақыр мұзға
отырғызды дейтін еді, мен де отырдым.
– Болар іс болды,– десті қасындағылар,– оған өкінбе. Енді осының
айласын іздеу керек.
– Мен таптым айласын,– деді бір шөпші,– екі туып бір қалғаны емес,
басыңның аманында бұл əйелден құтыл. Əркімнің өз жаны тəтті. Біреу
үшін отқа күйме. Əйелді бір түнде бір жаққа апарып таста. Содан кейін
соттан кісі келсе: «көрмедім, білмедім!» деп отырып ал, не «қашып кетті»
де. Сонда саған не қылады?
Бұл ақылға:
– «Ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені, емен ағаштың иілгені –
сынғаны»,– деді ол, Асқардың кім екенін айта кеп,– жалғыз мен емес, осы
елдің барлық окопқа барған жігіті: «бұл əйелді сақтаймыз, ешқайда
жіберме!» деп отыр. Асқардың жақсылығы елдің жігітіне сіңген. Ол
əлденеше мың жігітке пана болған. Ал, біз рулы ел болып, бір əйелге пана
бола алмаймыз ба? Мына қызылдар келе жатыр. Асқар қызылдың ішінде
деген хабар алдық. Анық хабар.
– Онда жақсы екен.
– Ертең Асқар аман келсе, не бетімізді айтамыз. Əлдекімнің əйелі болса
мен оны не қылайын. Мен өзім бұл əйелді сақтап үйіріне қосу үшін неге де
болса шыдаймын.
Асанның серті беріктігін көрген шөпшілер, ұсыныстарын қайталаған
жоқ. Етті жеп, белін шеше, сырларын ақтарып, «ер тəуекел!» деп бірлікке
келген Алатай мен Асан жай-жайларына тарады.
Бұл хабарды қосына кеп хабарландырғанда, Ботагөз де, Асанның
ағайындары да қатты қуанды. Асанды татулыққа жұмсағандары үшін олар
Ботагөзге алғыс айтты.
– Бүкіл ел боп тетігін таппаған істің тетігін таптың-ау, шырағым,– десті
қартаң адамдар Ботагөзге,– көп жаса! Осы татулықтың ертеңіне Асан мал
сойып, Алатайды жолдастарымен қонаққа шақырды. Қалтқысыз татуласқан
ағайын: «жақын арада жұрт жаңартып, бөлінген ауылды біріктірейік» деп
ойнап-күліп ас ішіп тарады. Содан кейін үкімет орнынан кісі кеп қала ма
деп екі жағы да құлағын түрік ұстағаны болмаса, өзді-өзінен қастық күткен
жоқ. Мал да, адам да бұрынғыдай еркімен жайланды. Екі жағы да шаруа
жабдығына тиышталып кірісті.
Бұл татулықты естіген Байтөбет бұрқанып, өзі кеп Алатайға:
– Сенде сүйек жоқ, кəпір, нағашың жаман еді, соған тартқан екесін.
Бұдан да өлсең еттің!– деп ұрсып еді:
– Мен дау иесі емеспін, шаршадым,– деп жауап беріп, Алатай ол сөзге
уəдесінен толқыған жоқ.
– Ендеше, менен жақсылық күтпе!– деп, көндіре алмаған Байтөбет,
ашуланып кетіп қалды.
Асанның ауылы Есілдің жайпақтау бір қабағына қонған еді. Жайпақтың
сайы Есіл тасығанда су кеп құйылатын алап болғандықтан қалын,
шабандық. Жансарыға қараған бес-алты үйдің ер азаматы осы сайда шөп
шауып, күндізгі сусынды шабындық басында ішеді де, кешке үйге кеп
қонады.
Сол жыл Есіл де мол тасып, жаз жаңбыр да жауып, егін мен шөп
тамаша көп шықты. Құрғақшылық жыл түгелімен ұйпайтын Есілдің
шабындық сыбағалы алабының Жансары тұқымы мұртын да баса алмады.
Ол ел аздап егін де егетін еді. Шабылған шөпті алдағы қысқа артығымен
жетеді деп шамалағаннан кейін, Асан басқарған қостың тең жарасы егін
жинау жұмысына шықты. Екі-үш еркек пен жəне үш-төрт жас əйелдермен
Асан шабылған шөптерді шабындық орнына маялап үюге кірісті. Күзгі
өрттен сақтанып, шапқан шөпті шабылған орнына үйіп, айналасын не
өртеп, не қара жыртынды ғып тастайтын ол елдің ескі əдеті еді.
– Бейнеттеніп қайтесің?–деген Асанның сөзіне болмай, мая үйісу
жұмысына қатынасқан жас əйелдердің, ішінде Ботагөз де жүрді.
Алатайдың «көрсетем» деген сөзін естігесін, ол біраз уақыт
мазасызданып еді, Алатай мен Асан табысқасын Асқардан хат алғаннан
кейінгі қуанышты қалпына түсіп, жадырап кетті.
Алатайдың өтінішімен біреулер:
– «Сондай ажарлы, жас əйелмен бір үйде жатып сау деп ойлайсың ба?
Сен оған сенбе. Қаланың өзінде көңіл қосып, содан кейін əкелгенін анық
білетін кісі бар. Өзің ойлашы! Жақындығы жоқ, айдаладағы біреудің əйелін
біреу үйіне əкеп асырай ма? Ол жүлік əйел. Асанның басын айналдырып
алған. Байқа түбінде көзге түрткі боп жүрме. Осы бастан басындырма! «Е!»
десе «ме!» де.
Жұмсағанына көнбе. Жұмысқа бірдей жүргіз. Ретін тапсаң – Асанмен
араздастырып кетірудің қамын ойла!»– деп Қалиманы азғырған-ды.
Ботагөздің кім екенін анық білмейтін Қалима, бұл сөздерге басында
сене жаздап, Асаннан сұрап еді, Асан шынын айтты. Оған да түгелімен
сенбеген Қалима, екеуінің жүріс-тұрысынан, көзқарасынан сынап еді,
күдікті ешнəрсе, сезе алмады. Содан кейін ол күдікті ойды көңілден
шығарып, Ботагөзбен дос боп кетті.
Келіні еместігін білгесін «бұрынғы көңіл өзгере ме!» деп Ботагөз
Масатыдан да қорқып еді, Ботагөздің кім екенін білгеннен кейін, бұрынғы
жақсы көруін о да өзгерткен жоқ.
– Келін дегенің мынадай боп шықты-ау, бетім-шіркін!– деп таңданған
абысындарына:
– Жалғызымның өмірін сұраудан басқа тілек менде жоқ!– деді Масаты,
баланың бір білгені бар шығар. Маған сөз не керек.
– Əлі де жақсы көресің бе?– деген сұрауға:
– Жек көріп не қылайын,– деді Масаты,– өзіме зияны тиген жоқ. Тіпті,
сол шіркін туған баламдай боп кетті. Ана біреу нəрестесінің иісі өзіме сіңіп
қалған. Жақсы көргесін: туған, тумағаны бəрібір екен. Құдайға күнəлі
болсам да айтайын: сол нəрестенің, тілегін жалғызым Асаннан кем
тілемеймін. Ертең аман-сау Жамалдың күйеуі келіп, қатын-баласын алып
кетсе,– деді Масаты көзіне жас ап,– үйреніп қалған Амантайдан айрылуым
қиын болады-ау деп жүрмін.
Осы сөзден кейін абысындары Масатының Ботагөзге ықласы ауғанын
көріп, достары үндемеді; Алатайдың намысын жыртқандарының сөзін
Масаты тыңдамады. Əйткенмен, Асан Ботагөз мəселесі ашылғаннан кейін
маңдайына басқан жалғыз атын баптап, болашақ қауіпке даярлық істеді.
«Егер үкімет орны іздейтін болса,– деп ойлады ол,– Ботагөзбен
жасырынайын. Қызылдар тез келеді деген сөз бар ғой».
Осындай ойда жүрген Асан, бір күні түс кезінде Ботагөзді арбалы атпен
ауылдан қымыз əкелуге жұмсады. Шөпшілердің мая үйіп жатқан жері
ауылдан екі шақырымдай еді. Арасында сайлар, тоғайлар болғандықтан
жақын жер болғанмен ауыл шөпшілерге, шөпшілер ауылға көрінбейді.
Қорапсыз тарантасқа жеккен жуас атпен Ботагөз ауылға келсе, Амантай
томпаңдап үй алдында ойнап жүр екен. Қасында Масаты. Бұл кезде оның
ептеп тілі шығып, аяғын апыл-тапыл басып қалған кезі еді. Жəне дені сау,
тəрбиесі жақсы болғандықтан денесі жас жарымда дерлік емес, екі жарым,
үште дерлік.
– Əп-пə!..– деді Амантай, Ботагөзді көріп, аттаған сайын сүрініп,
ұмтылып.
– Əу, құлыным!..
Көзінен екі елі таса болса сағынып қалатын Амантайды Ботагөз жүгіріп
кеп жерден көтеріп алды да, құшағына қысып, бетінен мейірлене сүйді.
– Жылады ма?– деді ол Масатыға.
– Жоқ, шырағым. Қаймаққа езген ақ ірімшік жеп тойып алды. Жаңа
қойдың піскен сүтін бердім.
Үйден қымыз қотарып алған Ботагөз, Амантайға алданып, оны
ойнатып, былдырақтатып сөйлетіп, сөздеріне шегі қата күліп, үйден
кешігіңкіреп шығып еді – табалдырықты аттай беріп үйге сұп-сұр боп
қайта кірді.
– Немене?– деді Масаты, Ботагөздің сұрланған ажарына қарап.
– Мылтықты біреу түсіп жатыр,– деді Ботагөз дауысы дірілдеп.
– Қойшы, қарағым.
– Рас!
– Орысы бар, қазағы бар, үйге бес-алты милиционерлер сау етіп кіріп
келді. Іштерінде Алатай. Бұлар Алатайдың арызы бойынша Н... қаласынан
алашорда мен ақтардың Асанды ұстауға жіберген адамдары еді.
Милиционерлердің жай келмегенін жорамалдаған Ботагөз, буыны
дірілдеп, жүрегі тулап, əйткенмен, сыр бермеуге тырысып, «мұнысы қалай»
дегендей, Алатайдың кескініне қарап еді, о да сұп-сұр екен.
– Осы қатын ба?– деді қазақ милиционердің біреуі Ботагөзді нұсқап,
Алатайға.
Алатай үндемеді.
– Мен... Саған... подлец...– деді милиционердің біреуі, Алатайға
саусағын безеп, көзімен ішіп-жеп,– көресіңді көрсетем! Арыз бересің,
содан кейін танасың!.. Үкіметті ойыншық қылғың келе ме?..
Алатайдың неге сұрланып тұрғанын Ботагөз сезді. Оң жақ шекесінің
көгеріп іскенін көріп: «ұрған екен ғой, сорлыны» деп ойлады ол.
– Сен кімнің қатынысың?–деді, тағы бір милиционер Ботагөзге көзін
қадап.
– Асандікімін.
– Қай Асан?
– Осы үйдің иесі.
– Атың кім?
– Жамал.
– Өтірік айтпа. Жамал емес, Ботагөз! Сен Асқар Досановты білемісің?
– Бұрын білетін ем, қазір білмеймін.
– Сен оның əйелі болдың ба?
Бұл арада: «болғам жоқ!» деуден пайда шықпайтынын байқаған
Ботагөз, басқа əдіспен алдауға ойлап:
– Болдым,– деді,– бірақ айрылдым.
– Арестовайт еткесін, əрине, айрыласың? Сен неге оны тоспай байға
тидің?
Милиционер залымдық күлкімен кескінін құбылтып көзін ойнақшытты.
– Тосып қайтем?– деді Ботагөз, дірілдеген денесін зорға билеп,– жас
əйелмін, байға тидім.
Ботагөздің көзі сол кезде Масатыға түсіп еді, Амантайды баурына
басып, кебеже қасында түрегеп, адам пернесі кетіп, құты қашып тұр екен.
«Сіз далаға кетіңіз» дегендей Ботагөз оған көзімен ишарат қылғасын,
Масаты түсініп, шығуға айналғанда:
– Отыр, кемпір!– деді бір милиционер ақырып,–- тырп етпе!
Сасқан Масаты шегініп, орнына барды.
– Сенімен қалжыңдасып тұруға уақыт жоқ!– деді милиционердің бірі
түсін суытып,– сен абақтыдан қашқан большевиктің қатынысың. Қайда
кеткеніңді білмей жүр ек. Мына подлец,– деді Алатайды нұсқап,– əуелі
арыз беріп, енді танып тұр. Тансын!.. Көрсетеміз оған, танғанды!.. Сен,
қатын, қалжақты қой, шыныңды айт! Абақтыдан қашқан Асқар Досанов
бұл үйден қашан кетті? Əлде, əлі де осында тығылып жатыр ма?
– Мұнда Асқар келген жоқ.
– Ə-ə, жасырасың ба? Асан қайда?
– Шөпте.
– Сен айт, Асқардың қайда екенін!– деп милиционер, ұшы шоқпарлы
резеңке қамшыны безеп, қолын көтеріп, Ботагөздің қасына төніп келді.
– Көрмегесін қайдан айтам!– деді Ботагөз.
– Мə-сағ-ған, көрмеген!– деп милиционер Ботагөзді қамшымен иықтан
айқыра тартып-тартып жіберді.
Резеңке қамшы осқан арқасы, пышақ тіліп кеткендей Ботагөздің аузына:
– Апа-ай, өлдім ғой!–деген сөз түсіп кетті. Ботагөздің ышқынған даусы
Масатының құлағына адамның емес, əлдененің үні боп естілді. Ол үннен
есі шыққан Масаты:
– Қарағым-ай!– деп Ботагөзге ұмтылғанда...
– Кет, кəрі ит!–- деп милиционердің біреуі кеудеден түйіп жібергенде.
Масаты шалқасынан түсіп, қолындағы Амантай ұшып кетті.
– Мына бұзылғандар қайтеді, ойбай!– деп Масаты орнынан тұра,
шыңғыртып ұрып жатқан Ботагөзді арашалауға тағы ұмтылды.
– Кім бұзылған!– деп милиционердің біреуі наганын ұсынғанда, тілін
ашулы саусақ тартып қап, наган гүрс етті. «Ах!» деген ышқынған дауыспен
Масаты кеудесін алақанымен баса құлады.
Жерге ұшып түскен Амантай іле түрегеп, бақырып жылап, қамшыдан
басын қорғаған шешесіне ұмтылып еді, милиционердің біреуі аяғымен
қағып құлатып, басып кетті. Баланың жан дауысы шықты.
Үйдің іші азан-қазан, у-шу болды. Бірақ бұл шу адам баласының шуына
ұқсаған жоқ. Ол шуды тыңдаған Алатайдың денесі түршігіп, тұла бойы
шымыр-шымыр етті.
5
– Бұл үйге жан адамды қатынастырма, ауылдан ешкім оғаш шықпасын,
қашқанын ат. Ауылға келген адамды ұстап, қама!– деп милицияның
бастығы бұйрық беріп, бір милиционерді Асан үйінің, есігінің алдына
қойды да, біреуін атқа мінгізіп: «ауылды айналып жүр!» деп, өзге төртеуі! –
Алатайды алып, Асан жатыр деген қосқа тартты.
Милицияшылардың келген хабарын Асан олар аулына бармай-ақ
естіген еді.
– Тығыл, тығыл!– деген еді Асанға, Алатай қосынан біреу жайдақ
шауып келіп.
– Неге?
– Жау келді. Сені іздеген милиция елге қаптап кетті. Біздің қосқа кеп,
Алатайды шыныңды айтпадың деп сілесін қатыра ұрды. Түнде Байтөбет
үйіне қонып шығыпты. Өздері мас. Сені көрсе... «тік атамыз» дейді. Біздің
ауылға кетті.
– Ойпыр-ай, онда, ауылға бүлік салады екен ғой. Ботагөз қолда қалдыау!.. Ауылды əлекке ұшыратпай, барсам қайтеді?
– Қой!–десті, өзгелері шу ете түсіп,– көзге көрінбе. Жазым қылар.
Қатын-қалашқа не істей қояр дейсің. Біраз ақылдасқаннан кейін Асан да,
қасындағылар да тоғайға тығыла тұруды ұйғарды.
– Ауылдағы бар естияр еркек жалғыз Байғазы шал,– деді Асан, тығылар
алдында,– егер бізді таппай кетпейміз деп қонатын болса, сол үйге түсіру
керек. Əйелдерді ауылға қайтарайық. Хабарды солардан айтайық. Жантас,
сен үйімде арақ бар деп жүр ең ғой?..
– Қалаға апарып сатамын ба деген он бөтелке самогон бар еді.
– Сен соны Байғазыға бер. Кешке милицияларды суарсын.
– Неге, байғұс-ау!
– Келгесін олар тегін кетпейді. Мас қылып, түнде мылтығын сыпырып
алып, арбаға көлденең таңып ағаш арасымен алысқа апарып тастау керек.
– Онда жақсы бола ма?
– Бəрібір өлеміз. Одан да солай істейік те, қашан кеткенше жасырына
тұрайық. Осы Есілдің тоғайы мен орманы бізді жасыруға жарайды.
– Ұйғарғаның болсын!– деді Жантас.
Сөз осыған қойылғаннан кейін əйелдерді ауылға қайтарып, қасындағы
жігіттерін жан-жақтағы ауылдардың дос-жар жігіттеріне: «Мынадай күн
туып қалды, құлақтас болсын!» деп жіберіп, Асанның өзі, қостарының
маңайындағы бір ойырылған құдықтың үстіне қою тал шыққан қуысына
кіріп жатты.
– Көп кешікпей милиционерлер келді де, Асанды табыңдар деп,
шөпшілерді ұрып та, қорқытып та, қысып, одан дəнеңе өндіре алмаған соң,
еркек атаулыны ауылға апарып тергеуге алып қайтты.
Ауылға қайтып кеп, қолдағы адамдарды таяқпен де, сөзбен де
қорқытып милиционерлер шынын айтқыза алмай қойды. Ауылдың жеген
таяғына ортақ болған Байғазы шал:
– Біздің үйге түсіп бір мал жеңдер! Сендерге кінə жоқ. Бұйрық солай.
Тентекті тауып бермейін деген біз де жоқ. Қашып кетіп таптырмай отыр.
Қатын-қалашқа жаны ашымайтын антұрған болды. Ауылды қысымға салып
қоймас, өзі келер,– деп милиционерлерге жалынды.
– Жарайды,– деді милиционерлер,– қонайық. Бірақ ертеңге шейін
іздеген адам таптырмаса, бізге өкпелемеңдер, жақсылық күтпеңдер!
– Енді... оған амал қанша?
Милиционерлер Асан үйінің есігіне құлып салып, бір шалды алдына
отырғызып: «егер айрылып қалсаң, атыласың!»– деді.
Жантастың үйінен он бөтелке самогонды іңірде əкеп қойған Байғазы:
«арақ бар» деуге бата алмай, білдірмей, қымызға қосып қана беріп отыр еді,
соның өзіне қыза бастаған милиционерлер: «арақ бар ма, ақсақал?» деп
өздері сұрады.
Байғазы кеп беруге батпай: «азғана бар еді» деп, əуелі екі шынысын
шығарды. Оны көрген милиционерлер ет пісуге қарамай, нанды закуска
қып, стаканды толтыра, бір-бірден қағып салды да, тағы сұрады.
Байғазы берген – екінші екі бөтелкені ішкесін, .аш өзекті арақ өртеп,
уыты бойларына тез жайылып, олар мас боп сандырақтауға айналды.
Бұл кезде жан-жақтан жиналған он, он бес дос-жар жігітімен Асан
ауылдың іргесіндегі жар қабақтың астында жатыр еді. Шешесінің атылып
өлгенін ол естіген. Бұл хабарға сазарып сабырлық көрсеткеніне, қасындағы
жігіттер оған разы болды. «Істің арты бұған айналған соң, – деді ол, –
қасындағыларға, – қанды қанмен жумай, мен енді тынбаймын!» жанындай
жақсы көретін ананың күйігі ішін өртеген Асан, сыртқа сыр бермей,
милиционерлердің жəйін бала жіберіп білгізді.
Байғазы берген – үшінші екі бөтелкені ішкесін, олардың көбінің көзі
бозарып, етке қарауға да əлі келмей, қылжиып қалды. Мастығымды
білдірмейін деп тырысқан бір-екеуі – төртінші екі бөтелкеге, қазандағы
еттен закуска алдырып жеп отырып, бөтелкелерін жартылап ішкенде –
қосыла құлады.
Милиционерлер қылжиған хабарын алғасын: «əуел мылтықтарын
тонайық» деп қасындағы жігіттермен Асан Байғазыныкіне келді де,
мастықтан түк сезбеген олардың бар қаруын сыпырып қолға алды. Содан
кейін ол үш-төрт жігітке мылтық беріп күзеттіріп қойды да, үйіне келді.
Масатының өлігінің қасында қараңғы үйде Амантайды құшақтап
отырған Ботагөз, оның қасында құр сүлдесі ғана отырған Қалима,– үйге
кірген Асанды танып, күңіренген зармен мұңдарын шақты. Бірақ сіріңке
тұтатқан Асан, жылаған даусынан болмаса, кескінінен Ботагөзді де,
Қалиманы да таныған жоқ. Ботагөздің бет-аузы көнектей ісік жəне
сағалданған қанның жолақ-жолақ ізі. Сіріңкенің жəне біреуін шаққан Асан
жарықты бетіне тосып, шешесіне қарап еді, демсіз жатыр екен. Жарасын
көруге ол батпай, көзінің жасын төгіп-төгіп жіберді де, қолымен көзін
сүртіп:
– Ал, жігіттер!–деді қасындағыларға,– маған да, менің үй-ішіме де бұл –
оғын туралаған ажал екен. Енді қанды қанмен жуып, қашан күшімнен
асқанда болмаса, мен қолға түспеймін.
– Мен де сенімен бірге болам!– деді Алатай,– мені де сау қоймады.
Байтөбет иттің сөзіне еріп, өзіме тілеп алған пəлем!
– Өткеннің керегі не. Маған кəзір серік керек!
– Екеуіңді жалғыз қаңғыртпаспыз,– деді жігіттер,– қысылтаяң күн туса,
біз де ат тізгінін берерміз.
– Оны көрерміз,– деді Асан,– маған сендер мына жұмысқа ақыл
беріңдерші: милиционерлердің ісін көріп отырсыңдар. Бұлар əлі де тегін
кетпейді. Не мені ұстап беріп құтыласыңдар, болмаса, мен үшін ездерің
елуге бейіл боласыңдар. Екінің бірі. Мені ұстап берем десеңдер, айтыңдар!
Сендерді əлекке ұшыратпай ертең өзім-ақ қолдарына түсейін.
– Оны айта көрме!
– Ендеше, сендер де өлмеңдер!
– «Қайда барса да қорқыттың көрі» болатын болса,– деді біреулер,–
осылардың өзін жоқ қып жіберіп, пəлесін бір жола көріп алсақ қайтеді?
Асанның да айтайын деген сөзі осы еді. Бірақ ол өзгенің пікірін күтіп,
«жарайды» дей қойған жоқ.
– Бір дəндеп алғансын бұлар елге кіжіңдейді де тұрады,– десті
көпшілік.– Күнде өлгенше, бір-ақ өлейік. «Көргем жоқ, білгем жоқ!»
қылып көздерін жояйық.
– Сөз осыған құйылса,– деді Асан,– мен де соны мақұлдаймын. Мені
ұстап бер, берме – бəрібір бұлар бұл елдің басынан əңгі таяқты айырмайды.
Бірақ ұжым болайық. Ауызға сақ болайық!
– Қайда жоғалтамыз?– деген сұрауға, Асан жауапты тез берді.
– Есілге ағызамыз.
– Шығып қап пəле болмай ма?
– Тас байлаймыз.
Алаштың жендеттеріне жігіттердің кескен жазасы сол түні орындалды...
6
Алаш милицияларына: «алмай кетпеңдер!» деп үйінен қайрап-қайрап
аттандырған Байтөбет, Асанды көзге көріне олармен бірге жауласуға бата
алмай, бірақ ішінен: «Əй, бəлем, дəндеп едің, енді сəті түскен шығар!» деп
табалап, үйінде жатты.
Милиционерлер Асан аулына барып, Асанның шешесін атып өлтіріп,
қос басына кеткен хабарын да ол алды. Бірақ содан кейін не болғанын,
қанша тіміскілеп сұрағанмен оған ешкім айтпай-ақ қойды. Сұраған
адамның оған берер жауабы:
– Қостан қайтып ауылға кеп, ауылдағы қатын-қалашты қысқасын, Асан
ерлік көрсетіп өзі келді. Милиционерлер Асан мен Ботагөзді ұстап алып,
қалаға жүріп кетті.
Бұл сөзге басында нанған Байтөбет, артынан астыртын кісі жүргізу
арқылы Ботагөз бен Асанның тығылып жүргенін, олардың қасында
бірнеше жігіт барлығын білді. Милиционерлерді, біреулер: «өлтірді» деді,
біреулер: «өлтірген жоқ» деді. Оның анығын білуге Байтөбет тағы да
шпиондарын жүргізіп еді: «өлтірген жоқтан» «өлтірді» хабары басымырақ
болды. Бірақ ізі-түзі жоқ. Не өлген адамның, не олардың киім-кешек, қарусаймандарының, не ат-арбаларының еш жерде қалдығы жоқ.
«Өлтірген күнде, соның бəрін қалай жоқ қып жіберді!» – деп таңданды
Байтөбет.
Көңіліне «өлтірді» деген күдік кіргесін, Байтөбет Н... қаласына
почтамен мəлімдеме жіберіп, егер милиционерлер қайтып бармаса,
зерттеуін өтінді.