Ботагөз - 13

– Сіз, господин,– деді Асқарға,– мүмкін болса, Байсақаловты оңаша
қалдырыңыз, оған заттары туралы айтатын сөздер бар еді.
– Пожалуйста!
Асқар шығып кетті.
– Қалай, ризамысыз?– деді Шербашидзе Итбайға.
– Тақсыр, оны айтуға тілім жетпейді. Мың-мүлиен рахмет сізге.
– Мен қазақ жерінде он жылдай қызмет істедім: Ырғызда, Торғайда,
Қазалыда. Қазақты жақсы көрем. Ғұрпын да, тілін де білем. (Ол таза
қазақша сөйлей бастады). Шіркін, қазақтың жайлауы!.. Қымызы!..
Тоқтысы!.. Қазы-қартасы!
– Ағайын екенсің той, шырағым,– деді Итбай, қай ұлтсың өзің?
– Шешем татар, əкем грузин.
– Бауыр боп шықтың ғой.
– Сіздің затыңыз жоғалды деп естіген соң, жаным ашып, баса іздетіп
ем, аброй беріп Тула губерниясынан табылды.
– Мың-мың рахмет, шырағым. Одан басқа не айтайын. (Ақша берейін
деуге батпады, зат берейін деуге қимады).
– Қасыңыздағы учитель Асқар Досанов қалай жігіт?– деп сұрады
Шербашидзе.
Асқар «заттар табылды» деп сүйінші сұраудан бұрын Шербашидзе
бұндай сұрау берсе, Итбай жамандай жөнелген болар еді; сүйіншіні қуанып
сұраған сияқтанған Асқарды жамандауға қимай:
– Жаман жігіт емес,– деді ол.
– Ə, солай ма? Бірақ өзін, байларды жек көреді, кедейді жақсы көреді
дейді ғой.
– Ондайы бар,– деді Итбай, Шербашидзенің ол сөзіне ерекше мəн
бермей.
– Жақсы. Ұзақ бөгемейін сізді. Государьға сыйыңыз тамаша. Мұндай
сыйды əкелуші аз болар. Сізге көп рахмет айтар ұлы дəрежелі император.
Рұқсат сізге!
– Асқар туралы айтылған сөздерді оған айтпай-ақ қойыңыз,– деді
Шербашидзе Итбайға қолдасып.
– Алла сақтасын.
Шербашидзе кнопка басып, бірер кісі шақырып алды:
– Мына кісінің заттарын тысқа көтеріп шығарыңыздар, автомобильмен
гостиницасына апарысып салыңыздар,– деді.
6
Юбилей 1913 жылдың 21 февраль күні болатын еді. Газеттердің
хабарландыруынша юбилей тəртібі былай: 21 февраль күні таңертең
Романовтардың құрметімен тілеуін тілеуге, барлық шіркеулерде литургия
оқылады, барлық мешіттерде намаз оқылады. Патша – Николай II
семьясымен литургияны Казанский соборда оқиды. Литургиядан кейін
қалада əскери парад басталады, парадты император Николай Александр
атындағы алаңда қабылдайды. Сол күні кешке, қалалардың көпшілігінде,
əсіресе Петербург пен Москвада əр жерде балмаскарадтар, банкеттер
ұйымдастырылады. Семьясымен Николай «дворянское собрание» үйінде
болатын балға қатынасады.
22 февраль күні, күндізгі сағат екіде, Патша селосындағы Александр
сарайында Николай облыстардан өкіл боп келгендерге аудиенция жасайды.
Сол күні кешке Николай біраз адамдарды «Қысқы Сарайда» қабылдайды.
Осымен мереке – аяқталады.
Газеттердің хабарынша, бұл мəжілістердің бəріне де пропускіні
«министр двора» береді.
Осы хабарларды оқыған Асқар, бірде-бір мəжіліске қатынаса алмайды
екем деп ойлады, себебі – ол өкіл емес. Расында солай болды. 18
февральдан бастап үлестірілген пропускілерден Итбай алды, Асқарға ол
тимеді. Итбай оған əпермек болып еді, сөзін өткізе алмады.
Осы туралы Асқар номеріне келген Алексей Кулаковқа айтты.
– «Пропуск» деген сөз бе, тəйір!– деді Кулаков,– тілегіңізді əперем. Егер
қаласаңыз, императрицаның өз қолымен жазылғандарын да əперейін.
– Рахмет.
20 февраль күні кешке, Алексей Асқардың номеріне асығыс кіріп қана
шықты да, императрицаның қолы қойылған үш пропуск əкеп берді:
Казанский собордағы литургияға, дворянское собраниедегі балға,
Александр сарайындағы аудиенцияға.
– Қолдан келгені осы болды,– деді Алексей мақтанғандай,–
пропускілерді министрлер мен генералдардың да құдайы қалағандары-ақ
алды, көбіне тимей қалды: Анна Вырубова арқылы зорға алдым.
– Зор рахмет.
– Ертең балға бірге барамыз. Патшаның қыздарымен танцовать етесіз.
Мазурка білесіз бе?
– Білем.
– Тамаша! Полонез білесіз бе?
– Ол не.
– Танцының бір түрі. Былай (Алексей билеп көрсетті).
– Білмеймін.
– Оның оқасы жоқ. Хошыңыз!
Алексей кеткен соң Тамара звонить етіп еді, бүгін кешке жұмыстарым
бар еді деп, одан бүгінше жолықпауға рұқсат алды.
Ол күні кешке Асқар Булатовты күтті. Кешкі сағат онда Булатов келді.
Бұрынғы дағдымен екеуі саяси темада біраз сөйлесті. Маркстің,
Энгельстің, Лениннің бірнеше еңбектерін оқып үлгерген Асқар, өзі шеше
алмаған бірнеше мəселелер туралы Булатовпен пікір алысты. Булатов
Асқарға бұл жолы «Иосиф Виссарионович Сталиннің əзірге баспаға
шықпаған еңбегі» деп «Марксизм жəне ұлт мəселесі» деген машинкаға
басылған қолжазбаны берді. «Бұ да басылмаған» деп тағы бір қолжазба
берді, ол Лениннің «Ұлт мəселесі туралы сын заметкалар» дейтін мақаласы
екен.
– Бұның бəріне алғыс айтам,– деді Асқар,– сен арқылы мен Петербургте
саяси үлкен бір университет өткендей болдым. Көңілімнің көзі жаңа
ашылған сияқты. Бірақ əлі де білмегенім көп. Аманшылық болса,
Петербургтен қайтқанда бір чемодан кітап алып қайтармын.
– Жақсы!– деді Булатов.
7
Асқар духовой оркестрдің дүмпілдеген дауысынан оянды. Терезенің
пердесін ашып қараса, дала тұман, тұман арасында өрген халық. Сағатына
қараса – тоғыз. Енді екі сағатта литугия басталады.
Ол киініп, жуынып, тамақтанып Итбайға барса, оның номерінде
Құдайберген мен Сайым отыр екен.
Итбай мен Құдайберген мешітке намазға баратындығын, Сайым
шеркеудегі литургияны көрмек болғанын айтты. Казанский собордағы
литургияға пропускісі барлығын, басқа пропускілерін Асқар айтпай, «қап,
енді, номерде көзіміз жаутаңдап отырамыз-ау!» деп өкінген болды. Ол
қулыққа сенген үшеуден Сайым сөз қатып, бұлданды:
– Кінə өзіңнен!– деді ол,– бізбен тату болсаң ғой бəрін де аласың.
– Мен айтып ем, болмады,– деді Итбай, Асқарды жүдетпейін деп,– заңы
солай екен, көнер емес.
– Мен көндірер ем,-– деді Сайым нығызсып.
– Біраз қызықты көріп жүр ғой бала,– деді Құдайберген,– бір адамға
осы да жететін. Адам қызыққа тоя ма?
– Құдекеңнің сөзі рас, ренжімеймін. Барғым кеп еді, амал жоқ.
Асқар шығып кетті. Ондағы ойы соборға Сайымнан бөлек бару, онымен
собор ішінде жолығып таңдандыру болды.
Көше сыңсыған халық екен. Невский проспектісінің екі жақ қанатына
да арқан керіп қаз-қатар тұрған полицейскийлер пропускісі барды ғана
ішке өткізіп жатыр.
Асқар пропусікісін көрсетіп ішке өтті. Соборға барды. Собордың алды
да, екі жағына керегедей жайылған колонналы тротуары да монархия
символымен безенген. Шеркеуге кіруді Асқар бала жасынан қызық көретін
еді. Дінге сенбейтін оның ұғымында, мешіттен шеркеу қызық, себебі –
шеркеуде əн айтылады, шеркеудің жарқылдағы көп.
Казанский собордың ішіне кірген Асқар, ішіндегі жарқылдақтарын
тамашалап, шоқынып жатқан орыстардың арасымен ақырын жылжып,
«Сердце царево в руке божийе» деген жазуы бар «патша қақпасына» жақын
барды.
Сол кезде алтарьдың шымылдығы ашылып, патриархы, архиерейі, тағы
басқалары бар, əлем-жəлем киінген бір топ поптар шыға келді. Мерекеге
арналған литургияны орындауға Грециядан Антионский дейтін патриарх
шақырылғанын, Руссияда патриарх жоғын Асқар біледі.
Поптардың азан-қазан, у-шу оқыған дұғасын таңсық көрген Асқар,
патша мен оның семьясы шеркеуге кіргенін, алтарь қасындағы столға
келгенін абайламай қалды. «Патша, патша» деген сыбыр жан-жағынан
шыға бастағансын, қасындағы біреуге «кəне?» деп еді, «əне!» деді ол.
Гвардейский форма да киінген, кішкене денелі, қушық жауырынды,
арық, шымқай жирен кісіні көрген Асқар, патшалықты оған қимағандай,
«анау ма?» деді қолымен нұсқап.
– Сол, сол!
– Қасындағы бала кім?–деп. сұрады Асқар көршісінен.
– Наследник, Алексей Николаевич.
Наследник кепкен ағаштай құп-қу екен. Оның дімкəс ауру екенін Асқар
біледі.
Асқардың қасындағы адам, оған патшаның əйелін, қыздарын көрсетті.
Николай стол қасына келгенде патриарх столдың жабуын көтерді. Стол
үстінде тұрған коронаны (тəж) патша алып басына киді, державаны
(үстінде кресі бар домалақ алтын шар) он, қолына, скипитрді (аса-таяқ) сол
қолына алды. Содан кейін патриарх Антионский оң қолына диккери (екі
шырақтың шамы), сол қолына триккери (үш шырақтың шамы) алып,
патшаға жақындады. Архиерейдің біреуі алтын аяққа туралған нан мен
оған құйған қызыл арақты көтеріп, қасықпен бір іліп ап, Николайдың
аузына тосты. Сол кезде екі қолындағы шырақтарды айқыштай бұлғап,
патриарх патшаға бата беріп, патша қасықтағыны аузына қапқанда дұға
оқыды: «Примите, ядите, сие есть тело мое, еже за Вас ломимое во
оставление грехов; пейте от нее вси, сия есть кровь моя нового завета, еже
за Вы проливается во оставление грехов».
Николайдан кейін «қасиетті асты» Алексей, одан кейін əйелі, қыздары
ішті.
Содан кейін поптар да, шеркеудегілер де патшаны «Патшаны сақта
құдай» əнімен жөнелтіп салды. Аяғын баса алмайтын наследник Алексейді,
оның күтушісі Веревонка көтеріп əкетті.
Патшашылдықтан былай да түңілетін Асқар, патшаның өз қара басынан
тіпті түңілді. Николай да, оның баласы да, Асқарға түбі шіріп, басын к;ұрт
жеген ағаш сияқтанды.
Патша кеткесін өзге құлшылыққа қарамай Асқар да шеркеуден шығуға
жылжып еді, жолында Сайым кездесті.
– Əй, сен қайдан жүрсің?– деді Сайым Асқарға.
– Сенің аяғың басып, басын, сұғылатын жерге жететін аяқ пен
сұғылатын бас менде жоқ деп пе ең?
Сөзден тосылған Сайым үндемеді.
Гостиницаға қайтқан Асқар номеріне кіріп шешіне бергенде, есік
қағылды.
– Пожалуйста!–деді ол.
Есік ашып, штаттық киімді екі еркек кіре берді.
– Асқар Досанов сіз боларсыз?– деп сұрады біреуі.
– Ие, мен!– деді Асқар.
Еркектің біреуі ұсына берген қағазды Асқар алып оқыса, оны тұтқындау
туралы ордер екен.
Жүрегі аузына тығыла қалған Асқар, қалтыраған дауыспен:
– Не үшін?–деп еді.
– Ол туралы бастықтармен сөйлесерсіз,– деді еркек,– біз орындаушы.
Киініңіз!
– Заттарым ше?
– Заттарыңыз біздің управлениеде.
Асқарды екі еркек жандармерияға алып барса, оның бөлмесіндегі саяси
кітаптар начальниктің столының үстінде жатыр. Асқар ол кітаптардан
танайын деп еді, начальник Булатовты шақырып алды.
Екеуі де мойнына алмады.
– Мойындатамыз!–деді
тұрасыздар.
начальник,–
əзірге
бізде
қонақта
бола
Екеуі де абақтыға жабылды.
Асқарға деген поле үш жақты боп құралған еді: Кошкиннің
донесениесі, Базарханның «байқаңдар» деуі, Тамараның тіміскілеуі.
Бұл үш пəлені де сезбеген Асқар, сырының қалай ашылғанын сарыла
ойлағанмен таба алмады.
Итбай Асқарды жоғалтты да, хабар-ошарын біле алмай, еліне қайтты.
Абақтыға жапқан Асқарды жандармерия айдан артық ұстап, алдап та,
қорқытып та сұрағанымен, «ол кітаптарды көрген түгіл естігем де жоқ!»
деп мойнына алмады.
Ақыры Асқардың шын сырын айтқыза алмаған жандармерия, оны
«қоғамға қауіпті» адам деген «қылмыспен», «қаладан ең алыс жер» деп,
Шу өзенін жайлайтын елге «əкімшілік жер аударуға» жібермек болды. Көп
кешікпей Асқар Арысқа шейін (Ташкент пен Түркістан қалаларының
арасында) абақты вагонында отырып кеп, одан этаппен Əулиеата қаласы
арқылы Шу өзеніне айдалды.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ТАҢ АТАРДА
БІРІНШІ ТАРАУ
БҮЛІНШІЛІК
1
Күнге шағылысқан күміс күмбездей төрт ақ үй, Асқардың көзіне
алыстан шалынды.
Уақыт майдың басы еді. Көкшетау жерінің құйқалы қыртысына өскен
неше түсті гүлдер, неше түрлі шөптер – қарағанда көз тоқтатпай масатыдай
құлпырады. Құлпырған масаты дала денем шаңданбасын дегендей, айнала
толқыған сағымнан ақырын ғана сілкінеді. Түнде тауға қонақтап, күндіз
даланы кезіп келейін дегендей, жан-жаққа тараған көктемнің құнарлы
бұлты аспанды жиектеп барып əлдеқайда тарамданып жауады. Жауған
жаңбырдың көсіле аққан тамшылары жердегі құлпырған масатының
тоқылып жетпеген ұшы сияқтанып, аспанда шұбала асылады. Неше түсті
көбелектер жолаушылардың айналасын орай ұшқанда, Асқардың көзіне
құлпырған даланың гүлдерін əлдекім үзіп, бұларға шашу шашқан
сықылданды. Гүлдер де көбелек, көбелектер де гүл сияқтанды. Айналасын
тамашалаған Асқардың ойына Абайдың көктемді суреттеген өлеңі түсіп,
арбаның үстінде ыңырсып сол өлеңмен əн айтайын деп еді, аспанға
шырқап шығып алып, қанаттарын жыбырлата қағып жырлаған боз
торғайлар көңілін бөліп жіберді.
Асқақтаған таусыз, мұнартқан ормансыз, жұпар исі мұрнын жаратын
шалғынсыз, құрағы жайқалған шалқар көлсіз, жап-жазық, сұп-сұр шел
даладан, табиғаты тамаша көркем өз туған жерін көргенде, Асқар тамықтан
шығып, жұмаққа кіргендей болды.
Асқардың есіне «Қара торғай» əні түсті. Көркем далаға шаттанған
сезім, сананың ұлықсатына қарамай-ақ, ойға келген əнді сыртқа еріксіз
айдап шықты. Əн салып жібергенін Асқардың өзі де аңғармай қап, өз
дауысына өзі селк ете түскен секілденді:
«...Есілдің ар жағында бір терең сай,
Сүйреткен жібек арқан тел торы тай.
Ар жақтан бір қыз алып келе жатсам,
Басып тұр осы əнге қара торғай...»
«Қара торғайдың» қайырмасын Асқар баяулатып жіберіп, басында
қатты шыққан даусын, аяғында өзі де зорға естіді. Асқар онша əнші жігіт
емес еді, əнді ұғымпаз болғанмен жəне негізгі сарынын бұзбағанмен, оның,
даусы пəлендей жатық та, қоңыраулы да болмайтын. Егер қаттырақ
айқайласа, барылдап кететін.
Асқардың қасындағы жігіт, оның əнінің аяғы баяулауын даусының
нашарлығынан ұялғандығы шығар деп ұқты. Ол жігіт «Аққумен аспандағы
əн қосатын» Біржан салдың елінікі еді. Біржаннан алып қалған
«Шалқыманы» шырқағанда, Шалқар көлінің дауылды күнгі бетіндей
толқытатын ақындар бұл жігіттің аулына талай келген. Ол жігіт Біржан
əнін естігенде:
«...Шырқап қалқып, сорғалап тамылжиды,
Жүрек тербеп, оятар баста миды,
Бұл дүниенің лəззəті бəрі сонда,
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды!..» –
деп Абай сипаттағандай əдемі əнге үйренгендіктен, анау-мынау əнді
менсінбейтін еді. Бірақ жігітке Асқарды ажуалау ойы келді. Оның
түсінігінше «оқыған жігіт қазақ дəстүріне де, əніне де шорқақ болады».
Асқарға ол атын ылауға жалдағанда, содан бір пайда таба қояйын деген
жоқ. Асқар кетіп бара жатқан жөнде жұмысы болды...
– Құрбым!–деді ол Асқарға күлімсірей қарап,– неге тоқтай қалдың?
Əнің жақсы екен, еркін дала ғой, бəлкім көтеріңкіреп салшы!
Асқар жігітке тұнжырай қарады, үндемеді.
«Əнің жақсы екен дегенімді көңіліне ауыр алып қалды ма» деген ой
«елді жігітке.
Асқар қазақтың кеп əнінің тарихын біледі. Ол білетін қазақ əндерінің
көбі белгілі оқиғаға құрылған. «Қара торғай» да сондай əн. Оның мазмұны:
алыс жерде сұлу қыз барын естіген əнші жігіт неше күн, неше түн жол
шегіп қызды табады. Ол қыз күйеу таңдайды екен. «Өзіме мінезі, қылығы
ұнамаған жігітке бармаймын!» дейді екен. Талай малды жігіттер, талай
кескінді жігіттер келсе де, біреуін де ұнатпай қайтарып жібереді екен. Сол
қызды мына іздеп барған жігіттің əндері қорғасындай балқытады,
сиқыршыдай арбайды. Қыз жігіттің өзінен көрі əніне ғашық болады. Əнмен
арбалған қыз, биік аспаннан арбаумен жерге түсіп жыланға жем болған
торғайдай, жігіттің еркіне көнеді. Бірақ ол кезде ел намысы күшті. Əн
айтып қаңғырып жүрген жігітке рулы ел қыз бермейді. Егер қызды аламын
деген ниетін сезсе: ең жеңілі – сабайды, ең ауыры – жоқ қып жібереді. Бұл
қауіп сүйіскен екі жүрекке бөгет бола алмайды. Екеуі түннің тұйық қараңғы
көрпесінің астымен, бəйгеге жаратқан байдың аттарын мініп қашып
отырады. Олардың ұрланып қашқан мезгілі осындай майдың іші екен
дейді. Жігіт пен қыз Есіл өзеніне таң біліне жетіп, Есілдің жайқалған
кербез қалын, бұйра талының арасына жасырынған екен дейді. Қатерден
аман құтылғанына шаттанған екі жас жасыл талдың арасында, жасыл
шөптің үстінде кеңесіп отырып, күннің шыққанын да сезбей қалған екен
дейді. Шыққан күнді қошеметтеп əнімен қарсы алған бір топ қара торғай,
талдың, етегінде отырған екі жасты сезбей, бұтақтардың басына қонып
сайраған екен дейді. Жасыл жапырақтың арасынан кезін салған бұларға
торғайлар бұтақтың басына жиі шыққан қарақат жемісі сықылды боп
елестеген екен дейді. Сонда сол торғайлардың əніне қызыққан əнші жігіт
үнін торғайларға қосқанда, торғайлардың даусы мен мұның даусы бірдей
шығып, торғайлар дауыстарына адам үні қосылғанын аңдамаған екен дейді.
Қасындағы ғашығы, əнші жігіттің жаңа əніне сүйсініп, тал арасында,
торғайлардың қанаттарының астында отырғаны естен шығып, өзін
шылдаханада отырмын деп түсініп: «Бəу пəле!» деп жігітті көтергенде,
торғайлар үркіп ұшқан екен дейді. «Қара торғай» əні жігіттің сондағы əні
екен дейді...
Торғайлар ұшқаннан кейінгі жігіт пен қыздың не болғаны, қайда
болғаны Асқарға мəлім емес. «Қара торғай» əнінен кейін Асқарды
тұнжыратқан жігіт пен қыздың тағдыры қалай шешілгендігі емес, есіне сол
арада Ботагөз түскендік.
Ботагөзді оның көрмегеніне міне, биыл үш жыл. Осы үш жылда
өзгерген Асқарды, осы күйінде үстіне кіріп барса, Ботагөз тани алмай да
қалар ма еді, қайтер еді.
Оның бұлай өзгеруіне толып жатқан себептер болды.
1913 жылы Шу өзенінің бойындағы, жазы-қысы шөл далада көшіп
күнелтетін қаладан алыс елдерге жер аударылған Асқар, барған мекенінен
үш жыл ұдайымен қозғалмады. Бұл ел газет-журнал дегенді білмейді екен.
Кітап деген де атымен жоқ. Мектеп, школа жағы былай тұрсын, ескіше
оқытатын молданың өзі қадақ-құдақ əрең кездеседі. Елінде жарты процент
ескіше білетін адам болса болар, əйтпесе одан да аз.
Сондықтан, дүниеде болып жатқан саяси халге бұл елдің саңыраулығы
құлаққа ұрған танадай екен.
Өз туған елін надан деп жүретін Асқар, ең наданды бұдан көрді. Оның
туған елінде кедейлер нашар жағдайда тұрғанмен, байлардың көпшілігі
қаланын, байларына еліктеп, үйін де, өз бойын да салтанатты ұстаушы еді.
Мынау елдің кедейі түгіл, байының көпшілігінде адам сияқты тұрмыс жоқ,
киім-кешегінің, төсек-орнының бəрі бағып жүрген малынын, тері-терсек,
жүн-жұрқасынан өз қолдарымен істелген. Мыңдап қой, жүздеп түйе
айдайтын кейбір байлардың үйінде, жамбасы тұшынатын бір төсеніші, еті
тұшынатын бір киімі, аузы тұшынатын бір ыдысы жоқ; байлары ыдысаяғын жуса ырысымыз қашады деп, өте нас ұстайды, дағдыланбаған
адамның құсқысы келеді.
Қазақ халқының мəдениетті орыс халқымен араласып отыруында зор
мəдениеттік маңыз барын Асқар осы елге келгенде көрді. Ана жылы
Петербургте Смирнов пен Булатовтың: «қазақтың Россияға қарауы бақыт,
Россиянин, патшасы, помещик пен капиталисі жаман болғанмен, халқы,
мəдениеті жақсы» деген сөзінің растығына Асқардың көзі енді тіпті айқын
жетті. Бұл елдің ішіне əкеп жіберсе, қандай мəдениетті деген адамның
тағыланып кететініне оның көзі тез-ақ жетті.
Шөл елінде Европаша киінетін адам емге жоқ екен.
«Шырағым,– деді Асқарға ол алғашқы барғанда,– мына киіміңді көзге
көрсетпе, елдің сиқын бұзба, осы елдің бозбаласы не кисе, сен де соны ки!»
Бұл ақылды Асқар тыңдамаса, елге жексұрын болатын болды. Басқа
барар жері жоқ ол, тұрғылықты елдің тезіне түскесін иілмеуге шыдамады.
Ырқына амалсыз көнді. Түп-түгел қазақша: жекей тымақ, саптамалы етік,
кен, қолтық, ұзын жең шекпен киініп, ауылдағы сыпайы жігіттің бірі болды
да шықты.
Тұрғын ел «мынауың да келіспес» деп Асқардың толқынды қара бұйра
шашын да ұстарамен тақыр ғып қырықтырды.
«Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты,
Жығылғанның үстіне жұдырықтап».–
деп Балуан Шолақ айтқандай, «түсің өзгерсе біржола өзгерсін»
дегендей, Петербургте бірінші рет ұстара тигізген Асқардың мұрты, Шуға
келе, жаңбыр артынан көктеген жердей қаптай қалды. Аз күнде ол қиық
қара мұртты жігіт болды. Кешікпей сақал шықты.
Шу елі сақал-мұртқа ұстара тигізбейді екен, түгі мол, өрім-талдай
жігіттердің сақалы кеудесіне түседі. Асқар да соның бірі бола қалды.
Жер аударудың мерзімі неше жыл екенін Асқарға полиция айтқан жоқ
еді. Шу елінде біраз жыл тұрып еліне қайтатынын, я өле-өлгенше осы елде
пенде боп қалатынын Асқар білмеді.
Үш жыл ұдайымен қала бетін көрмеген Асқар Шу елінен: Əулиеатаға,
Ақмолаға, Атбасарға, жəрмеңкеге баратын керуенмен «почтаға саларсың»
деп, сенімді адамдар арқылы Ботагөзге талай хат берді. Шыққан жолынан
үш-төрт айда əрең оралатын керуеншілер «хатыңды айтқан жеріңе
тапсырдық» деп келеді. Олары рас па, жоқ па? Рас болса, салған хаты
Ботагөзге бара ма, жоқ па? Ботагөз өзі алды ма, не ерегіспен басқа біреуге
зорлап берді ме? Бұл сұраулардың бəрі де Асқарға шешусіз жұмбақ.
Осындай халда, мəдени өмірден қол үзіп, жабайы ауыл қазағының бірі
боп, сырты бүтін, іші түтін боп жүргенде, болыс арқылы Асқар Омбыға
шақырылған қағаз алды. «Сіздің басыңызға ерік,– деп жазыпты қағазда,–
1916 жылдың майынан бастап, қазақ ауылдарының малы мен жанына санақ
жүреді, осы жұмысқа сізді де шақырамыз. Назначение алуға Омбыға
келіңіз!»
Қағаз Асқардың қолына марттың басында тиіп, ол Бетпақтың шөлін
жағалап, Қарағанды, Ақмола, Бурабайды бетке ұстай Омбыға сапар шекті.
Жолшыбай ол ылаумен тоқтаусыз келеді. Бірақ оның көңілі асыққанмен,
керілген кең дала асығар емес.
Асқар туған елі Көкшетауға екі айда зорға жетті. Беті тура Итбай
ауылы.
Көрінген Итбай ауылын Асқар сұрамай-ақ таныды: Итбай тұқымының
баяғы күмістей күнге шағылысқан ақ үйлері... Ауылдың ық жағында
қарашалардың, қоңсы-қолаңның, сауыншы-малшылардың баяғы үйген
тезектей қара-құрым үйлері...
«Бəрекелді-ай!–деп ойлады ол, – осы ауылға бекер тура беттедім-ау!
Ренжісіп айрылысқан адамға жанаспай, аулақ жүргенім жақсы еді».
Итбай аулының көрінісі кеудесіне найзадай тірелген Асқар атшыға
«бұрыл!» деп қала жаздап, аузын жаба қойды. «Итбайдың Ботагөзге көңілі
кеткені айқын. Егер Ботагөз соның үйінде отырса қайтем?!» деген қауіп
кірді. Асқардың ойы теңіздей толқыды. Бір жағынан: «Ағалары ер еді,
кеудесінде жаны тұрғанда шырылдатып бере қоймас. Итбай тартып ала да
қоймас!» деген ой келсе, екіншіден: «Итбайдың салатын қақпаны көп те,
мықты да: егер ол сол қақпандарын Ботагөзге айнала құрса, ағамағаларымен түгел түсуіне де сөз жоқ. Итбаймен теңдестіргенде,
Ботагөздің ағаларының қайраты немене? Нашарда не қайрат бар?»
Осы ой келген Асқар, «бармасам қайтеді?» деп бір тұрды да, тағы да
«барайын, несі де болса көрейін» деген ойға табанын тіреп, атшыға:
– Айда, атыңды!– деді.
2
Итбайдың ауылында неше үй бар, қай үй қай жерде отыратыны Асқарға
мəлім еді. Ауылға жақындаған кезде, ауылдан созылып шыға берген бір
көшті көріп, «осы ауыл ма, бұл емес пе?» деген ой түсті оған.
Үй санына қараса Итбай ауылы түгел сықылды. «Олар болса,– деп
ойлады Асқар,– мынау көш не?»
Көш тым ұзын екен. Бір шеті мен екінші шетіне көз жетпейді. Көшкен
ауыл дейін десе, əрі көбірек, əрі маңына ерген мал жоқ. «Малсыз ел көше
ме? Бұл не көш!» Асқардың құлағына «Көкшетау уезіне аздап
переселеншілер келіп жатыр» деген сөз тиген еді, солар шығар дейін десе,
кештің бет алысы солтүстікке қарай жəне көштің көзге ұшырайтын артқы
жақ ұшында көбінесе қазақ арба жегілген. Майданға жөнелткен орыс
жігіттері шығар дейін десе, оған жəне ұқсамайды. «Апыр-ау, бұл не көш?»
Асқар ауылға жақындады. Ауылдың артында жарты шақырымға жуық
жерде біреулер бие байлап жатыр екен. Жылқының санына, желінің түріне
қарап, Итбай үйінің желісі екенін Асқар айтпай-ақ білді.
«Биені жақында байлаған-ау, зады?– деп ойлады ол, желіге байлаған
құлындардың тұрысына қарап,– тартынып тұрғанын қарашы,
жануарлардың!»
Ол құлынды өте жақсы көруші еді. Сондықтан желіге байланған
құлындардың сауырынан, жалынан сипағысы кеп тұрды да, ол ойын
атшыға айтпады. Оның көзі ауылға жеткенше желіде болды. Бұлар желінің
қасынан өткенде, құлындардың тең жартысы байланған жоқ еді. Итбай
үйінің əдеті: жылқыны жасынан құрыққа үйретіп, құлынды құрықпен ұстау
болатын. Алғашқы байланған кезде құрыққа үйренбеген құлындар
ұстатпай, бие байлау түске шейін созылатын. Əсіресе, ерте туып қара құлақ
болған құлындар, жылқыдан шыға қашып, атқа жеткізбей əуре қылатын.
Итбайдың жəне бір əдеті – жыл сайын мама биелерден басқа бір айғырдың,
үйірі – ылғи қулық биелерді байлататын. Құлын күнінен кейін жүген,
құрық көрмеген қулықтардың көпшілігі үйірінен шыға қашып, құла дүзге
бет алып алғашқы кезде аттың да, адамның да сілесін құртатын. Бірақ
Итбай бұған күні бұрын айла істеп, ыңғайлы жүйрік айғыр мен аттарды
жараттырып, қашағанды қайда қашса да құтқармайтын. Қашағанды
болдыртып барып ұстағаннан кейін, алдағы күнде тез ұстау үшін мойнына
ағаш келдек байлатып, қашаған қашайын десе де, келдек тізесіне
тарсылдап ұрылып еркін шаба алмайтын. Оның үстіне бастапқы қуған күні,
қуғыншы құрықпен ұрып қорғалатып қойғандықтан айқай шығып, құрық
көтерілген кезде, қашағанның запы шеккендері ойқастап шыққан үйіріне
қайта тығылатын. Бие байлаудың осындай қиын шағында қашағанды
қуатын да, жуасытатын да Бүркітбай болатын.
Желінің маңынан өткенде, қаншырдай қатып қалған қарагер бедеуге
жайдақ мініп, мойнында келдегі бар торы ала биенің соңынан құрығын
көлденең ұстап, көйлегінің арқасы желге үрген қарындай томпайып, жалан,
бас далақтап шауып бара жатқан жігіт Бүркітбай екенін Асқар білді.
«Апыр-ау, мынау қашаған қуғыш қарагер бие əлі де бар екен-ау!» деп
ойлады ол.
Желіден өтіп үйдің сыртында жүз саржандай тұрған бұзау байлаған
арбаларға, арбалардың маңында тұрған сиырларды көзі шалғанда, Асқарға
Ботагөз туралы манағы ойы қайта оралды. «Əлде сауыншының біреуі
Ботагөз бе!» деген қауіп кірді оған.
– Айда атыңды!–деді ол атшыға, сиырларға қарағысы келмей.
Ауылға жақындағанда ақырын жүретін, қатты жүргенді есерге
есептейтін ауылдың əдеті бойынша, атшы желіден еткеннен кейін аяңның
аз-ақ алдындағы бүлкілдек желіспен келе жатыр еді.
«Үйдің іргесіне келгенде айда деген несі, есі дұрыс па?»–деп ойлады
атшы.
Не болса да Итбайдың өз үйіне түсуді мақұл көрген Асқар, жобалап
келіп:
– Анау үйдің қасындағы көк арбаға тоқта,– деді атшыға.
Атшы үндеместен нұсқаған арбаға келіп атын тіреп еді, арбаның ық
жағында төрт-бес кісі алқа-қотан кеңесіп отыр екен. «Бұл кім?» дегендей
кеңесіп отырғандар жолаушыларға қарағанда, Асқардың көзіне Итбай
ұшырай кетті.
– Асқар ғой, мынау!– деген Итбайдың күбірі естіліп қалды, Асқардың
құлағына.
Петербургте Асқардың қайда кеткенін білетін Итбайдың, оның,
амандық-жамандығынан хабары жоқ еді. «Апырау, бұл қайдан кеп қалды!»
деп ойлады ол.
Арбадан түсе берген Асқар «Итбай қайтер екен?» деп ойлап еді,
«мүмкін, елемес» деген ойынан шықпай, Итбай жер тіреп орнынан тұрды
да, Асқарға қарсы жүрді. Итбайдың түр-тұлғасын Асқар көзімен тез шолып
еді: баяғыдан кеп шарланған екен. Кəдімгі балпиған үлкен денелі, саба
құрсақты, ұзын сақалды, байсалды кісі бопты.
– Салаумаликем!– деді Асқар қарсы жүріп.
– Есенбісің, шырағым!– деді Итбай «Əликемсаламның» орнына, қолын
созы.
Итбайдың уысы зор, қолы да семірген екен.
Итбай Асқарға сағынған кісідей ұзақ амандасты. «Дені-қарың сау ма?»,
«Аяқ-қолың аман ба?», «Аман-есен жүрсің бе?», «Жақсы-жайлы жүрдің
бе?», «Ауру-сырқаудан қағассың ба?» деген сықылды амандықтан түк
тастаған жоқ.
Итбайдың қасындағыларды Асқар танымады. Бірақ киімдеріне,
түрлеріне, кеуделеріне таққан знактарына қарағанда бəрі де ауылнайлар
екен.
«Бұлар неге жиналып жүр?»–деген ой келді Асқарға. Амандықтан кейін
Итбайдың бет құбылысынан «үйге жүрейік» деген сөз ұғылып еді,
«сөздерін бөлдім білем» дегендей:
– Отырыңыздар!–деді Асқар.
– Отырсақ отырайық,– деді Итбай, манағы отырған жеріне барып
еңкейіп,– үй іші жиналсын, төсек төселсін. Үйді бұл араға жаңа ғана
қондырып ек.
Ауылдың жаңа ғана қонғанын Асқар жайқалған шалғыннан да байқады.
Жері қанша шөптесін болғанмен, Итбай аулының көп малы бірер күнде-ақ
тапап тастайтын. Мына ауыл қонған жердің шалғынын көштің көлігі мен
арбалардың доңғалағынан басқа ешнəрсе баспағандығы көрініп тұр. Қалың
шалғын отырған адамның иығынан асады; ауа райы сол күні желкемдеу еді,
кең даланың қалың салалы шалғыны желкемнен теңіздей толқиды. Түсі
мың құлпырған толқынды жасыл шалғынның ішіне сүңги отыра кеткен
Асқар: «Шіркін, Көкшетау!–деді ішінен, көкірек кере даланың жұпарлы
ауасын жұтып,– шіркін, дүниеде сендей де жер бар ма екен!»
– Мынау ауылнайлар, жаңа біраз үйлер жөнелтті,– деді Итбай Асқарға
жол-жөнін сұрап болғаннан кейін.
– Не үйлер?
– Киіз үйлер.
– Қайда?
– Соғысқа. Қазына жұмысы қатты боп тұр ғой осы кезде. Мынау соғыс
жұртты күйзелтуге айналды. Өткен жылы солдатқа деп қырық бес үй
жіберіп ем, биыл екі рет тоқсан үй жібердім. Жаңағы ауылдан шыққан
жүкті көрген шығарсың?
– Ие, көріп ем. Бұл не деп ойлап ем?
– Не деп ойласаң, ол сол үйлер. Шығын да басып барады халықты.
Биыл өз болысымдағы елден үш жүз ат беріп отырмын. Ақшасы өз алдына.
«Қазақ» газетінің бетінде «соғысқа жəрдем» деген бөлімде Итбайдың
жəрдемді көп жинап, губернатордан алғыс алғанын Асқар жолда Ақмола
қаласында біреуден оқы еді. Мына сөздеріне қарап: «Халыққа мұның да
жаны ашиды екен-ау!» деп ойлады Асқар.
1916 жылы 22 январьда шыққан «Қазақ» газетінің 165 санынан Асқар
«Қазақтан солдат алуы мүмкін» деген хабарды оқыған еді, сол хабарды
Итбайға естірткелі бір ойлап тұрды да, анық хабар болмағандықтан
шошытармын деп айтпады.
– Ерғазымысық, əй!–деді Итбай үйінен шыға берген бір жас жігітке.
– Ие.
– Үй жиналды ма?
– Жиналды.
– Күнсіп далада отырмайық, үйге жүр, Асқар,– деді Итбай тұра беріп.
– Барсақ барайық,– деді Асқар да тұрып.
Ойынан Ботагөз кетпеген Асқар, «қай жағымнан кездесіп қалады?»
дегендей жан-жағына жалтақтап, Итбаймен бірге үйге қарай аяңдады.
Ауылнайлар отырып қалды.
Асқар кірсе, жұрт жаңа болғанмен, Итбай үйіне оттай жайнаған қалы
кілемдерді төсетіп тастаған екен.