Ботагөз - 07

– Мені танымайтын шығарсыз?–деді қара сұр, көзін ойнақшытып,– Мен
Мадиярмын.
– Ə, енді білдім!–деді Асқар қолын ұсынып, қуанышты кескінмен,–
сəлəматсыз ба?
Мадиярдың қысқан қолын ұзақ уақыт жібермей, кескініне қуанышпен
қараған себебі, біріншіден – көптен оқыған азамат көрмей, оқыған адамды
сағынуы болса, екіншіден – Мадиярдың атын ғана естіп, оны көруге
Асқардың көптен ынтық болуынан еді.
Асқардың естуінше: Мадияр қазақ зиялыларының ішіндегі ең
беделдісінің біреуі, жəне азғана қазақ оқығандарының арасында оны
мұндай дəрежеге жеткізген, оның ақылдылығы, болжағыштығы, заман
жайына қырағылығы екен. Ондай адамға жолығуға, ақыл алуға Асқар
құмар.
– «Жолы болар жігіттің жеңгесі алдынан шықсын» деген атамыздың
мақалы бар еді,– деді Асқар, қолын босатпастан, аздан кейін Мадиярға,–
сізді көруге аса құмар едім, тілеуіме тура келдіңіз.
– Мен де сені сырттан естіп ем,– деді Мадияр, өзін Асқарға аға көріп,
«сенімен» сөйлесіп, көруге мен де ынтық ем, сəті бүгін түсті. Бұл ауылда
бала оқытатыныңды да ертеде естігем.
– «Аттың жалы, атанның қомында» мазаңызды алмайын,– деді Асқар,–
қайталап айтайын, күткен кезімде келдіңіз. Əлім жетпейтін жүктің астында
мықшыңдап жатқан кезім еді бұл, мүмкін, сіз көтерісіп жіберерсіз;
жүгімнің жайын жата-жастана айтармын. Ал, жол болсын!
– Əлей болсын, Орынборда «Қазақ» атты газет шығаруға үкіметтен
ұлықсат алынған еді. Соған қаражат жинап жүрмін. «Азамат серіктігі»
деген ұйым ашып ек. Газет мүшелік жарналарға шығады. Сол серіктікке
мүшелер ұйымдастырам. Газет шығару көптен ауызда жүрген мəселе еді.
1906 жылы Торғай болысының ақсақалдары Дума сайлауына Орынборда
бас қосып, баспасөзге еркіндік болды дегесін, газет шығарайық деп қаулы
қылған. Ішінде мен де болғам. Ол кезде мен Орынбордағы киргизскоучительский курсте оқитын ем. Газетті ұйымдастырып, қаражат жинауды
жұрт Қостанайдың атақты байы – Смайыл хажы Жаманшаловқа тапсырған
еді жəне сол арада, кісі басы ақша шығарып, мың жарымға жақын қаражат
жиналған еді, артынан Смайыл ол ақшаларды жеп қойып, газет шықпай
қалған. Міне, сол газет алты жылдан кейін шыққалы отыр.
Газет шығарады деген хабарға Асқар қатты қуанды. Қазақ тілінде бір
газет шықса қандай жақсы болар еді, деген оның көп уақыттан бергі
арманы енді жарыққа шыққан сықылданды.
– Бір үйге түсіп жайланыңыз,– деді Асқар Мадиярға,– содан соң
сөйлесерміз. Осы ауылда Итбай дейтін байымыз бар, өзі болыс. Содан
басқа үйге түссеңіз жағдайыңыз келмес.
– Өзім де сол үйге түстім. Итбайды білем. Бұрын бірер қабат көргем де.
Мен кеп түскенде даяр шай бар екен. Содан ішіп, жылынып, оның артынан
қымыз ішіп, тойынып алдым. Көңіл тойса, тамақ тоятын. Киіз туырлықты
қазекемнің бір мақтауға тұрарлық əдеті,– осы қонағасысы емес пе?
– Əрине, солай. Итекең сияқты байларда тамақ көбі рас. Бірақ, біз
қуанып ішетін сол тамаққа, біреулер жылап қарайды, бұның сонысы жаман.
– Ол кім?– деді Мадияр Асқардың сөзіне түсінбей, оған сүзіле қарап.
– Кім болсын: кедейлер! Итбайдың малы – кедейдің, көз жасынан
құралған жоқ па?
Ата-бабасынан бері қарай, күні бүгінге шейін момындарды зарлатып,
жеп келеді. Зорлықтан жүрегі айнитын Итбай жоқ, жеген сайын өшіге
түседі.
Асқар Мадиярға Итбайдың өзі білетін қиянатының біразын айтып берді.
– Осы сөздерді ол кісінің өзіне айтып көрдің бе?– деді Мадияр.
– Шет жағалап айттым. Менің сөзімді жүре тыңдайды, «оны көпсінсең,
мына қара» дегендей, əдейі маған көрсете, өршелене соғады.
«Ауылдағының аузы сасық» деген мақал бар ғой. «Қатынға қадырым жоқ –
етімді көреді, ағайынға қадырым жоқ – бетімді көреді» дегендей, күнде
көріп көзі үйренгендіктен менің сөзім оған құнсыз болатын шығар, не ол
мені – «жалдап алған учителім» деп жалшысының біріне санайтын шығар.
Тыңдамайтыны содан ба деймін, əйтпесе, ұялтарлық қып-ақ айтам.
«Мадияр» деген атыңыз бар, бұрын таныс та екенсіз, мүмкін, сізді сыйлар,
сіз айтып көрсеңіз қайтеді?
Мадияр Асқардың шын көңілден айтқан сөзін кекету деп ойлап қалды.
Сондықтан ол да кекетінді жауап берді:
– Айтсам айтайын, бірақ кімнен естідім дейін, сенен бе?
– Олай десеңіз де болады. Əйтпесе, ел аралап келе жатыр екенсіз, ел
ішінен Итбайдың қиянатын өзіңіз де естіген боларсыз.
– Өсек жинауға уақытым болған жоқ. Өсектен басқа жұмысым да
жететін.
«Бұл сөзді қалай айтты» дегендей таңдана қараған Асқарға:
– Жесе жейтін шығар,– деді Мадияр өкпелетіп алармын дегендей,– ең
алдымен қазақ халқы, ең зор жеушіден құтылу керек, сонда ғана көзі
ашылады.
– Ол кім?
– Орыс!– деді Мадияр шегелей сөйлеп.
– Орыстың кедейін жеуші жоқ па?
– Бұл өз пікірің бе?– деді Мадияр төне қарап.
– Олай деп неге сұрадыңыз?
– Жай, көлденең біреуден естігенің бе дегенім ғой. Асқар ол сөзді ауыр
алды.
– Бұлайша айтуыңыз: мені бұрын танымағандығыңыздан ғой деймін.
Ақылым көп, я аз деп сізге не дейін, бірақ кісі сөзін айтатын менің аузым
əрген емес. Мен өзімді, шамаша, өз пікірім бар деп түсінетін жігітпін.
– Ренжіп қалдың ғой, Асқар, менікі зілсіз сөз еді.
Таныспай жатып, бұлайша сөз мұрындықтары соқтығысқанына Асқар
да, Мадияр да ыңғайсызданды. Екеуі де сөз сарынын басқа темаға аударуға
тырысты.
4
– Ұн алып ішетін азғана тиыныңды шығындап, кəзит алған сенің не
теңің?– деп біреулер жаны ашығансып ұрысты.
– Мырзалығын тиясың ба? Қып-қызыл жас жігіт емес пе, сайдың
тасындай ағайынды үшеу, табысы мол. Санаттан қалмағаны дұрыс,– деді
Бүркітбай кекетіп.
– Тіпті, осынікі жарайды. Сүйегінде кемігі бар неме, өзінің! Осыдан
түбінде кісі шығады. Кезегі келген жерде астындағы атын түсіп беретін
əкесі ер кісі еді. «Ат болатын тай саяққа үйір, адам болатын бала қонаққа
үйір» деген сөз бар. Жазылғаны дұрыс!– деді біреу, кекеткен адамның сөзін
ұнатпай.
– Ағай!–деді Кенжетай Мадиярға,– жарты жылдығы екі сом екен,
қалтамда ақшам жоқ еді, екі жақсы сеңсеңім бар еді, соны сатып
жолыңыздан қалдырмай ертең ақшаңызды əкеп берем.
– Ақшаңды мен берейін, маған артынан берерсің,– деп Асқар өз
ақшасына екі сомды қоса берді.
– Тағы кім бар?– деп Мадияр жан-жағына қарап еді, ешкім «мені жаз!»
дей қойған жоқ.
– Бұларың жарамас,– деді Итбай жұртқа,– əдейі: келген азамат. Ел деп
келіп отыр. Жазылыңдар!
Мадиярдан көрі Итбайдан көбірек ұялған жəне бес-алты адам
қынжылып барып, жылға, жарты жылға жазылды да, өзгелер тым-тырыс
отырып алды.
– Ақшаларың жоғың,– деді Базарбай дейтін саудагер орнынан
көтеріліңкіреп,– соғымдарыңның терілерін маған сатыңдар. Əй, Кенжетай!
Кəне, не сұрайсың екі сеңсеңіңе?
– Жас тоқтының терісі, бұйра сықылды сеңсең. Біреуін өзіме, біреуін
Темірбекке тымақ қылдырайын деп ем. Иленіп даяр тұр. Ақшам жоқ
болғасын сатайын деп тұрмын. Қалаға апарсам төрт сомға сөз айтпайды.
Үш сомға ал!–деді оған Кенжетай.
Газеттің жарты жылдығы екі сом екенін құлағы шалған Базарбай,
сеңсеңдердің құны одан артық екенін біле тұра, Кенжетайдың ақшасы
жоғын көріп, зəру тосты.
– Бір сом елу тиым!– деді ол, қою, ұзын қара сақалын бір сипап,– одан
артықты көтермейді. Сен қысылғасын алайын деп отырмын. Əйтпесе,
сеңсеңнің базары қазір жоқ. Ешқайда өтпейді.
– Екі сом берсейші!– деп əркімдер төре айтқан болып еді...
– Аясаң жаныңнан бер, «саудада достық жоқ!» деген сөз бар,– деп
Базарбай қыңырайып отырып алды.
– Базеке,– деді Мадияр,– бірде пайда, бірде залал көріп жүрген
шығарсыз. Азар болса екі-үш теріден алатын пайдаң шығар, газетке өзің де
жазыл.
– Ойбай, шырағым-ау, мен қағазға шорқақпын ғой. Қазақтың қара
тоқпағымен жүрген адаммын. Мен несін білем.
– Біреуге оқытарсың.
– Кімге барып оқы деп жүрем, өзім кəрі кісі.
– Кім болса сол оқып береді. Сенің саудаңа пайдасы тиеді. Сол арқылы
қай жерде не арзан, не қымбат екенін біліп тұрасың.
«Саудаңа пайдасы тиеді» дегенге, Базарбайдың құлағы селтең ете түсті.
Оның саудагерлігінің өзі қызық еді. Ең алдымен, жылдық обороты
ешуақытта жүз сомның маңайынан асқан емес. Оның да тең жарысы
əркімнен алған несие. Істеп жүрген саудасының түріне қарағанда ол тез
байып кететін сықылды. Өйткені, қатын-қалаш, бала-шағаны айналдырып,
тері-терсек, жүн-жұрқаны базар бағасынан көп темен түсіреді де, айна,
тарақ, сабын сықылды ұсақ-түйектерді қаладан арзан əкеп, екі бағасына
сатады. Бірақ, неден екенін өзі де білмейді, жылдың аяғында борышты боп
шығады. Əкеден енші алғалы біткен екі сиыр мен бір ат өспейді. Осындай
өнімсіз саудаға араласқанына ол кейде өкінеді. Бірақ дағды қылған ісін
тастай алмайды. Саудасыз үйінде отыра алмайды. Баяғыда көзіне елестеген
байлық, қызыл түлкідей сылаңдап алдынан жортады да отырады, бірақ
жеткізбейді. «Жетем» деген үмітін Базарбай ешуақытта үзбейді.
Құлағы шалған сөздердің түріне қарағанда Базарбайдың «газет»
дегеннен ұққаны «оқитын бірдеме» еді. Кітаптан басқа оқитын нəрсе
болатынын ол естімеген. Ал, кітаптан естігені «Бақырған» мен «Бəдуам»
сықылды ұсақ-түйектер. Ол кітаптардың Базарбайдың саудасына тиетін
пайдасы – қаладағы дүкеннен арзанға сатып ап, ауылға қымбат өткізу.
«Есмағзам» деген дұғалық бар, «пəлен дұғалығын жатқа білсең, саудаңда
табыс көп болады» деп біреудің ұғындыруымен, ол, сол дұғалықты жаттап
көрген. Бірақ дүғалықтан тиген көмек болмағасын: «құрысын құрығыр!»–
деп тастаған.
Газет те дұғалық сықылды бірдеме шығар деген ой келген Базарбай,
Мадиярдан мəн-жайын сұрап алғысы келді.
– Шырағым!–деді ілгері ұмтылыңқырап,–келген мəнім амандасып,
жүздесу еді. Амандыққа қандық. Біз қараңғы адамбыз ғой, оқымаған. Мен
өзім азғана тиын-тебенмен сауда ғып күн көргенім болмаса, доғал кісімін,
зейінім азғантай. Немене деген кітап дедің, сататының? Аяғын тік басқан
адамда сауда қылмайтыны болмайды деп ұғатын Базарбайға: «Мадияр
кітап сатып сауда қылып жүр екен?» деген ой кеп қалды.
Мадиярдан сұрастырып, газет сауданың кітабы емесін ұққан Базарбай:
– Жайым келмейді, шырағым, оны қолқалама,– деді жабысқан
Мадиярға,– ақшам бар деп ойнап айтып отырмын. Тері-терсегім өтпей, өзім
биыл шығынға ұшырап жүрмін.
– Ой жаның шықсын!– деді Бүркітбай,– өтірікті соғуын! Қайдағы
шығын? Түк те шығының жоқ. Ақшам жоқ дейсің əй суайт!.. Бір қалта
ақшаны мана санап жатыр ең ғой!..
– Басымды ауыртпа!– деді Базарбай Бүркітбайға, ашуланып орнынан
тұрып, есікке беттеп,– жазыл, керек болса!.. Көр жерге ақша шашатын мені
есуас деп отырсың ба?
Базарбай шығып кетті. Мадиярдың газеттен басқа айтар сөзі жоғын
шамалап, газетке жазылғысы келмегендер сөгіліп кете бастады.
– Жол жүріп шаршап келген жігіт, амандастық, тынықсын,– деп төрдегі
ақсақал, атқа мінерлер де қозғалып еді...
– Отырыңдар!–деді Итбай,– Мадиярмен дəмдес болыңдар.
Итбайға қалаулы ақсақал, атқа мінерден он шақты адам қалды да,
өзгелері тарады.
Үйде қалған аз адамды газетке жазыл деп қажауды ерсі көрген Мадияр,
дəптерін қалтасына салды да:
– Ел қыламыз деген елдің, түрі мынау,– деді Асқарға қарап, қабағын
шытып,– оңбаған ел!..
– Жаман ел жоқ!– деді Асқар ол сөзді ұнатпай,– елді жаман қылатын
жағдай.
– Не жағдай?
– Мектебі жоқ, оқуы жоқ, мəдениеті жоқ.
– Неге жоқ?
– Қаласы жоқ. Қаласыз жерде мектеп болмайды, мектепсіз жерде оқу
болмайды, оқусыз жерде мəдениет болмайды...
– Осыларды елге түсіндіру үшін газет керек емес пе? Сол газет
шығатын болғанда жазылмай отырғанын көрмеймісің. Осындай өз
пайдасын білмейтін ел, ел болып не оңады?
– Сіздің «ел» дегеніңіз кім, Мəке?
– «Ел ағасыз, тон жағасыз болмайды» деген мақал бар емес пе? Əр
елдің қазығы болмай ма?
– Сол қазық кім?
– Кім екенін білмеймісің? Ел басқарып, атқа мінген – игі жақсылар!
– Мына кісілердің көңіліне келмесін,– деді Асқар, үй ішінде отырған
атқа мінерлерге айнала қарап,– сіз атаған адамдар елге қазық емес, тоқпақ
па деп ойлаймын, Мəке!
Асқар күрсінді.
– Я, сонда, сеніңше, «ел» кім боп шықты?
– Бəсе, солай деші, шырағым!–десті Асқардың сөзін ұнатпай отырған
төрт-бес ақсақал,– мынауыңның сөздері қалай шəлкем-шалыс шығады?!
– Менімше «ел»–көпшілік, момын шаруа!
– Ə, солай ма?!–деді Мадияр кекетіп,–«Құм жиылып тас болмас!..»
деген мақал қайда?
– Оны көпке қарсы атқа мінерлер шығарған. Көптің шығарған мақалы:
«Көп түкірсе көл болады», «көп қорқытады», «көпті жамандаған кемусіз
қалады!..»
– Асқар мырза, бұл сөздеріңіздің ұшы қайда баратынын білесіз бе?
– Қайда барады? Ешқайда бармайды. Мен өтірік айтып отырғам жоқ,
шындықты айтып отырмын.
– Социал-демократияға!.. Ол саған да, қазаққа да пайдалы жол емес,
оны білемісің?
– Қара басыма пайдасыз екен деп мен көптің мұңын аяққа баса
алмаймын, оны айтпай жəне отыра алмаймын, көп қайда болса, мен сонда!
...Ертеңіне Мадияр Асқарға қоштаспай аттанды.
5
Итбай мен Горбунов ертеңгі шайларын жайланып ішіп, басқа ермек
болмағасын дойбы ойнап отыр еді, терезеден айқай шықты.
Кім екенін білуге Горбунов орнынан түрегеліп терезеге барып еді, қос
терезенің сыртқы жақ бір көзі сынғандықтан, ішкі терезеге қырау тұрып,
даланы көрсететін ашық жері жоқ екен. Шынының жиегіне таман қырау,
қолдың саласы сықылды тарамданып мұз боп қатқан екен. Бірақ, мұз
салалардың қыраусыз ашық аралары өте тар, кішкене болғандықтан
Горбунов қанша сығалағанмен ешнəрсені көріп жарымады.
Айқай күштірек шықты.
Шыдап орнында отыра алмаған Итбай «бұл кім?» деп терезеге барды да
аузын шыныға тақап тұрып ыстық лебімен қырауды ерітіп, көз сиятындай
тесік жасады.
– Апыр-ау, дала боран боп кеткен бе, алай-түлей? Əлгінде ғана күн
толас еді ғой. Жаназа айта жүрген біреу ме, енеңді... сонша айқайлағаны
несі, қыртып? Əлде малшылардың біреуі шығар, айқайлап жүрген.
«Қорыққанға қос көрінеді» деп, қарап отырып үрейленгеніміз не?
Екеуі дойбының қасына келіп түрегеп тұрып, көздерін салса, Итбай
төрт жеп биге шығып, бесті жеп қос үйге қонғалы тұр екен.
Горбуновтың ондай кемшілікке көнгісі келмей:
– Қайта ойнайық,– деді Итбайға.
– Неге қайта ойнаймыз? Аяқтаймыз осыны!
Екеуі ерегісіп отырғанда, үсті-басын қырау мен қар басқан біреу кіріп
келді. Қараса, Кошкин.
Кошкин басынан папағын сыпырып, сеңсеңнің арасына кірген қарды
сілікті де, пимасына жабысқан қарды аяғын тебініп түсіріп, үстін қағып,
мұртының мұздарын қолымен сергітіп, дойбышыларға жақындады.
Мінезі тығыз Кошкин, даладан айқайлағанына ешкім дыбыс бермегесін
үйге ашуланып кіріп, қатты сөз айтпақ еді, Итбайға бетпе-бет келгесін
мысы жеңіліп, тілінің уытын Горбуновқа қарай бүрікті.
– Гаврил Гаврилыч! Губернатор келетін жолдың өн бойына қамыстан
жиі бекет шаныштыр деп, мен становой приставтан қағаз əкелдім бе?
– Əкелдіңіз?
– Сіз орындадыңыз ба, оны?
Горбунов басын салбыратып, төмен қарады.
– Міне, енді,– деді Кошкин сол жақ мұртын тілімен орап ап ұртына
тығып, ызалы кескінмен кекете күліп,– далада боран. Губернатор осы араға
түс ауа келеді. Егер адасса, жауапкер кім болады?
Горбуновтың көзі шарасынан шығып кетті. Жаласын Итбайға жапқалы
бір оқтанып қалды да, ол туралы айтпағаны есіне түсті.
– Мен естіген жоқпын. Расында ол қиын болған екен,– деді Итбай
басын ақтап.
– Міне, жақсы болыс, егер оған айтса істейді, айтпаса жоқ!..
Итбай урядникке өр көкіректігін істейін деп еді:
– Менің сізге айтарым қысқа,– деді урядник түсін суытып,– бұл
кінəласудың, керісудің жері емес. Писарыңызға айтқам. Хабарландырудың
копиясы өзімде. Сіз ақылды кісісіз. Не себепті ойламадыңыз, жолдың
жайын? Уақыт қыс. Құдай біздің ойлағанымызға көне ме? Міне, енді хал
жаман!
Итбай қанша мықтымын дегенмен састы. «Ит-ай,– деп ойлады урядник
туралы ішінен,-– өшігіп көптен мін таба алмай жүр еді, қапымды тапты!..»
– Өткен өтті, бізден хата болды. Енді не істейміз?– деді Итбай.
– Бурабай жаққа да, Макинка жаққа да тығыз түрде кісі шаптырыңыз,
əр ауыл өз тұсына жиі ғып жолдың екі жағына да қамыс бекет шанышсын,
ұқтыңыз ба?
Итбай бір баланы Бүркітбайға жүгіртті.
– Мынау үйлердің қасындағы көп шаналар кім? – деді урядник.
– Қонақтар.
– Не қылған қонақтар?
– Ауылшылап жүргендер.
– Қуыңыз бəрін қазір ауылдан, тез тарасын! Жəне губернатор жүретін
жолдан басқа жолмен қайтсын.
– Олар жəй қонақ еді...
– Мен қызметтегі өзімнің міндетімді өтеуге тиістімін. Мен оларды қууға
тиістімін. Олардың араларында ниеті - бұзықтары жоғына мен жауапкер
бола алмаймын. Сіз білесіз бе, министр Столыпинді белгісіз біреу атып
өлтіргенін? Губернаторға қонағыңның біреуі қастық қылса кім жауапкер
болады?
Итбай урядникті түсіндірем деп тырысып еді:
– Менің басым біреу!– деді урядник, дауысын көтеріп,– керістің орны
бұл емес! Мен сізден сұраймын, бұл туралы менімен таласпауыңызды!
Егер айтқанымды істемесеңіз істемеді деп губернаторға естіртем, маған
өкпелемеңіз ?
Итбайдың ойы қорғасындай толқыды. Губернатордың келетін күні
таянғасын, елде тірек көретін игі жақсылар үйінде ошарылып жатыр еді,
сол арадағы бес-алты болыс Атығай мен Керейдің игі жақсысының төрт
кезі түгел. Егер губернатор тоқтайтын болса, Итбай ақсақалдарды
дидарластыруға ойланған.
Урядник күдіктенгенмен үйінде жатқан қонақтың ешқайсысына Итбай
күдіктенбейді. Олардың губернаторға қастық істемейтіні өзіне аян. Бірақ
урядник заңға сүйеніп айтып тұр. «Заңның жолы тар». Ал, заң тар деп
бірнеше күн күткен қонақтарын табан аузында: «бытыраңдар!»– деп малша
үркітуге жəне қиын. «Не істеу керек?»
Итбайды біраз жұрт «Итекең» деуге ерсі көріп, иттен қасқырды бағалы
санап, «Қақаң» дейтін еді. Бет алған жағына Итбай қасқырдай қайсарлық
көрсетіп мойымайтын.
– «Егер,– деп ойлады Итбай, урядниктің түгі сыртына тепкен кескініне
қарап тұрып,– урядниктің қоқан-лоқысына үрпиіп, елдің іске татыр адамын
қусам, мені ел енді қайтып көре ме? «Ұл кетеді жайына, қыз кетеді
байына». Урядник пен губернатор менің қасымда үнемі отырмайды. Маған
«ерегі елдің игі жақсысы...»
Осы ойға табанын мықтап тіреген Итбай, урядникке «қуа алмаймын»
дегенді айтқалы ыңғайлана берген еді, аптығып Бүркітбай кіріп келді.
– Неге шақырдыңыз?
– Ауылнайлардан ешкім бар ма?
– Төртеуі осы ауылда.
– Оларды да атқа мінгіз, өзің де атқа мін! Екі бөлініп, біреуін, Бурабай
жағына қарай, біреуің Макинке жолына қарай шабыңдар. Жолға қамыстан
бекет шаншыңдар!
Бүркітбай асыға жөнелді.
– Жолда қастық істемейтін сенімді кісі жіберіңіз,– деді урядник.
Итбай урядникті бетінен алып тастағалы адырая қарады да, үндемеді.
«Е, құдай,– деді ол ішінен кейіп,– шегірткеден қорыққан егін екпейді»
дегендей, осының, айтып тұрғаны не? Мені қорқытқаны ма?
– Қонақтарыңыз ше?– деді урядник.
– Тарата алмаймын оларды.
– Сіз отпен ойнайсыз!
– Мен білем, өлмес жерімді!
– Мен сізге рұхсат бермеймін.
– Мен ол рұхсатты сұрамаймын. Егер үкімет қазаққа сенсе, ең сенімді
қазақтар – менің қонақтарым. Оларды мен қуа алмаймын.
– Арты неге соғарын білесіз бе?
– Түкке де соқпайды. Азар болса басым кетер. Бірақ, мен губернаторды
ондай ақымақ деп білмеймін.
– Губернаторды сіз кім деп атадыңыз?–деді урядник,– Гаврил Гаврилыч,
есіттіңіз бе?
Бекет шаныштыру туралы қағаздың пəлесінен қалай құтылуды білмей
тұрған Горбунов.
– Естідім!– деді жарамсақтанып.
– Сөзіңізді ұмытпаңыз, волостной управитель!
– К... тұз езіп құйсаң, да шыдадым!
Урядник ашудан жынданып кете жаздады. Итбайға жұдырық салайын
деп еді, бата алмады. Тілдейін деп еді, сөзі сарқылып қалған сықылданды.
– Мен!– деді ол Итбайға ежірейіп,– сізбен таласып тұра алмаймын.
Бурабайға кетем. Тығыз поручением бар. Губернатор сағат үштерде осында
болады. Қазір сағат тоғыз жарым. Қонақты таратпай отыруға заң, жоғын
мына Горбуновтың алдында естіртем, ұқтыңыз ба?
– Ұқтым.
Итбай сазарып үндемеді. Урядник бұрқан-тарқан ашуланып шығып
кетті.
6
– Əлбəттə шолай.
– Сіз мақұл көрсеңіз, мен былай ойлап ем.
– Лəббай, сөйлеңіз!
– Баяғыда, патша ағзам наследник күнінде Омбыға келгенінде мен
ішінде болып едім. Ертістің жағасына үй тігіп күткен едік. Сонда, патша
ағзам параходтан шыққанда, қай ишан екенін ұмыттым, бір ишан намазға
ұйығандай жиналған жұртты Қаз-қатар тұрғызып, азан айтып, салауат
оқытқан еді. Губернаторға солай істесек қайтеді?
– Бəракалла, хұсусан мен бұл фікірні муафик деп білем.
Діні кафір адамға салауат айтуды ерсі көргендей болған үйдегі жұрт,
«қалай айтты?» дегендей ишанға қарап еді, оны түсінген ишан:
– Жамағат,– деді,– аллаһы-тағала уə тəбəрəка хаз- рəтлəрі айтқан: «Ей
құлым деген,– hep бір менің берген неғматыма шүкір айла, бəлеге сабыр,
қазаға шүкір айла, ғалымды да, залымды да жіберу ықтыияры өзімде»
деген. Аллаһы тағала муафик көріп бізлəрге əмір еткəш тə, оған тəдбир
айлауға болмайды. Шүнжи алла хакім қойған əмир, алланың бұйрығын
орындайды. Итбай мырза мағғұл айтады. Мəсжиттə губернатор
хəзрəтлəрінə бағышлап, екі рақат намаз оқып, күтіп отырайық, келгенде
салауат оқып, алдынан шығайық.
– Əттең, тəңірі-ай!– деді Итбай таңдайын қағып,– күн ашық боп,
мешіттен алдынан шыққанда өте көрнекті болатын еді, күні құрғыр бүгін
қағына қалды ғой, боран-шашындатып.
Түс ауа боран құтырып кетті. Жел ышқына үрлеп алай-түлей болды.
Мешіттен намаз оқып губернаторды күтуге шыққан ишан мен оған ерген
адамдар жаяу жете алмайтын болған соң Итбай ат жектіріп, шанамен
тасытты.
Итбай ораза мен намазға салақ еді. Құлшылыққа сондай салақ əдетінен,
ол мешітке шалдармен еріп барған жоқ. Бірақ үйінде де отыра алмады.
Басына түлкі тымағын, үстіне жеңіл қара құлын жарғағын, аяғына
қазанский қызыл-шұбар пимасын киіп, далаға əлсін-əлсін кіріп шыға берді.
Губернатор келетін жолға хабар айтатын қарауыл қоюға бір ойлап,
айдалада бораннан кісі тұра алмайтынын көргесін, біреуді Макинка жаққа
кеткен Бүркітбайға шаптырды.
– Бар, айт!–деді ол жіберген кісіге,– бекетті жолға өзі шаншам демесін.
Ауылдан кісі жұмсасын да, өзі губернаторға құлақ түріп тұрсын.
Губернатор жақындағанда маған тез жетсін. Астындағы аты болдыра
қоймас. Семізден жарап, сұлыға піскен айғыр ғой.
Күн бесінге таянған кезде: «неғып кешікті?»–деп Итбай есік алдында
тұр еді, түтеген боранның ішінен, мешіт жақтан бір салт атты қараң ете
түсті. Итбайдың жүрегі лобылып аузына келді. Салт атты Бүркітбай екен.
– Келіп қалды!–деді Бүркітбай аптығып.
– Алыс па?
– Мынау ауылдан шыққан шығар, ендігі!
«Мынау ауыл»– үш шақырымдағы ауыл екенін айтпай түсінген Итбай
сасып қалып:
– Сен,– деді Бүркітбайға,– Асқарға бар, киініп даяр тұрсын, мен
мешіттегі ақсақалдарға барайын! Содан кейін аттың басын ұстайтын,
төрелердің үстін қағатын жігіттерді даярла. Табан аузында керекті кісіні
таба алмай масқара болмайық.
Мешітпен екі араға жоталанып күртік үйіліп қалғандықтан, қатынасуға
Итбай ат ерттетіп қойған еді.
– А, жасаған, оң жолын бере гөр!– деді ол мешітке барғалы аттанып
жатып,– абұйырды төге көрме, жасаған! Ақсарыбас құрмандық!
Аттың тізгінін мешіттің алдындағы решетке шарбаққа іле салып,
жүгіріп ішіне кірсе, мешіттегілер жайланып, хұтпа тыңдап отыр екен.
«Келіп қалды!» дегенде бастығы ишан болып, орындарынан ұшып
түрегелді.
Киімдерін тез киініп, есікке қарай ентелей басқан шалдарға Итбайдың
көзі түсіп еді, кейбірі сұп-сұр боп, қаны қашып, тəлтіректеп жүре алмай
барады екен, солардың бірі – өз əкесі Байсақал.
– Саған не болды, əке?
– Төренің алдын көрген жоқ ем... Жүрегім ұшып барады.
Əкесін жасық дейін десе, Итібайдың өз денесі де дірілдеп барады.
«Қанша айтқанмен бақ орнап, аруақ қонған адам,– деп ойлады ол
губернатор туралы,– мысы жеңбей қояды деймісің?»
Асыққанмен ишанның алдына түсуді əдепсіздік көрген Итбай,
шалдардың ішіне араласа мешіттің есігінен шыға келсе, пəуескелер бірінің
артынан бірі ілгері өтіп жатыр екен.
– Губернатор алдында шығар, мен тез барайын!– деп Итбай атына мініс
шапты.
Ұлыған жел ме, салауат айтқан ишан ба, болмаса сасқаннан
шыңылдаған құлағы ма?– шоқытып баратқан Итбайдың артынан бір ызын,
естілді. Оның не екенін аузына тығылған өкпе, жиі соққан жүрек аңғартқан
жоқ. Итбай пəуескелердің алдына шауып шықса, школ қасында бес-алтауы
ошарылып тұр екен. Жерге түскен адам біреу-ақ, кескіні биік жағадан
көрінбейді. Сыртында қара тұлып.
– Сен кімсің?– деді қара тұлыпты, қасына аттан қарғып түскен Итбайға.
– Волостной управитель – Байсақалов!
– Ат даяр ма? Жеккіз тез!
«Түспейсіздер ме!» деген сөзді айтайын деп еді кеңірдегі құрғап,
аузынан леп шықпай қалды.
– Тез бол! Пəуескеге төрт аттан!– деді қара тұлыпты. Қара тұлыпты
пəуескесіне мінді де есігін жауып алды. Итбай не істерін, губернаторды
қайдан, қалай көрерін білмеді. Пəуескенің бəрі оған бас сұғуға болмайтын
жабық дүние көрінді. «Кривоносов қайда болды екен?» деп екінді ол. Қай
пəуескеден сұрарын білмеді.
Əр пəуескеге бір ұмтылып, кімнен сұрарын білмей тұрған Йтбай,
иығынан тартқанға қараса – əкесі екен. Мешіт жаққа көзі түсіп еді, жел
итеріп қарға малтыққан шалдар сүрініп-жығылып зорға келеді.
– Азан-азан!– деді Байсақал желден тəлтіректеп:
– Азаның құрсын, əрі кетіңдер!
– Немене?
Итбай жауап берген жоқ. Осы кезде төрелерді күтуге даярланған
жігіттер мен Бүркітбай келді.
– Немене, Итеке? Неғып тұр бұлар?
– Ат жек дейді.
– Онысы қалай?
Итбай оған да жауап бермеді.
– Жылдам!– деген дауыс құлағына сап ете түскенге жалт қараса,
əкелген көшірдің біреуі екен,– бəрі де мас, тез жөнелт – деді ол.
– Уезний начальникті білдің бе?–деп сұрады одан Итбай.
– Осы пəуеске де.
Кривоносовқа еркіндігін істеп, Итбай пəуескесін ашып ішіне басын
сұқса, қалжыраған кескінмен мойынын бір жағына қисайта салбыратып, ол
ұйқылы-ояу отыр екен.
– Мен – Итбай Байсақалыч.
– Ə... ə... так-так... аттар бар ма?
– Тақсыр, бұл қалай?–деді Итбай жалынышты кескінмен, бір айдай мені
даярлатқаныңыз? Мен күтіп отыр едім.
– Оқасы жоқ... тағы бір ретте...
– Тағы да қашан? Губернатор енді қашан келеді? Түсіріңіз, құдай үшін!
– Итбай!–деді уездный,–дауласып керегі жоқ. Тез ат жек... Бол!
– Тақсыр!..
Уездный маңдайын жұдырығына тіреп, көп уақыт жауап бермей андасанда лоқсып, отырып алды.
– Болыс қайда?– деген дауысқа, пəуескеден денесін шығарып, Итбай
артына қараса, манағы қара тұлыпты екен...
Бұл кезде ылаушылар аттарын ағытып алып, пəуескелер атсыз қалған
еді.
– Мен, тақсыр,– деді Итбай.
– Ат қайда?
– Жегем қазір. Қонақ болсын деп үй даярлатып ем.
– К черту!– деп Итбайды тұлыпты жұдырығымен бетке қойып жіберді.
Өзі ес біліп етегін жапқалы жеген таяғы болғандықтан Итбайдың
барлық қаны жүрегінен басына шапшыды. Көзі қарауытты. Кернеген ыза
бораннан артық долданды. «Бүйтіп көрген күн құрысын!–деді ол
назаланып,– сүйекке таңба түсті, өлім болды!..»
Етектерін дауыл көтеріп, күртікке сүріне-қабына сапырылған жігіттер
Итбайдың ішкі ойын кескінінен танып, лəм-мим деместен, қорадағы
аттарды пəуескелерге лезде жекті. Ерігіп тұрған семіз аттар, бір жағы
желге, бір жағы адамның ереуіліне еліріп, жүріп кеткенше ойнақшып,
кейбіреулері аспанға атып, басын ұстаған жігіттерді шекпендей сүйретті.
– Кеттік!– деп тұлыпты команда бергенде,– қоңыраудың сыңғырлаған
үні желдің ызыңына даусын қосып, арпалысып тұрған аттар пəуескелерді
ала жөнелді.
«Патшаның 300 жылдық тойына барады, губернатор үйіне қонаққа кеп,
шығарып салады» деген сөз тарағалы Итбайдың даражасы, қадыры ел
ішінде бұрынғыдан жүз есе артып, шоқтығы көтеріліп, ел көзіне «жарты
патша» көрініп еді. Губернатордың түспей кетуі – оның көтерілген еңсесін
шөктірді. Тасыған көңілі бəсеңдеді. Əркімдерге ол: «Губернаторға пəленді
істедім, түгенді істедім» деп мақтанған еді, оларға енді не дерін, беттеріне
қалай қарарын Итбай білмеді.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
«ПОКУШЕНИЕ»
1
Алексей Кулаков та, оның əкесі Андрей де арғы тегін алғанда аталықты,
яки үлкен чин алған адамдар емес, жабайы ғана казак. Андрейдің əкесі
Андрей кедей боп, Бурабай көлдерінен балық аулап күн көрген. Андрейдің
өзі балық сатудан саудаға үйреніп, бертін келе мал саудасын істеп байып,
сол маңдағы қалаларда тұратын казактардың алдына шыққан.
Андрейден бес ұл бала туған еді. Алексей солардың екіншісі. Алексей
туған кезде, Андрей Бурабай қаласындағы бай орыстың қатарына кіріп
қалған еді. Сондықтан, ол, Алексейді Бурабай школын бітіргесін Омбының
гимназиясына жіберді. Гимназияны алтын
медальмен
бітіріп,
университетке түскелі Алексей Петербургке барып еді, əр түрлі себептер
кездесіп алынбады.
Сандалған Алексей еліне қайтуға даярланып жүргенде, бірнеше жыл
Көкшетаудың уездік начальнигі болған, Бурабайдағы үйіне келіп жүретін
адамға кездесті.
Таныс адамы оған гусарский полктың біреуіне түсуге ақыл берді.
– Оған мені ала ма?– деген Алексейге, танысы:
– Мен алдырам,– деді де, Григорий Распутинмен таныстығын, бұл
жұмыс оның қолынан оңай келетінін айтты.
Танысының, айтқаны орындалды.
Распутиннің «тəрбиесіне» түскеннен кейін, бақыттың кілті» кімнің
қолында екенін Алексей көрді, Россияның тізгіні Николайда емес,