Ботагөз - 08

Распутинде екеніне көзі жетті, Распутинді басқыш қылып Алексей
офицерлік чиннің шыңына шыға келді.
«Биік мансап, биік жартасқа шарықтап ұшып қыран да шығады,
жорғалап жүріп жылан да шығады», дейді Абай.
«Биік мансапқа қырандай шарықтамай-ақ, жыландай жорғалап қана
шыққан Алексей Кулаковтың ендігі арманы – Россия үкімет билігінің бір
тізгінін қолына ұстау.
Сухомлинов фамилиясын Алексей Кулаков жақсы біледі: бір
Сухомлинов Петербургте соғыс министрі, біреуі – Омскіде степной
генерал-губернатор. Бастапқысымен ол таныс, соңғысын ағасынан ғана
естіген, езі жүздесіп көрген емес.
Генерал-губернатор Сухомлинов «Петропавл – Көкшетау арқылы
Ақмолаға өтті, қайтарда Бурабайға соғады» деген хабарды, үйіне
демалысқа кеп жатқан Алексей Кулаков естіген соң, күн бұрын оны қарсы
алуға даярлық жасады.
«Қашан келеді», деп құлақ түрген Алексей, Итбайдың да даярланып
жатқанын естіп: «келсе маған хабар айт, өзім алдынан іздеп барайын» деп,
Итбай ауылына «пысық жігіт» деп, астына жүйрік ат беріп, жалшысы
Антонды жіберген еді.
Итбай аулындағы шеткерірек бір үйде губернатордың келуін тосқан
Антон, «келіп қалды!» деген даңғазаға еріп, кешеге кеппен бірге шықты да,
губернатор Итбай аулына тоқтамай жүріп кеткен соң, «Бурабайға алдын ала
барайын» деп аттана жөнелді.
Губернатор Торайғыр тауының ығындағы даңғыл жолмен тартқанда,
Антон Қотыркөл қаласы арқылы жүретін жіңішке жолға түсті.
Түтеген боранға қарамай, мұрнының тесігі мен екі көзінен басқа бетін
шарфысы тұмылдырықтап алған Антон, жүйрік қарулы аттың орта
шабысымен айдап отырып, Бурабай қаласына губернатордан кеп бұрын
жетті. Бұл кезде пəуескесі бірде даңғылға түсіп, бірде күртікке малтыққан
губернатор орта жолда жүр еді.
Антон губернатордың келе жатқан хабарын айтқанда, Алексей Кулаков
қуанып кетті.
– Его высокопревосходительство қазақтың үйіне неғып түседі деп
ойлаған ем,– деді Алексей əкесіне,– ойым дұрысқа шықты.
Губернаторды қарсы алу туралы Алексей Кулаков станичный атаманмен
күн бұрын ақылдасып, курорттың духовой оркестрімен, салт атқа мінген
казактармен қаладан, ең жақын дегенде, бес шақырым жерден қарсы алмақ
болған; губернатордың пəуескесі келетін жақ көшенің шетіне қала халқын
(əйел-еркегі, кəрі-жасы) жолдың екі жағына жарып қойып, губернатор
пəуескесін уралаған айқаймен өткізбек болған.
Антон хабар əкелген соң, Алексей Кулаков Антонды, «атаманға бар,
даярлансын!» деп жіберді де, өзі барлық формасымен, киініп тысқа шықты.
Антон атаманға хабар айтып кеп, Алексей мінетін атты ерттеп, есік
алдында тосып тұр екен.
Сол араға салт мініп атаман да, басқа казактар да келді. Күн түтеген
боран болғандықтан, оркестрді далаға əкетуді ыңғайсыз көріп, қаланын,
шетінде, қалада тосатын халықтың арасында қалдыруға ұйғарысты.
Алексей, атаман жəне қаладағы беделді казактардан отыз шақты адам –
барлығы салт мініп, атаман ту көтеріп, губернатордың алдынан жөнелді.
Алай-түлей боранға қарамай, губернатор келе жатыр деген хабарға
елегізіп, ауру-сырқаудан басқа, далаға шыға алмайтын жас пен кəріден
басқа қала халқы қаланың шетіне жиналды. Шеттегі үйлерге сыймай,
бүрсеңдеп боранға ұйлыққан кептің ішінде Балтабек пен Ботагөз де тұрды.
«Губернатор келіп кеткенше үйіңнен шықпа!»– деп Кошкин қолынан
«подписка» алғандықтан, қаланың далаға шығуына жарайтын еркегінен
үйде отырған жалғыз Кузнецов.
Боранға булығып губернаторды күткен көпшіліктің кенесі: аузы жетсе,
губернаторға арыздарын айтып қалу. Көптің сөзіне Балтабек пен Ботагөз
құлақ түрсе, мұңы жоқ кісі аз екен. Мұңдылардың бəрі де губернаторға
мұңын шақпақ.
Балтабектің де, Ботагөздің де ойларына, егер ауыздары жетсе,
губернаторға Кошкиннің Кенжетайды сабауын айту болды.
– Келіп қалды!–деді біреуі, қаланың ішіне жайыла "екен қалың
қарағайдың арасына үңіліп.
Бəрі жолға үңілсе, салт атты казактар қоршаған пəуескелер шапқынмен
құдитып келеді екен. Оркестр маршты ойнап кеп жіберді. Пəуескелерді
орталарынан өткізген көпшілік уралап, «ура», «ура» деп, аяғы: ««патшаны
сақта, құдай!» – гимнімен тұтасып кетті.
Ботагөз боранға құмығып жан-жағына қараса, төңірегіндегілердің бəрі
де «патшаны сақта, құдай!» гимнін айтып шулап тұр екен. Қасында,
қолтықтасқан Лиза да көптің үніне қосылып тұр екен.
Бұл əнді Ботагөз де білетін еді, бірақ, бір айтқанын Асқар естіп: «мұны
неге айтасын» деп, патшаны жамандаған соң, айтуын доғарған.
Ботагөздің əнге қосылмай тұрғанын көрген Лиза:
– Қосыл!– деді оған.
– Не могу.
– Почему...
– Потому...
2
Оттай лаулаған көңілін губернатордың түспей кетуі су сепкендей басқан
Итбай, губернатор жүріп кеткен соң, жан адамға тіл қатпай өз отауына
келді де, губернаторға арнап салдырған никель кереуеттің үстіндегі жібек
көрпе жапқан мамық төсекке, киімін шешпестен қисайып жата кетті.
– Еш адамды бұл үйге жолата көрме, мейлі кім болса ол болсын, тірі
жанды кіргізбе!– деді ол Бүркітбайға, үйге кірер алдында.
Сонда да: «əлдекімдер жуатпақ боп мазамды алар» деген оймен, кереует
тұрған бөлменің есігінің күршегін салып қойды.
«Бұл қалай! деп ойлады ол төсекте жатып,– əлде патшаның тойына
менің баруым қата ма? Егер мені елеулі адам көріп патшаның тойына
жібергісі келсе, губернатор неғып менің үйіме түспеді? Əлде, осы жолында
біреулер арыз беріп көңілін айнытып тастады ма екен? Оншадан мұнша
бақытым ұшып, мерейім үстем боп келіп, құлар жерім осы ма еді? Бұдан
артық кемшілік, бұдан артық масқара бола ма?»
Соңғы сөздерді Итбай дауысын шығара айтып, ызадан жылап жіберді.
Əлдекімдер есік қақты: «Итжан, аш есікті! Менмін!»–деген əкесінің
дауысы да естілді. Оған Итбай орнынан қозғалған жоқ.
Біраздан кейін Итбайдың, ашу бұлты тарап, ақылы сабасына құйыла
бастады. «Енді қайтем?» деп ойлады ол.
Осы өкпелі қалпымен үйінде жатып қалуға дəті шыдамады, болашағын
ойлап, губернатормен ерегісуге қаймықты.Ол керуеттен тұрды да:
– Бүркітбай!–деді, есіктің күршегін ағытпастан.
– Əу!– деді сырттан дауыс.
– Асқар бар ма, бұл арада?
– Əлгінде бар еді, қазір шығып кетті, үйіне кетті білем.
– Сен оны шақырып келші.
Бүркітбай Асқарды шақырып келді. Бөлмеге Асқармен бірге кіргісі
келгендерге Итбай рұхсат еткен жоқ. Асқарды Итбайдың шақырған себебі:
«мүмкін, мені жамандап арызберуші, я біреуге жазып беруші сол шығар»
деген ойына күдік кіріп, оның тамырын тартып байқау, қатта өзінен сұрау
еді. Асқардан келген жұмыс болса, оның соңына Итбайдың жарық ап
түскісі келді.
– Безобразия!– деді Асқар, үйге кіре кейіген қабақпен,– бұл не? Не
масқара бұл? Бұл қай мазағы? Көпшілікті менсінбегенімен қанағаттанбай,
өзін қолдайтын адамға да осынша елеусіз қарайды; бұл, енді, біздің қазақты
ел деп, жұрт деп, онда сөйлесуге тұрарлық кісі бар деп ойламағаны ғой!
Сволочь!.. Подлец!..
«Осы сөздерді рас айтып тұр ма» дегендей, Итбай Асқардың бетіне
жалтақ-жалтақ қарады.
– Ұлттық сезімім аз өмірімде мұндай оскорблениеге ұшырап көргем
жоқ шығар,– деді Асқар Итбайға тура қарап,– губернатор тоқтамай жүріп
кеткенде, ішіме сыймаған ашудан жарылып өле жаздадым. Мен ойлағам:
тоқтар, қонар, халықтың өкілдерін қабылдар, арыздарын тыңдар деп; но и
подлец!.. Мынадай əкімнен жақсылық күткен елде де ес жоқ.
«Ім... менің үйіме түспей кеткенге ренжіп жүр екен десем, арыздарын
бере алмағанға ренжіп жүр екен ғой!» деп ойлады Итбай, бірақ ол ойын
ашып айтпай, Асқарға ақылдасқан болды.
– Бақыттың кілті осында тұрса да, осы қылығына қарағанда үйде жатып
алайын деп ем, бірақ бұрынғының ұлықпен тіреспе» деген сөзі есіме түсіп,
дəмдес адам болған соң саған ақылдасайын деп шақырып отырмын. Не
айтасың?
– Өздері бұдан шығып қайда барады екен?
– Бурабайға тартты, Андрей Кулаковтікі даярланып отыр деген.
Петербордан қонаққа кеп жатқан баласы губернатордың келуін тосып
жатыр деген. Ол бүгін сонда.
– Соңынан бару керек!– деді Асқар аз ойланып тұрып,– мына қылығын
өзіне айту керек, ең болмағанда, қазақ та өкпелей біледі деген ұғымда
кетсін. Өз ойында, Асқар, кезегін келтіріп өкпе сөздерді губернаторға өз
аузынан айтып, оған ой түсіргісі келді.
Асқардың ойы өз ойына дəл келген соң, Итбай:
– Барсақ барайық, сен киініп кел!– деді Асқарға,– мен Бүркітбайға ат
жектірейін.
Тамақтанып алып, қасына Асқарды ертіп, божысын Бүркітбайға
ұстатып, көсем атпен Итбай Бурабай қаласына сапар шекті.
Бұлар Бурабай қаласына келсе, губернатор Кулаковтың үйіне түсіп,
жайғасып қалған екен.
– Қайда түсеміз?–деді Итбай Асқарға.
– Қайдан білейін. Менің бұл қалада танысым жоқ.
– Япыр-ай, оқыған кісі де өтірік айтады, өзгеге не жорық!– деді
Бүркітбай, артына күлімсірей қарап.
– Менің бұл қалада танысым бар ма!– деді Асқар.
– Балтабектікін қайда қоясың?
– Ə, соны айтамысың? Біз түсетін онда не күй бар дейсің,?
– Сенің ол үйді қорғаштайтыныңды білем, бірақ біз ауыртпалығымызды
салмаспыз оған. Құдайға шүкір, ет сататын қасапшы бұл қалада бар.
– Ол кім еді,– деді Итбай, біле тұра, Асқарға.
– Кенжетайдың осы қаладағы ағасы – Балтабек.
– Үйі жақын ба, бұл арадан?
– Алыс емес!
– Ендеше, егер ұлықсат етсе сонда түсейік. Бүгін ас ішетін де жеріміз
жоқ. Жататын қуысы болса болады. (Итбайдың бұлай деуіне себеп: «қызын
көрейін» дегендік еді).
– Үйі жатуға жайлы,– деді, Итбайдың қулық ойын сезбеген Асқар,–
«қонғанша қонақ ұялады, қонған соң үй иесі ұялады» дегендей, Бүркітбай
екеуміздің оқамыз жоқ, сіз барған соң, ұялып қала ма деп ойлап ем.
– Түк те етпейді. Шығынданам десе де ұлықсат етпейміз. Бүркітбай,
тарт сол үйге...
Олар атының басын Балтабек үйіне тіреді. Рұқсат сұрауға Бүркітбай
кетті.
Үйден Бүркітбайға еріп Балтабек те шықты. Оның үйінде Итбайға
қонағасы боларлық ет жоқ еді. Сатып алуға ақшасы жоқ. «Дəм жазып бір
түскені еді,–деп ойлады, Итбайдың атағын сыйлайтын Балтабек,– ұят
болды! Түспе деуге тағы да ұят!»
Қонақтар кірсе – керосин шам жағылып, үйдің іші жарық екен. Төрге
салған құрамыс көрпеге отырғасын жан-жағына менсінбей қараған
Итбайдың көзі, пеш жақта малдасын құрып, кітап оқып отырған Ботагөзге
түсті.
«Отырысы сыпайы екен,– деді ішінен ол,– қалай өзі, қымсынбайды ? »
Бойжеткен белгілері бар ма екен деп, Итбай елеусіз кездерде Ботагөздің
денесін көзімен шолып еді, бойы сұңғақ болғанмен, бала сықылды көрінді.
Итбайдың əлсін-əлсін қарағанын сезген Ботагөзге отыру ыңғайсыз
болды. Бірақ шығып кетудің реті жоқ. Айбала Итбайдан ұялса да, бетін
шəлісімен бүркеңкіреп, ас жабдығына кірісті.
– Бұл кісіні əкелген мен,– деді Асқар үйге кіріп, Ботагөз бен Айбалаға
амандасып далаға шығып, Балтабекке,–сен шығындалма. Қалалы жерде
тамақты сатып жеу ұят емес. Ет алып кел.
Асқар қалтасынан суырып бес сом берді.
Қонағасын көтере алмағаны жанына қатты батқан Балтабек, басқа
шарасы болмаған соң, ақшаны алды да ет іздеп кетті. Бес сом Итбайдікі
емес, өзінікі екенін Асқар айтпады.
Балтабекті жөнелткен Асқар, үйге кіруге беттеп келе жатыр еді,
алдынан Итбай шықты.
– Бүркітбай қайда?– деді ол Асқарға.
– Аттарын жайғастырып болып, қаланы аралап, темекі іздеп кетті білем.
Итбайдың дəретке шыққанын, я іші пысып шыққанын біле алмаған
Асқар, кел жаққа қарай аяңдағасын қасына ерді. Боран да, жел де ол кезде
басылып, бұлт ыдырап, он тарт жаңасына толған ай, жиі жұлдызды
аспанның кеудесіне мінген еді.
Қатарласып аяңдаған Итбай да, Асқар да біраз уақыт бірімен бірі
сөйлескен жоқ.
«Мұндай түндерде,– деп ойлады Асқар,– орыстың бозбалалары гармонь
тартып, өлең айтып, ысқырып көшеде жүретін еді, бүгін жан жоғы несі?
Мүмкін, губернатор келген күні шуламаңдар деп тыйып қоюы!»
Тым-тырыс түнге Асқар құлағын түріп келе жатқанда, қаланың аржақ
шетінде бір ит үріп еді, аспанды өрлеген оның даусы, тасқа соғылған
қоңыраудай біразға шейін ызыңдаған дыбысын баспады.
«Біреу келе жатыр-ау көшемен?» деп ойлады Асқар, алыста аттың
басқан тұяғынан шықырлаған қардың дыбысына құлақ түріп, атты адам
қалай қарай келе жатқанын ол қаланын, шеткі үйінен бастап, бері қарай
кезектесіп үрген иттердің дауысынан мөлшерледі.
Итбай дəрет сындырып боп, Асқар екеуі үйге беттегенде алдарынан
Бүркітбай шықты. Ол да қатарласып үйге аяңдады.
– Бұл үйдің жаны нешеу?–деді Итбай, сөз бастау үшін.
– Үшеу: Балтабек, қатыны, қарындасы,– деді Бүркітбай.
– Қарындасы жап-жақсы қыз екен.
«Жақсы қыз екен» деген сөзді Итбайдың не оймен айтқанын
түсінгендей болған Бүркітбай, беті бүркелген ойдың пердесін ашқысы
келді. Ол Итбаймен қалжыңдасатын еді.
– Қыран бүркіт сықылдысыз-ау, Қақа, көзі қиядан шалатын!
– Ант соққан-ау, «жақсы қыз» деген айып па?
– Неге айып болсын. Ілуге тұратын аң. Қарға аунаған түлкідей жайнап
тұрған бір қыз...
Асқар бұл кеңестерге араласпады.
– Өзін біреуге атастырған ба, жоқ па?
– Жоқ-ау деймін. Солай ма, Асқар?
Асқар үндемеді. Асқардың қызда көңілі барын білетін Бүркітбай,
ашуланып сыр шығарар ма екен деп:
– Қақа!– деді Итбайға,– «бір жас иіс керек» дейтін едің, мына қыз соған
дəл-ау өзі, байқайсыз ба?
– Қой!–деген болды Итбай,– кəртайдық қой енді.
– Əлі де бір жас қызды тоздыратын шамаң бар ғой. Жыланды үш кессе
де кесерткедей қуаты бар деген қайда?
– Е, бере ме маған жас қарындасын, біреу?
– Есіктегі басы төрге жететін болған соң, садақа ғып үйіңізге апарып та
берер. Тамырын бассақ, қайтеді?
Итбайдың Ботагөзге ниеті алабұлттана бастағанын көрген Асқар шыдай
алмай:
– Бүркітбай!–деді ол, дауысын көтеріп,– не керек сондай сөз. Ұят емес
пе? Біреудің жап-жас баласы. Оқып жүрген бала. Басқа сөз жетпей ме?
Бұл сөздің «келінім саған айтам, қызым сен тыңда!» екенін түсінген
Итбай, қалжыңды енді доғар деген кескінмен Бүркітбайға қарады.
Бүркітбай сыбағасын жібермеймін деп, Асқардың жанына бататын сөз
іздеп жатыр еді, ойын алдарында салт аттан түсіп жатқан біреу бөлді.
– Бүркіті бар, .бұл кім?
Салт адам атын байлап, бүркітін жерге қондырып, көзіне шалынған үш
кісіге сылбыр аяңмен жақындады.
– Амантай ғой, мынау!– деді Бүркітбай бетпе-бет келгенде.
Бірін бірі таныған жолаушылар солғын амандасып тұрғанда, ентелей
басып Антон келді.
– Итбай Байсақалов бар ма, мұнда?– деді ол жақындай беріп.
– Бар. Оны қайтесің?
– Андрей жіберді. Тез келсін, деді. Губернатор шақырады дейді.
– Барайын,– деді қуанып кеткен Итбай,– тымағымды алып жіберші,
Бүркітбай!
– Шай ішіп барсаңыз қайтеді?– деді Асқар. Оның ұшқалақтауын
ұнатпай.
– Шай да, ет те, май да, арақ та көп онда,– деді Антон.– Ұмытқан екем.
Учитель қазақ бірге келсін деді Андрей.
– Мен не алам, сіз барыңыз,– деп Асқар барғысы келмеп еді:
– Нең кетеді, жүр, керегің боп қалар!– деп Итбай тағы да қолқалағасын,
Асқар бірге кетті.
Асқар мен Итбай сырт киімдерін коридорға шешіп үйге кірсе, барлық
бөлме лық толы адам екен.
– О, Итбай, Итбай!– десті танитын қазақтар.
Итбай біразына қолдасып амандасты. Андрей Итбайға отыратын орын
көрсетті.
Кейінгі бөлмелердің біреуіне орналасқан Асқар мен Итбай, түтіннен
буалдырланған төргі бөлмелердің ашық есігінен губернаторды көргелі
мойындарын созып еді, үсті-басы сап-сары ала алтын, ылғи бір сірескен
төре. Оның қайсысы губернатор екенін білмей, қастарындағы казактардан
сұрауға даярланғанда, «губернатор сөйлейді» деген күңкіл шыға қалды.
Араның ұясындай дуылдаған қызу казактардың дауысы су сепкендей сене
қойды. Барлық жұрт мойындарын созып, көздерін төргі бөлмеге тікті.
Асқар мен Итбай да қарады.
– Губернатор!..– десті Итбай мен Асқардың маңайындағы орыстар,
ұзын сақалды, денелі біреу төргі бөлменің төр жағынан түрегелгенде.
– Атамандар! Казактар!– деген жуан дауыс естілді губернатордан,–
казактың Россияны ұлы мемлекетке айналдыруда еңбегі зор. Бір шеті
Астраханнан бастап, Орал өзенін бойлап Орынборға, Орынбордан
Троицкий, Пресногорский, Петропавловский крепостары арқылы Омбыға,
Омбыдан Ертісті өрлеп Зайсанға тартатын казачий станицалар бар.
Көкшетау, Аімола, Атбасар, Қарқаралы, Торғай сықылды даланың
қалаларында да отыратын сіздерсіздер. Азиялық Россияны бізге
бағындырған сіздердің күштеріңіз. Сіздер ұлы анамыз Россияның іштегі
дұшпандарын тұқыртып ұстаумен бірге – шет дұшпандарына үлкен
айбынсыздар. Сіздерді Его Императорское величество сүйеді, сүйгендіктен
сіздердің формаларыңызды киеді. Сіздер ұлы анамыз Россияның ардақты
ұлысыздар. Жасасын батыр казактар! Ура!..
Казактар «уралап» ду ете түсті. Арақты қағып салғаннан кейін бəрі
қосылып патшаны мадақтайтын – «Көп жаса» əнін айтты.
Үйдегі лық толған адамдардан арақты ішпеген де, ураламаған да –
жалғыз Асқар.
3
Ауыз үйдегі столдың, шетінде тұнжырап отырған Итбайды төргі
бөлмеден басын сұққан Кривоносовтың көзі шалды да, орнынан тұрып кеп
төргі бөлмеге қолтықтап алып кетті. Үйдегілер бұл кезде қызған еді.
– Сен ренжіп қалдың ба?– деді ол қолтықтап кетіп бара жатып,– үлкен
кісілердің кейде көңілсіз болатын күндері болады. Түспеген себебі: аздап
басы ауырған еді. Бірақ сені жақсы біледі. Петербургке баратыныңды да
біледі. Ол өте кішіпейіл кісі. Сен ренжіп қалды ма деп мұнда келгеніңді
естіп, маған шақырып кел деді.
Қасына қымсынып кеп қолын алғанда – губернатор Итбайға Андрей
сықылды жабайы, жуан, зор орыстың біреуі боп қана көрінді.
– Ə, осы кісі ме, управитель Байсақалов,– деді күп-күрең боп терлеп
отырған губернатор.– Білем, білем... молодец ол... Кəне, құйыңдар оған...
Ақ арақты стақанға толтыра құйып Кривоносов Итбайға ұсынды.
– Кəне, жақсы управитель денсаулығына!– деді губернатор орнынан
тұрып, Итбайға стақан соғыстырып.
Күндізгі реніштің бəрі ұмыт болды. Төбесі көкке жеткендей болған
Итбай, мас болармын демей стақан толы арақты қағып салды.
– Молодец!– деді губернатор арқаға қағып.
Арақ тіліп түскен өңешінің ашығанына қарамай Итбай жан-жағын
көзімен шолды. «Қазақтан ешкім болмады-ау!–деп өкінді ол,–
губернатордың мені мынадай құрметтеуін көретін?!»
Губернатор шақырды деп Алексей төргі бөлмеге Асқарды да еріксіз
алып кірді. Араққа ернін тигізгені ғана болмаса, ішпеген Асқар ол кезде
кеткелі отыр еді. Алексей Асқарды губернатордың алдына əкеп араққа
жыққысы келді. Əйтпесе, оны губернатор шақырған да жоқ еді, білген де
жоқ еді.
– Прекрасный кавалер!–деді Алексей губернаторға, Асқарды қолтықтап
жақындағасын,– семинарист! (Асқардың фамилиясын Алексей ұмытып
қалды). Фамилияңыз кім?
– Досанов.
– Жақсы фамилия. Управитель ауылында тұрады, (Итбайдың да
фамилиясын ұмытып қалды).
– Құй оған,– деді губернатор.
Алексей Асқарға толы стақанға жақын арақ құйды.
– Қалай управитель, учителің жақсы ма?
– Жақсы!– деді Итбай сөзін мастықтан болбыратып.– Петерборға ала
барайын деп ем, мен тілді жақсы білмеймін.
– Болады, болады.
Губернатор іш деп қыстағанмен Асқар араққа ернін ғана тигізді. Бір
жақсысы, мұның ішпегенін Алексей аңғарған жоқ.
Шылымның қою түтінінен, қызған адамдардың арадай шуынан басы
айналғандай болған Асқар, рюмка тосқандарға бірер рет ырымын істеді де,
елеусіз кезде жылжып далаға шығып, Балтабектікіне қарай тартты. Ол
келсе, Балтабектің үйі оны іңір асына күтіп отыр екен.
– Жоғары шық,– деді үйге кірген Асқарға Балтабек,– ағаңның қолына су
құй, қалқам Ботагөз!..
Ботагөз пештің үстінде тұрған қаңылтыр шайнекті алды да, босағадағы
легенге қолын тосқан Асқарға су құйды.
Бастапқы көргенде Асқар қасындағылардан қаймығып, Ботагөзбен
бұрынғысындай шүйіркелеспей, иек қағып қана жат кісіше амандасқан еді.
Сол көңіліне кеп қалды ма дегендей қолына су құйып қасында тұрған
Ботагөзге ол жалтаңдап қарай берді. Асқар өзін орта бойлыдан жоғарымын
деп санайтын. Қолын жуып болғасын, белін жазып, орамал ұсынған
Ботагөзге қараса, бойы мұның иығына тақалып қалған екен. Көрмегелі айға
жақын болып еді: «содан бері қарыс өскен бе, қалай?» деген ой келді оған.
Үйде Амантайдан басқа жат кісі жоқ екен.
– Ана жерге отыр,– деді Балтабек Асқарға, Амантай мен Ботагөздің
арасынан орын көрсетіп.
Асқар отырды. Дастарқанға келген еттің қасапшыдан алынғанын ол
балтамен шапқан сүйектерден білді. Бірақ семіз екен.
– Итбайдан ұят болмас па екен?–деді.
– Жоқ, ол кісі қазір келе қоймас. Қызыңқырап отыр. Казактар дырдумен
ішкізіп тастады.
– Сені шақырғалы барып есіктен қарап едім, адамның басы айналатын.
Бір-бір қаланы меңгеріп жүретін ылғи мықты орыстар жиналған екен!..
Туралған етті кеңеспен жеп отырған Амантайдың көзінің құйрығы
Ботагөзге түсіп еді. Оң жақ шынтағын Асқардың тізесіне сүйеп, Асқарға
қарай бір жамбастап отыр екен. «Мұнысы қалай?» деп ойлаған Амантай,
көргенін сездірмей, ұялар дегендей, енді қайтып қараған жоқ.
Амантайды Балтабек танығанмен, Ботагөз танымайтын еді. «Əкеңнің
нағашысымын» дегесін Ботагөзге ол жылы ұшырап, қолынан келген
барлық сыйын көрсеткісі келді, қымсынбады... «Аумаған жасындағы
əкесі,– деп ойлады Амантай,– аузынан түсіп қалған сықылды, тартқан да
қойған. Мінезі де əкесі. Марқұм кісі жатырқамайтын, ашық адам еді».
Əкесі есін білмейтін кезде өлгенмен, Ботагөз оны жақсы көруін жыл
санап үдетпесе, өлген адам деп ұмытқан жоқ еді. «Бір көрсем арманым
болмас еді!» дейтін еді ол əкесін сағынғанда.
Амантай жайланып танысқаннан кейін,– «кескін-кейпі аумаған əкем
марқұм» деген еді Балтабек Ботагөзге. Сол сөзден кейін Ботагөз Амантайға
əлсін-əлсін жалтақтап қарап, қараған сайын іші жылып, жақсы көрген сезім
пайда болған еді.
Жас та болса адамның ішкі құлқын бетінен, көзінен айыра білетін
Ботагөз, Амантай мен Итбайдың арасында көп айырма барлығын аңғарды.
Итбайдың көзі найзадай өңменінен қадалып, бір түрлі ыңғайсыздық
туғызған еді. «Көзінің өзі солай ма, болмаса əдейі қадала қарай ма? О
несі?» деп ойлаған еді Ботагөз.
Амантайдың қарауы Ботагөзге əкенің, не жақсы көретін ағаның
туысқандық сүюімен қарауындай əсер берді. Жүзі де, көзі де, сөзі де
жанына жібектей жұмсақ тигесін, Амантайдан Ботагөз қымсынған жоқ.
Дағдылы күндегі сөйлер сөзінен, отырыс-тұрысынан өзін бөгеген жоқ.
Ет жеп жатқанда Ботагөз Асқарға сабағы туралы біраз жаңалықтар
айтып, дастарқан жиналған соң асық ойнайық деп етінді.
– Не ойнаймыз?
– Қақпақыл.
– Оқасы жоқ.
Бір дорба асықтан екі сақаны екеуі таңдап ап, қақпақылға кірісті.
Айбала ыдыстарын жинады. Балтабек пен Амантай ол-пұлды кеңесіп,
шынтақтап, қисайды.
Ботагөз асықты қаққыш еді. Сақаны жоғары ұшырып жіберіп, қайта
айналып қолына жақындағанша, бытырап əр жерде жатқан асықтардың
бесеу-алтауын жинап ап, сақаны жерге түсірмей қағып алды. Сол қағумен
асықты он шақты рет шашып жіберіп, жаңадан ойнағанда, Асқарға көп
ұпай түсті.
Ұпай алудың жазасына не лайық екенін білмей, жеңіліп қалғанына
қызараңдап отырған Асқарға күлген Ботагөзге үйдегі əркім əртүрлі ұсыныс
айтты.
– Маңдайға шерт, шырағым,– деді Амантай.
– Сусап отырған шығар, бір аяқ су ішкіз,– деді Балтабек.
– Əн айтсын,– деді Айбала.
Бастапқы ұсынған екі жаза қолынан келмейтінін Ботагөз біледі. Əншіл
емес екенін жəне біледі.
– Мен оңай жаза таптым,– деді Ботагөз.– Қала ғұрпында сүйгенін
айтқызады, сүйгеніңіз кім?
Ойыннан өрт тұтанғандай болды Асқарға. Ең кем дегенде үш-төрт
жылдан кейін аузымнан шығарармын деп жүрегінің терең түкпіріне мықтап
сақтаған сөзін жарыққа шығару қаупі туды. Көлденең біреуді сүйем деп
өтірік айтса, оның арты от басқандық, келешегін ойламағандық, тағдырын
шешетін сөзге жеңіл қарағандық. «Сені сүйем» деп шынын айтса, ол сөздің
мезгілі əлі туған жоқ. Не істеу керек?
– Сүйгенім жоқ,– деді Асқар, сөзден құтылғысы кеп.
– Жоқ, ол болмайды, ағай!–Айтасыз.
Жан-жағынан қуғын қамап, қайда барарын білмей жалтақтап сасқан
қояндай, «сүйгенім сенді» айтып қала жаздаған кезде:
– Асқар!– деді сəтін беріп Балтабек,– мен ұмытқан екем, саған Кузнецов
келіп кетсін деп еді.
– Кеш емес пе, енді?–деді Асқар.
– Кеш болса да келсін деп еді. Мен апарайын.
– Жайланып айтармын деп отыр ем,– деді Амантай Асқар орнынан
тұрғанда, шынтағынан басын көтеріп,– анау күні пристав губернаторға
бүркіт салып көрсет дегесін, соны сылтау ғып келіп ем, жеріміздің кететіні
туралы бір орысқа арыз жаздырып, соны саған көрсетейін деп ем. Қашан
көресің? Дұрыстап жазды ма, жоқ па?
– Ертең көрерміз, ағай.
Балтабек пен Асқар киініп шығып кетті.
Асқар мен Балтабек жолшыбай «лəм» деп үн қатысқан жоқ.
Жолшыбай Асқардың ойын билеген, Кузнецовтың бейнесі. Ол оны
басында менсінгісі келмегенмен, жүре сөйлесе, сырласа келе, пікірін
мүлдем өзгертті. Мектептен оқыған сабағы аз болғанмен, тұрмысты, саяси
халды, тап тартысын, елдің келешегін болжауда Кузнецовтың пікірлері
Асқарға, Асқар бұрын білмек түгіл естімеген талай əңгімелердің бетін
ашты жəне ол əңгімелері салмақты, дəлелді.
Мəселен, Россияда: кадет, əсер, социал-демократ сияқты партиялар
барын, олардың саяси программаларын Асқар өмірінде бірінші рет
Кузнецовтан естіді. Сырласа келе, Кузнецов Асқарға, өзінің айдауда жүрген
большевик екенін де айтты.
Большевиктер партиясын жұмысшы табының партиясы деп ұққан
Асқар, «саяси жолы дұрыс болғанмен, бұл қазақ тұрмысына қолайлы
емес,–деп таласты Кузнецовпен,– себебі: қазақта, əлі жұмысшы табы жоқ!»
Қазақ даласының хал-жайын Кузнецов Асқардан артық білді. Қазақ
даласында: Қарағанды, Қарсақпай, Нілді, Спасск, Екібастұз, Риддер сияқты
өндірістер барын, соларда, жəне қазақ қалаларындағы завод, фабрикаларда
мыңдаған қазақ жұмысшылары істейтінін ол содан естіді. Осындай
əңгімелерден кейін, Асқар Кузнецовқа ден қойып, оны өзіне ұстаз көрген
еді.
Губернатордың Итбайдікіне түспей кеткенін Кузнецов Балтабектен
естіген еді, сондықтан, Асқар мен Балтабекті көңілді кескінмен қарсы
алған Кузнецов, түк білмегенсіп, Балтабекке көзін қысып қойып:
– Қалай, губернатор неше күн жатты Итбай үйінде?– деп сұрады
Асқардан.
Кузнецовтың қулықпен сұрап отырғанын абайламаған Асқар, шынынан
ақтарылып, көрген-білгенін тегіс баяндады.
– Сіздің сөзіңіз расталды,– деді Асқар сөзін аяқтап,– облыс
бастығымын, халықтың жайын көрейін дейтін губернатор жоқ. Ауылнай да,
болыс та, губернатор да,– бəрі де бір шорт екен. Көңілім суынды.
К
узнецов Асқарды Итбайдың Петербургке тілмəш есебінде ала кетуге
ойы барын да естіген екен.
– Өзің қалай ойлайсың?– деп сұраған Кузнецовқа, Асқар барғысы
келмегенін айтып еді, Кузнецов бұл пікірін мақұлдамай, баруға қажетті көп
дəлел айтты. Асқар көнді. Кузнецов одан Москвадағы кейбір жолдастарына
хат жазып беретін болды.
4
Салт жүріп ат соқты боп келген Амантай, таңертең жайымен тұрса,
Балтабек атын суарып жемге қойған екен. Ол киінді. Үйдің ауасы қоңыр
салқын болғандықтан, бүркітті жатарда босағаға кіргізіп, томарға
қондырған еді. Түндегі асқан еттен бүркітке деген бір кесегін суға
салдырып, ақжем қылып қойған.
«Мен де шаршап келдім» дегендей, томаға киген басын иығына
айналдырып, тұмсығын қанатқа тыға қалғып отырған бүркіт Амантайдың
қасына кеп тұрғанын сезгендей талпына бастады. Амантай: «бопам-бопам,
кəл-кəл!»–деп еркелеткен дауыспен, тайдың терісінен істеген биялайлы
қолына қондырып, далаға алып шықты да, томағасын сыпырды.
Асқар дүкенге кеткен еді. Балтабек ұста дүкеніне барып келем деп,
Амантайдан аз уақытқа ұлықсат алды. Бұрын бүркіт көрмеген Ботагөз,
қызық көріп, Амантаймен далаға ере шыққан еді. Томағасын сыпырған
бүркіт қанатының астындағы қарды бората талпынғанда, қашуға айналды.
– Жемін əкелші, қалқам,– деді Амантай Ботагөзге,– қорықпа, кісіге
тимейді.
Ботагөз жемді алып келсе, ортан жіліктің бұлшық еті екен, түні бойы су
сіңіп, еттің қаны тарап, боп-боз ақжем боп қалыпты.
– Азырақ қант бар ма, қалқам?
– Бар, əкелейін.
Ботагөздің əкеп берген бір түйір қантын Амантай аузына сап
қытырлатып уатты да, түкірігін ақжемге бүрікті. Бөренеге байлаусыз
қондырған бүркіт, топшысын аздап қана жазып, етті көріп мойнын қылқыңқылқың еткізді. Бірақ ұмтылмады.
Кесек еттің үлкендігі қос жұдырықтай еді.
– Турап бересіз бе, нағашы?– деді Ботагөз.
– Жоқ, шырағым, осы қалпымен.
– Қақалмай ма?
– Бұл ет түгіл, барлық етті, сүйегімен қойдың тоқпан жілігін де жұтып
жібереді.
«Ойнап айтатын шығар?» деп ойлаған Ботагөз, бүркітке таңдана көзін
салып еді, алдына тастаған жемді, жан-жағына қарап тұяғымен аз басып
отырды да, өз аяғынан өзі тұмсығымен күштеп суырып ап бір-ақ қылғыды.
«Рас екен!» деген кескінмен Ботагөз біресе бүркітке, біресе Амантайға
қарады да, бүркіттің қалай елігуін білгісі келді.
– Нағашы!– Бұл бүркіт сізде неше жылдан бері тұр?
– Үшінші жыл.
– Бұл өзі неше жасайды?
– Кім білсін. Мен бір ұябасарды он екі жыл ұстадым.
– «Ұябасарыңыз» не?
– Бүркіттің еркегін «шəулі» дейді, ұрғашысын «ұябасар» дейді. Бұл
бүркіт те ұябасар.
– Қайсысы алғыр болады?
Қанішер құстың еркегі кішкене, ұрғашысы үлкен болады, шырағым.
Ұябасары шəуліден күшті де, алымпаз да келеді.
– Сіз мұны қалай ұстадыңыз?
Ботагөздің бүркітті білгісі келгенін түсінген Амантай, айтуға ерінбеді.
– Əр түрлі жолы болады, шырағым,– деді ол, сүйген суықтан қаны
гүлдей құлпырған Ботагөздің бетіне ара-тұра бір қарап,– бір əдіс бар –
тормен ұстау. Торды білесің ғой?
– Ау сықылды ғой?
– Я, соны үйшік қып құрып, ішіне тірі сауысқан не қоян байласа бүркіт
соған кеп түседі. Енді бір əдісі қасқыр жеген малдың еті сықылды, не арам