Latin Common Turkic

Ботагөз - 28

Total number of words is 3944
Total number of unique words is 2001
37.0 of words are in the 2000 most common words
52.0 of words are in the 5000 most common words
59.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
– Ол рас,– деді Асан,– білсе пəле.
– Бұл пəледен құтылатын жол оңай,– деді Сағит.
– Ботагөзді ол елде танитын адам жоқ. Сендер көңілдеріңе ауыр
алмаңдар. Асан, сен Ботагөзді жолдағы бір мойыны алыс жерден əйелдікке
алған болып бар. Ал, Ботагөз, сен тиген болып бар.
Бұл сөздерге Асан қызарыңқырап сасып қалды. Ботагөз кескінін бұзған
жоқ.
– Саспа!– деді Сағит,– несіне сасасың. Көңілдерін, адал болса сасатын
не бар? Мынадай қиын халде амал жоқ, соны істеу керек. Əйтпесе,
Ботагөзді біліп қалса, Ботагөзге де, саған да жаман болады. Жандарыңда
қастарың бар ма?
Біраз ойланып отырып, Ботагөз де, Асан да Сағиттың сөзін мақұл көрді.
Ботагөз бен Амантай кеткесін, үйреніп қалған Салиха үйіне сыймай
іңірде жылап терезе алдында отыр еді, саудыр-саудыр еткен қарулы
біреулер кіріп келді.
– Шам жақ!– деді біреу орысшалап.
Зəресі ұшқан Салиха, шамын тапқанмен сіріңке таппай сасып еді,
сіріңкені үйге кіргеннің өзі жақты.
– Асқар Досановтың қатыны қайда?–деп сұрады біреуі үй ішін көзімен
шолып.
– Нету.
– Қайда ол?
– Не знаем.
– Как не знаем? Знаешь!
Жай да, қысып та, қазақшылап та, орысшылап та, ноғайшылап та
сұрағанмен, Салиха: «мой дом дауна пошол, шара өтірім пошол. Бараншук
сам тащил. Потом не пришол!» дегеннен бір тайған жоқ.
Мадияр Салихаға шынын айтқыза алмай қажыды.
– Мұны ұрып болмайды,– деді Мадияр, əбден қалжырағансын,– бұған
жалғыз-ақ шара бар.
– Арестовайт!
3
– Апа, биенің бас сауыны болды ғой. Жамал екеуін, сауып
келсеңдерші!– деді төсегінен тұрып, киініп жатқан Асан.
Оның «Жамал» дегені – Ботагөз. «Ботагөздің кім екенін айтсам, жұртқа
жайылып кетіп масқара болмасын» деп ойлаған Асан, өзге түгіл өзінін,
туған шешесіне де аты-жөнін айтпаған.
Асан Н... қаласынан қайтып үйіне кеп: «жолдағы бір елден алдым» деп,
Ботагөзді таныстырғанда, шешесі ішінен: «есік көргенді алма, бесік
көргенді ал» деген еді деп ренжіді. Жақын абысындарына бұл сырын
бастапқы кезде ол ішкірнелеп айтты да:
– Өлген келінім жақсы еді,– деді ол, көзіне жас ап, абысындарына,–
біреудің əлпештеген баласы еді. 16 жасында қолыма келді. Туған қызымнан
кем болған жоқ. Бейшара жастай өліп кетті. Ал, Асан мына бір шүйке
басты əкелді. «Түсі игіден түңілме» деген сөз бар еді, түсі жаман емес.
Бірақ «есік көрген адам», не боп шығарын кім білсін. Талай жерде жақсы
қыз бар еді, олар беретін де еді, баланың не білгенін қайдан білейін!..
«Есік көргенді алма» деген мақалдан Масаты шошынғанмен, іле ол
ойынан қайтты. Ботагөз жатып жастық, иіліп төсек боп, іші-бауырына
кіріп, үйінің ішін де, ыдыс-аяғын да тап-тұйнақтай ғып ұстап, орамалдастарқанды,
көйлек-көншекті
кірлетпегеннен
кейін,
Масаты
абысындарына енді мынаны айтатын болды:
– «Ат мінсе ауынан» деген еді. Тіл аузым тасқа! Келінім көңілімнен
шықты. Жүре бұзылмаса, əзірге ұнайды. Мінезі жақсы болғанмен, өлген
келінім салақтау еді. Ал, мынау Жамал келгелі үй ішім бір түрлі таза боп
кетті. Асқа да, үй ұстауға да өте бап кісі. Тегі бір үлкен орынға келін боп
түскен адам-ау деймін. Əркім қылығынан жағады: сол шіркіннің ана бір
нəрестесін ішімнен шықпаса да, əлдекімнің баласы болса да жақсы көріп
барам. Баласы алтын асықтай, бүлдіршіндей əп-əдемі. Ал, Асанжанның
ықыласы келінге құлап болған. Жақсы көргендігінен бе, немене? Кейде
атын атамай, Ботагөз дейді. Ол не дегені екенін білмеймін!
– Көзі ботадай қап-қара боп мөлдіреп тұрғасын айтады да,– деді
абысындары күліп,– жақсы көрген жастар бірін-бірі не демейді?..
Ботагөзді осындай жақсы көретін Масаты:
– Қалқам, биені езін, саудырып келсең қайтеді?– деді киініп жатқан
Асанға,– баланың оянатын уақыты болды, жылап қалар.
Асан тез киініп, беті-қолын сумен шайып, көнек көтерген Ботагөз биеге
жөнелді.
Асанда бие екеу еді. Бірақ екеуі де емшектері бір тұтам, лашық үйдей
денелі, құнарлы биелер. Екі құлынға қаққан қысқа желі – ауылдың қасынан
екі жүз саржандай жерден жүретін қара жолға жақын.
Асан мен Ботагөз желі басына жеткенде, аржағында жақын тұрған
сайдан пар жеккен бес-алты арбалы шыға келді. Жүрістері қатты.
Не айт, не той, не жаназа, не болмаса тағы бір сондай жиылыс болмаса,
мұнша тобыр арбалы адам бұл арада жүрмейтін. Ал құлағы түрік Асан
ондай жиын бар деп естіген жоқ та.
– Мыналар кім болды екен?– деді Асан Ботагөзге,– биені олар кеткесін
сауайық. Желге жақындап қалды ғой.
Қатты желіспен келе жатқан арбалардың алды желі басында кісі
көрінгесін аттарын тежеп, саябырлап кеп, желі тұсына тоқтады. Барлық
арбаға мінгендер де шаһарша ки-інген: үстерінде пальто, бастарында
қалпақ.
– Мадияр!– деп сыбыр ете түсті Ботагөз Асанға, бетін арбалыларға бір
қырындата беріп.
– Оның кім?– деді ақырын Асан.
– Кейін айтармын.
– Əй жігіт!– деді осы кезде Мадияр Асанға.– Бері келіп кетші!
Асан қасына барып сəлем берді.
– Сауар көбейсін!– деді Мадияр Асанға,– бұл қай ауыл?
– Құттыбай ауылы.
– Анау терінде екі ақ үй бар қай ауыл?
– Байтөбет ауылы.
– Ə, Байтөбет ауылы сол ма? Кəне, жүр онда!– деді Мадияр атшысына.
– Таныспадық?– деді Асан жөнін білгісі кеп.
– Жолаушымыз.
– «Жолаушылар» жүріп кетті. «Жөнін айтпағаны қалай?» деп ішінен
ренжіген Асан, Ботагөздің қасына кеп:
– Əлгі кім?– деп сұрады.
– Мадияр деген кісі. Əнеугі мен тұрған қаладағы алашорда комитетінің
бастығы.
– Мұнша адам қайда барады?
– Биені сауғасын айтайын. Сауын етіп барады. Қайда бара жатқанын
мен білдім.
– Жарайды.
– Желі басына отыра тұрайық,– деді Ботагөз Асанға, биені сауып
болғасын,– мен əлгі кеңесті айтайын. Сағит бұдан бес-алты күн бұрын
«Жас азамат» газетінен мынадай хабар айтқан еді: Семейде алашорданың
əскері жасалған. Ондай əскер Торғайда, Қостанайда, Оралда жасалған. Енді
осы маңайдан да əскер алмақ боп алашорда адамдары келеді деген. Бұлар
соған келе жатыр деп ойлаймын.
Былай пысықтығы болмаса, Асан саясаттан қараңғы жігіт еді.
– Олар солдатты кім үшін алады?– деп сұрады ол Ботагөзден.
– Өздері үшін алады.
– Жоға, кіммен соғысу үшін?– дегенім ғой.
– Совет өкіметімен, большевиктермен соғысу үшін.
– Ел оның солдат алам дегеніне бере қоя ма?
– Қайдан білейін. Берсе беріп те салар.
– Ай, бермес, соғысқа кім құмар дейсің? Бермеймін десе не қылады?
Асанның солдатқа баруға қарсы ойын білген Ботагөз моментпен
пайдаланып, Асанды алашордаға қарсы үгіттегісі келді.
– Солдат алғанмен алашорда қанша ұзаққа барар дейсің?–деді Ботагөз.–
Ұзаққа бармайтыны –бұлар ел ішінен байларды ғана жақтайды. Өткен
жылы Орынборда болатын съезге, Қызылжар, Омбыда болатын съезге ылғи
шонжарлар барған жоқ па?
– Съезге шонжарлар жүретін əдеті ғой. Кедей съезден не алады?
– Жоқ, олай емес, Совет өкіметі келсе, съезге шонжардан біреуді де
кіргізбейді, ылғи кедей ғана қатынасады.
– Кедей съезден не алады?
– Съезде кедейлер өкімет сайлайды. Ол өкімет кедейдің жоғын
жоқтайды.
– Жоқтағанда не береді?
– Жер, суға кедей ие болады. Кедейді жейтін байларды, болыстарды
Совет өкіметі кедейге жығып береді.
– Алашорда ұзаққа бармайтынын қайдан білесін?
– Оны мен əулиелікпен біліп отырғам жоқ. Алашорда азғана байды
жақтайды. Кедейге олардан жақсылық жоқ! Халықтың көпшілігі кедей.
Сонда көп жеңе ме, аз жеңе ме?
– «Көп қорқытады» деген мақал бар. Көп жеңуін жеңеді ғой. Бірақ
мыналар мылтықпен жеңбесе.
– Кедейде мылтық жоқ па?
– Қайда, ол мылтық?
– Ол мылтық Совет өкіметінің, Совет əскерінің қолында.
– Олар қайда?
– Ресейдің көп жері Совет өкіметінің қарауында. Олар соғысып, жеңіп,
бері қарай келе жатыр.
– Мыналардың қызылдарды қырып тастадық, советті құртып жібердік
дейтіні қайда?
– Өтірік айтады! Дұшпан солай демей не деуші еді?
– Əй, Ботагөз,– деді Асан серпіліп,– оқымаған да бір, соқыр да бір. Біз
түк білмейміз. Сен əйел де болсаң оқығаның бар адамсың. Мына
алашордаға сен Асқарды ұстады деп те өшігетін шығарсың. Ол өз алдына
тұра тұрсын, өшігетін жолың бар, бірақ сен оны қоя тұрып, маған
шыныңды айтшы: Совет өкіметі құрып кетпеуі анық қой?
– Анық!
– Совет жеңіп келе жатқаны рас па? Өз шыныңды айтшы! Мадиярға
өшіккендіктен айтпа!
– Не деп қарған дейсің?
– Қарғанбай-ақ қой. Сенем. Егер бұл сөзің, рас болса, жұрттың солдат
беретін не ақысы бар?
– Бермеу керек, бергізбеу керек. Көп «бармаймын» деп отырып алса,
түк те қылмайды. Болыстар, байлар береміз дейді. Бірақ орда съезінде
«солдатқа баратын жігіт орнына кісі жалдап жіберуге ерікті» деп қаулы
қылған.
– Ойбай-ау, ол баяғы прием жылында болған жұмыс қой. Ол байларға
қолайлы қаулы. Байлар баласын алып қалады да, орнына кісі жалдап
жібереді. Жалданатын кедей. Жоқ, оған кедей көне қоймас! Ана жылы
кедейдің аузы күйген. Енді кедейді алдай алмас!
– Үйде отырып күйінгенмен болмайды,– деді Ботагөз Асанның бетін,
ішкі сырын көргесін,– алдын ала қимылдап, жігіт бермеуге тырысу керек.
Ол үшін жігіттердің арасына сөз жүгірту керек.
– Ол оп-оңай. Осы елден приемға ілігіп акопқа барып қайтқан жігіттен
бұған бір жігіт те көнбейді. Көндірмеудің міндетін мен өзім-ақ алам. Басын
бастап берсең, ар жағын ел ішінің өзі де таратып əкетеді.
– Асан, сен бұған ыстықтай сұғынба!– деді Ботагөз.– Егер солдат берме
деп ашық атқа мінсең сені Совет өкіметін жақтады деп алашорда
жаптырып тастайды.
– «Жаптырады» деп өлімге айдағанына бара береміз бе?
– Солдатқа кісі бермейік деген хабарды астыртын тарату керек. Бұл
жұрттың қышыған жеріне тиетін сөз. Тез тарайды. Жəне солдат бермейді
де.
– Оның да рас екен.
4
Байтөбет аулында солдат алу туралы болған алашорда адамдарының
жиылысына 22 болыстың халқы қатысты. Жырақ жерден келгендердің
көпшілігі би, болыс, ауылнай, ақсақал, атқа мінер, жабайы халқы
қатынасқан – жақын болыстар ғана. Бірақ бұл жабайы халық шақырумен
келген жоқ. «Солдат алады» деген хабар естіген соң өздері келді.
Алашорданың атап шақырғандары – беделді ақсақалдар, би, болыстар ғана
еді.
Омбыдан жəне Н... қаласынан келген алашорда оқығандары жиырма
шақты адам. Мойны алыс жердегі болыстардан келген би, болыс,
ақсақалдар үш жүздей адам.
Міне, осы үш жүз жиырмадай адамды сый қонаққа есептеп, аулының
үстінде жиылыс болған Байтөбет, өзге байлардан жалғыз-ақ көмек сұрады.
Ол – тігетін ақ үй.
– Өзге расходын өзім көтерем,– деді Байтөбет,– əруақ шақырып,
атымды атап келгесін, азар болса бір базардан алатын пайдам кетер, бір
жылғы төлім кетер.
Маңайдағы байлар он бес шақты ақ үй тігіп бергеннен кейін Байтөбет
айтқан сертіне жетті. Ас-су былай тұрсын, қонаққа тігілген он бес шақты
үйдің ішіне керекті төсенішті де ол өзінен жеткізді.
Асқа екі үй арналған еді: біреуі – ас пісіретін үй, біреуі – пісірген асты
сақтайтын үй. Ас пісіретін үйде ошақтан қазан күні-түні түспейді. Ас
сақтайтын үйде қант пен бауырсақ қапшық-қапшық боп үйіліп жатты.
Күнінде екі мезгіл беретін еттің бір мезгілі суып ши үстінде даяр тұрады.
Қонаққа беретін етке Байтөбет күніне бір ту бие, бір тайдан жықты да
отырды.
Байтөбеттің бұл мырзалығына жұрт қайран қалды.
– Дастарқаны кеңиін деген екен!– десті біреулер.
– Сауданың пайдасынан түскен ақша үйіңе қапшықтап кіріп жатса, сен
де мырза боларсың!– десті біреулер.
Оқушыларға Байтөбетті қысқаша таныстыра кетейік: бұл сол елдегі
аталықтың біреуі. Əкесі Майлы үш ағайынды, үшеуі де момын, бірақ мол
дəулетті адам екен дейді. Майлы би болған. Бірақ «əділ» болған. Ұрлыққа
қатты тыю салған. Ұрының қолын кестірген. Намаз оқымағанға дүре
салдырған. Дінді қатты ұстаған. Ақырында хажыға кетіп, Меке жолында
өлген. Байтөбет үш əкенің ортасында тел боп жалғыз өскен адам. Бұдан
басқа еркек кіндікті баланы Майлы да, өзге аға-інілері де көрмеген.
Байтөбет 18 жасында əкесімен билікке таласып, əкесі Мекеге кетерде
тартып алыпты. Содан өкпелі кеткен əкесі мақұлдығын бермей өлді деген
сөз бар.
Мекеге Байтөбет те барды. Ол бір емес, үш барды. Сүйте тұра, жұрт
оны «орыс хажы» дейді. Олай дейтіні: намаз оқымайды. Ораза ұстамайды.
Дəрет алмайды. Ескі молда, ишанға қарсы. Оның жақтайтыны – жəдит. Бұл
елден үйіне ең алғаш жəдит мұғалімін жалдаған осы Байтөбет.
Байтөбеттің өзінде оқу жоқ. Бар оқуы – жас кезінде ескі молдадан
білген намаздық. Бірақ ол, зиректігімен қазақшаны да, орысшаны да өз
бетімен біліп алған. Екі тілде де жаза, оқи біледі. Осындай зиректігі
арқасында жəне пысықтығы арқасында ол қала-далаға көп шығып, көп
жерді, көп елді көрген. Көп адаммен таныс болған. Талай оқығандармен де
танысқан. Соның біреуі – Мадияр.
– Əттең оқымай қор болған адам,– дейтін Мадияр, Байтөбет туралы,–
егер Францияда туса Наполеон болатын-ақ кісі.
Ойға-қырға көп жүріп салақ қарағандықтан, соңғы кезде төмендеген
шаруасын Байтөбет революциядан кейін алыпсатарлықпен көтеріп алды.
Оның революциядан кейінгі кəсібі: ел атынан өтірік «проговор» жасап,
кооперация ашқан боп, товар алып, сонымен сауда қылу. Осы сауда екі
жылдың ішінде оның шаруасын бір болыстағы байлардың маңдай алдына
шығарды.
Байтөбеттің саяси көзқарасы бар. Оның жақтайтыны – алашорда.
Алашорданың уездік, облыстық съездеріне ол тегіс қатынасты.
Орынбордағы барлық алашорда жиылысының, бəрінде де болды. Алаш
азаматтары оны таниды. Мадиярдың оны іздеп кеп түскен себебі осы.
Алаш азаматтарын Байтөбет төбесінен тік тұрып күтті.
– Ел тырп етпейді,– деп сендірді ол қонақтарын,– сұраған жігіттеріңізді
сөз жоқ бергіземіз!
Алашорда адамдарына Байтөбет бұлай уəде бергенмен, ірге тыңдап
жүргендердің ара-тұра оңаша шығып кетіп сөйлеген сөздері одан басқа
болды.
– Байтөбеттің сөзі не бола қойсын!– десті ірге тыңдағандар өзара
кеңескенде,– 16 жылы солдатқа жігіт беріңдер деп басшы болып, түбімізге
бір жеткен. Ендігі қалжағына көнбеспіз. Берсін, өзінің, анау инеліктей
қатқан оқудағы жалғыз баласын!
Қонақтарын күтуге Байтөбет сол елдегі епті жігіттердің бəрін жинаған
еді. Ішінде Асан да бар.
Қонақтарға шай, қымыз беріп, табақ тартысып, жер-ошақ маңында
болып, жүгіріп жүріп қызмет еткен Асан ара-тұра ірге тыңдаушылардың да
сөзіне қатынасып қойды.
Ол қатынасып қана қойған жоқ, сөйлескен адамын қайрады.
– «Азғын елдің түбіне тақсыр жетер» дегендей,– деді ол
сөйлескендеріне,– «тақсыр-тақсыр» деп болдық қой. Тоғытқан қойдай
соғысқа айдап апарып, кедейдің балаларын оқығандар мен байлар ана
жылы бір қырған. Со да жетер. Солдат бергісі келсе байлар мен болыстар
өз балаларын берсін. Олар да солдаттың дəмін татып көрсін, қалай болар
екен. Ал, кедей атаулы бір жігіт бермеу керек, білгенін қылсын! Не қылады
дейсің? Түк те қылмайды.
«Түк те қылмайдының» артынан Асан кеңестеріне: «осылардың арты
бос көрінеді» деп те қойды.
– Оны қайдан естідің?– дегендерге:
– Өздері айтып отыр. Күбірлеріне құлақ түріп жүрмін. Өздерінде зəре
жоқ. «Тəйт!» десе үркейін деп үрейленіп отыр. Сөз түрлеріне қарағанда,
қызылдар жақын жүр ме деп ойлаймын.
Даладағы жұрттың арасында «солдат бермейміз!» деген сөзден
Мадиярдың хабары болған жоқ. Болысқа, атқа мінерлерге сеніп қалған
олар, елдің тұтқасы қолымызда деген сеніммен, керекті жұрт жиналғанша
жата берді. Байтөбеттің тамағына да, сөзіне де тойды. Байтөбет сөзін ел екі
қылады деген ой олардың басына кірген жоқ.
Жиылыс ашылған күні, күн əрі жел, əрі аздап сіркіреген жауын еді. Күн
ашылуына қараса: бұлт түрінен бір жұмаға созылатын ақ жауын болатын
белгісі бар. Сондықтан Мадияр жиылысты ашып, салқын ауаға бүріскен
жұртты өзінің ық жағына отырғызып, бір сағатқа жақын сөз сөйледі.
Оның сөзін жұрт онша құлақ қойып тыңдаған жоқ. Ең алдымен
алашорда сенген байлар мен беделді ақсақалдардың өздерін шала тыңдады.
Олардың шала тыңдауы солдата қарсылықтан емес, «сөйлесін, сөйлемесін,
əйтеуір берілетін солдат қой» дегендіктен еді.
Мадиярдан кейін оның серіктерінен бес-алты жігіт сөйледі.
– Кəне, не айтасыңдар, халық?– деді Мадияр, бұйығып отырған жұртқа.
– Не айтамыз?– деді алдыңғы қатарда отырған болыстар, ақсақалдар,–
ел боламыз деп жатқан азамат болса, «ел» деген елі біз болсақ, сұраған
салдатыңды береміз.
– Осыдан басқа сөз жоқ па?– деп Мадияр масаттанған кескінмен жанжағына қарап тұр еді.
– Менде сөз бар,– деді бір жігіт түрегеп.
– Сөйле!– деді Мадияр.
– Сөйлесем – сөз қысқа. Салдатқа бармаймыз!
– Неге?–деді Мадияр қабақ түйіп.
– Біз бір рет барғамыз – сол жетер!
– Қашан?–деді Мадияр тесіле қарап.
– 16 жылы?
– Ол патша заманы. Онда бармаймын деуін, жол. Ал мынау солдатқа
барсаң – өз еліңді қорғайсың.
– Кімнен?
– Балшабектерден.
– Олар кім?
Мадияр жамандай түсіндірген болды.
– Егер менің басымда еркім болса,– деді жігіт,– мен салдатқа
бармаймын. Өзге жұрт өзі біледі.
– Мынау не оттап тұр, бірліктен шығып, бармасаң сен бармайсың, өзге
барады!– деп болыстар, ақсақалдар жігітке дүрсе қоя бергенде...
– Баратын кім?– деп көпшілік араның ұясындай ду ете түсті.
«Мен бармаймын!» деп айтуын айтқанмен, «өзге айта ма, жоқ па?» деп
сасқан жігіт, көпшілік ду ете түскенде, қуанып кетті.
У-шу, азан-қазан дауыстан алашорда оқығандарының басы қатты.
Айқайлап та, қолдарын көтеріп те шуды олар тоқтата алмады.
– Бізде осыдан басқа сез жоқ!– деп көпшілік орнынан ду түрегеп,
аттарына міне-міне тартты. Сол шауып кетіп бара жатқан бір топтың ішінде
Асан да бар еді.
– Жігіт екесіңдер!– деді ол, қасындағыларға,– айтқан жерден
шықтыңдар!
– Е, шықпағанда қалай?–десті жігіттер,– сенін, көңіліңе сыйғандықтан
емес, əркім қара басы үшін. Ана жылы байлар бізді бір сатқан. Енді неге
сатылайық.
«Көнбегеніміз жақсы болды!» деген дабырмен топ жігіт қиқу салып,
далақтап жарысып кете барды.
Жиылыс ашардың алдында халықтың көптігіне Мадиярдың көзі
сүрінген еді. Оған ол қуанған еді.
«Солдат бермейміз» деген шудан кейін топтың кейінгі жағы сөгіле,
дүркірей жөнелгенде, даладағы адамның қимылы – сапырылған толқындай
боп кетті. Бірақ аздан кейін басылып, жиылыс орны суы сарқылған теңіздің
арнасындай үңірейді де қалды. Жиылыс орнында қалған азғана болыс,
ауылнай, ақсақалдар – сарқылған теңіз арасының шұқанағында қалған
азғана сасық су сықылданды.
– Ел адамы деген аттарын, бар!–деді оларға кескіні өрт сөндіргендей
күп-күрең болған Мадияр,– біз сендерге сеніп келдік. Тоқтатыңдар, анау
қара қарғадай шулаған берекесіз елдеріңді!
Болыстар, билер, ақсақалдар бұл сөзден ұялып, тұс-тұсқа аттана шауып
еді, ешкімді қайырып ала алған жоқ.
Сол шабысқа Мадиярдың өзі де араласып:
– Уа, алашым, елім, мендік бір азамат жоқпысың, бар болсаң қайт!– деп
топқа араласып біраз далақтап еді, уысына бір жан түспей, сынаптай
сытылды да кетті. Мадияр да, басқа алаш адамдары да, болыс, билер,
ақсақалдар да жиылыс орнына зорға қайтты.
– Өз басымыз даяр!– десті ұялған ақсақалдар.
– Сендердің бастарың құрысын!– деген ашулы сөз шығып кетті
Мадиярдың аузынан,– маған көптің басы керек!
– Көптің жайы анау!– десті ол сөзді көңіліне ауыр алған кейбір
болыстар.
Осы жиылысқа Н... қаласынан аттанарда Мадиярдың атына Орынборда
– Дутовтан, Аягөзде – Анненковтан телеграмма кеп, жігіт сұраған еді.
Мадияр олардың екеуіне де:
«Жігіт алуға елге шыққалы жатырмын, жақын арада екі полк
жөнелтем!» деп мықты сеніммен телеграмм соққан еді. Екеуінен де іле:
«Рахмет! Большевиктерді сіздің күшіңізбен жеңуге сенеміз!» деген
жауап телеграмма қайтқан еді.
Елге аттанғанда да, жиылыс ашыларда да жігіт алуына Мадиярдың
сенімі тастай еді. Өйткені, ол өзін халыққа тұтқамын, беделдімін, халық
сөзімнен шықпайды» деп есептейтін. Ол үміт Мадиярды алдады.
Жиылыс болған орынға қайтып, жан-жағына қарағанда үркердей ғана
болыс, билер көрінген соң, Мадияр өзін ел көшкенде жұртта қалған
күшіктей көрді.
5
Құттыбай ауылы мен Байтөбеттің арасы күзге қарай алыстап, екеуі
күзектейтін Есілдің тоғайлары он шақырымға жақын жер болатын еді.
Байтөбеттің бір əдеті: маңындағы ауылдардың шаруасы тəуір
адамдарынан жаз болса бір тоқтысын жеуді, қыс болса соғымнан сыбаға
жеуді өзіне парыздай көреді. Кімнен сыбағасын жегенің кімнен жемегенін
ол ұмытпайды. Сыбағам сақтаулы деген үйге ол ретін тауып бір түспей
қоймайды.
Реті келмей, биыл жаз Байтөбеттің сыбаға жей алмаған үйі – Асандікі
еді.
Сентябрьдің желкемдеу салқын бір түнінде, отты маздатып қойып, іңір
шайын ішіп отырған Асан мен үй ішінін, құлағына тарантас дауысы
естілді.
Бұл ауылға келген қонақтың көбі Асандікіне түсетін, сондықтан,
құлағын үйге жақындаған арбаның дыбысына тіккен Асан:
– Жамал,– деді Ботагөзге,– төр алдын жинастырып қойшы, тегі арбалы
біздікіне келер білем.
Төр алдында жатқан бірер жастық болмаса, өзге шашылған дүние аз еді.
Ботагөз орнынан түрегеп, жастықтарды жүктің үстіне жинаған кезде,
арбалы үйдің қасына кеп, сырттан:
– Асан, əу, Асан! Шығып кетші, үйде болсаң!– деген дауыс естілді.
– Байтөбеттің дауысы ғой,– деді Асан орнынан қозғалып, сыбырлап,–
шайды жиыңдар. Көптен біздің үйге қарап қасқырдай ұлып жүр еді, бір
жейін деген екен.
– Апа,– деді Асан түрегеп, денесін иіп, Масатының құлағына
сыбырлап,– сеңсең қызыл тоқтыны соямыз ба?
– Өзің біл!– деді Масаты.
Асан үйден шыға келсе, жолаушылардың жеккен пар аты есік
алдындағы бөшкелі арбаға бастарын тірей тұр екен. Арбадағылар түскен
жоқ.
– Салаумаликем!– деді Асан жақындап.
– Амансың ба? Мал-жан аман ба?
– Шүкір! Неге түспей тұрсыз, бай?
– Ұлықсат сұрайық дегеніміз ғой.
– Түсіңіз!
Арбада Байтөбеттің қасында отырғанның кім екенін Асан жерге
түскесін таныды. Байтөбеттің сауда-саттыққа алып жүретін Қосшыбай
деген пысық жігіті екен. Арбаның алдында божы ұстаған да біреу бар екен,
Асан оны таныған жоқ.
– Келін түскелі келмей, Масатыға ұятты едім,– деді Байтөбет,– сол
ұятымды аршиын деп келдім.
– Кешіккен жоқсыз ғой,– деді Асан қалжыңдап.
– «Тышқанға түк біткен сайын – қалтырауық» деген мақал бар еді. Сен
өзің байыған сайын сараңданайын деп жүрсің-ау деймін, бала.
– Неге олай дедіңіз?
– Елдің рəсімінде – жақсы ат сатып алса да ырымын жасаушы еді. Осы
келіннің тұсында сен неге сараңданып кеттің? Алғаныңды да білмей
қалдық. Сырт естуіміз – келіннің атағы жаман емес дейді ғой. Əлі келіннен
сазайыңды тартасың бала!..
Жастармен, əсіресе, келіндерімен қалжыңдасуды Байтөбет жақсы
көретін еді. «Ырым жасамадың» деген қалжың сөзді ол əдейі «келін»
естісін деп қаттырақ айтты.
– Сыбағаңыз даяр, бай,– деді Асан өзге дəлел таба алмай.
– Жоқ, бала, сен мені олай алдаймын деме. Менің бүгінгі ішетін дəмім –
жеңгемнен жылда жейтін сыбағам. Ал, сенін, тойын, өзіне басқа. Бір оқпен
екі қоянды түсірем деп ойлама, бала. Ол алдауыңа көнбеймін.
– Дұрыс. Төреңізге құлдық. Жүріңіз үйге.
Арбаның алдына мінген Сағит екен. Асанға о да амандасқаннан кейін:
– Сен атты ағытып кел, шырағым,– деді оған, үйге қарай аяңдаған
Байтөбет.
Əйел болсын, еркек болсын, жасы үлкен кісіге, егер елейтін адамы
болса, Байтөбеттің қолдасып амандасатын əдеті еді. Сол əдетінен ол
жаңылмай, «жеңгемнің қолын алайыншы» деп, Масатыға үйге кіре, əдейі
бұрылып қолдасты. Масатының айтуымен Ботагөз бұл кезде шымылдық
түсіріп, соның ішінде отыр еді.
– Келін аманбысың?–деді Байтөбет Масатыға амандасып болғасын,
шымылдық сыртынан Ботагөзге,– қонысың қайырлы болсын, жарқыным.
Асан, шымылдықты түріп қой. Ас істеп берсе, сыйлағаны сол. Масаты асқа
араласа алмас. Көріне бер, шырағым.
– Көрімдігіңіз!– деді Асан шымылдықты жиғалы жатып.
– Жол сөз. Жолаушы шығып баратын біреуге нəрсе беруді ырым көретін
ем. Көрімдігіне Масаты бір көйлек киер, мына жолдан қайтайын.
Түрілген шымылдықтан шыққан Ботагөз, бетін бір қырындап жүріп,
астың жабдығына кірісті. Асан далаға шығып кетіп, семізше келген
қырықпа қызыл тоқтыны алып кіріп, заматта сойып, бір қолы мен төсінен
басқа етін қазанға түгел салды. Дағдылы қонақтай жарты етін ғана салайын
деп еді, мешкей Байтөбет тоймас деп ойлады.
Ет піскенге шейінгі кеңесіне қарағанда Байтөбет бергі шеті
Қызылжарға, арғы шеті Омбыға барып қайтпақ екен, жұмысы кооперацияға
товар алу.
Ат ағытып кеп, босағаға таман отырған Сағиттан Асан жол сұрап еді,
ол: «Омбыда ашылатын мұғалімдер курсына баратын ем, аздап кешігіп
қалдым, апаратын кісі таба алмадым» дегенді айтты.
– Ə, білдім!–деді Асан,– əнеугі менімен қалаға барғанда, күз баратын
болдым деген оқуын, екен ғой?
– Ие, сол.
Сөз арасында Сағиттың кезі Ботагөзге түсіп қояды. Байтөбет ауылының
мұғаліміне келетін «Сарыарқа» газетінің жақындағы бір санында басылған
хабарға қарағанда, Асқар қазір Омбының түрмесінде. Осы хабарды
Ботагөздің білетін-білмейтіні Сағитқа мəлім емес. Бұл хабарды Ботагөзге
қалай жеткізем деп ойлап жүрген Сағитқа, өткен күні Байтөбет:
– Бала, сені Қызылжарға ала барайын, апар деп жүр ең,– деген соң,
Қызылжарға баруға қуанып, бірақ «Ботагөзге тілдеспей кетем бе?» деп
ренжіген еді.
Байтөбет ауылынан күн батардың алдында аттанғанды: «Бұлай неге кеш
аттанды» деп ойлаған Сағит Құттыбай ауылына жақындағанда:
– Асандікіне қонайық,– дегенді естіді.
«Ə, онда жолым болды!» деп қуанды.
Міне, көкірегіне берік сақтаған осы хабарды Сағит Ботагөзге ет
желініп, ұйқтауға жатқанша айтудың ретін бір келтіре алмай-ақ қойды.
Үй жабдығымен Ботагөз далаға кіріп-шығып жүргенде, Сағит та тысқа
шығып еді, амандасудан басқа сөз аузына түспеді. Оған: жан-жағындағы
барлық дүние соның аузын аңдығандай көрінді де тұрды.
Жолаушылар таңертең ат арқанынан жүреміз деген соң Ботагөз де, Асан
да ерте тұрып, қонақтардың ертеңгі тамағын əзірлеуге кірісті. Асан отын
ұсақтады. Ботагөз шелек алып, ауылға жақын жердегі Есілдің қара суына
суға кетті.
Ботагөз оянғанда Сағит та ояу жатыр еді, оған Байтөбет жатарда:
– Шырағым, атты ерте тұрып суар, күн көтеріле жүреміз, су ішкесін де
аздап оттап алсын,– деп тапсырған. Сағиттың ерте оянуына бір себеп осы
болса, екінші себеп: Ботагөздің ерте тұрарын біліп, қасындағылар ұйқтап
жатқанда, далаға шығып жолығу.
Ботагөз шелек алып тысқа шыққанын көріп жатқан Сағит, тез киіне
салып, іле далаға шығып еді, сайға түсіп барады екен. Бұл, күн əлі
шықпаған кез еді. Ауылдың естияр адамдары оянған. Біреу мал ергізіп,
біреу жұмысқа кетіп... деген сықылды, шаруа жабдығына еріп жүрген
халық.
Ботагөз кеткен жаққа Сағит аяғын тезірек басып жөнелді де қара судың
ойына түсті. Ол қара су жан-жағына қалын, бұйра тал ескен, айналасы
кесенің аясындай тік біткен жар, өзі терең шұқырда еді. Есіл тасығанда
арнасы толып қалған қара су, сол кемерінен ала жаздай бір елі төмен
түспейді. Көлемі кішкене болғанмен, түбі ете терең. Суында шортан
сықылды үлкен балық бар. Жұрт «бұл қара судың астында кезі бар» деп
аңыз қылады.
Қара судың суатына түсетін жолмен Сағит темен құлап, су жағасындағы
талдардың арасына кіре беріп еді, иығына салған иін ағашқа екі шелек
суды ілген Ботагөз алдынан қарсы шықты да, Сағитты көріп тоқтады.
– Мен сізді іздеп келе жатыр едім,– деді Сағит,– ана бір талдардың
арасына барып азғана кеңессек қайтеді?
– Оқасы жоқ.
Біреу тінтіп таппаса жан көрмейтін талдың бір қамау аралына барып
отырғаннан кейін, Сағит ең алдымен Ботагөзге:
– Сүйінші!– деді.
– Қалағаныңызды алыңыз!–деді Ботагөз жадырап, бір жақсылық хабар
күтіп.
– Қалауым: Амантайды жақсы ғып өсіресіз.
– Болады! Ие, айтыңыз, немене?
– Асқардан хабар естідім.
– Кімнен?–деді Ботагөз, кескіні құбылып, асығып.
– Кəзиттен. «Сарыарқа» кəзітінде жазыпты.
– Не деп?
– «Асқар Омбының түрмесінде» деп.
– Апыр-ай, рас па? Өз көзіңізбен оқыдыңыз ба?– деді Ботагөз, жылап
жіберіп.
– Рас. Өз көзіммен оқыдым. Неге жылайсыз?
– Өлтіріп тастады ма деп қорқып жүр ем,– деді Ботагөз жасы домалап,–
тірі хабарын естіген соң қуанғандығымнан жылаймын.
– Ə, онда дұрыс. Қуаныш құтты болсын!
– Айтсын!– деді Ботагөз жасын сүртіп,– жыламайыншы. Адам не
көрмейді? Тек, тірі болсын. Бірақ көңіл шіркін шыдамайды.
– Саған осы хабарды айтып қуантайын деп ем, бұл бір айтайын дегенім.
Екінші айта кетейін дегенім: егер Омбыда жатқаны рас болса, мен оған
қайткенде де хабарласып, сізге хат жазам. Асқар ағайдың жақсылығын
жетім кезімде көп көріп ем. Енді мен де адам болғандығымды көрсетіп,
қарлығаштай қанатыммен су сеуіп, əлім келгенше жəрдем көрсетейін.
– Мен бұған алғыстан басқа не айтам?– деді Ботагөз жадырап,– сізге
үлкен рахмет. Ал, енді, олай болса, мен сізге бір аманат тапсырам. Ол
аманат: Н... қаласында, əдейі Асқарға арнап Амантайды картішкеге түсіріп
ем, екеуміз бірге түсіп ек. Соның біреуін сізге берейін. Асқарға ретін тауып
табыс етіңіз. Бұл – бір. Екінші – бала кəзір пысыды. Алып жүруге жарайды.
Сіз маған Асқардың Омбыда жатқандығын анықтап хат жазсаңыз, мен
жаяуласам да жетем.
– Неге?– деді Сағит, тұрған үйінен кемдік көрді ме деген оймен.
– Тұрған жерімнен кемдік көргем жоқ,– деді Сағиттың ол ойын сезген
Ботагөз,– туғанымнан кем күтіп отырған жоқ. Асанның бұл жақсылығын
мен ешуақытта етей алам демеймін. Бірақ маған да, Асанға да қиын боп
барады: мен, тұрпайы сөзбен айтқанда, байсырап баратқам жоқ. Ал, Асан
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ботагөз - 29
  • Parts
  • Ботагөз - 01
    Total number of words is 3875
    Total number of unique words is 1990
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 02
    Total number of words is 3835
    Total number of unique words is 2043
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 03
    Total number of words is 3843
    Total number of unique words is 2116
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 04
    Total number of words is 3808
    Total number of unique words is 2017
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 05
    Total number of words is 3894
    Total number of unique words is 2042
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 06
    Total number of words is 3848
    Total number of unique words is 2153
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 07
    Total number of words is 3837
    Total number of unique words is 2123
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 08
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2003
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 09
    Total number of words is 3912
    Total number of unique words is 2050
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 10
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2112
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 11
    Total number of words is 3906
    Total number of unique words is 2051
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 12
    Total number of words is 3799
    Total number of unique words is 1988
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 13
    Total number of words is 3882
    Total number of unique words is 2197
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 14
    Total number of words is 3932
    Total number of unique words is 2200
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 15
    Total number of words is 3900
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 16
    Total number of words is 3886
    Total number of unique words is 2023
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 17
    Total number of words is 3916
    Total number of unique words is 2124
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 18
    Total number of words is 3875
    Total number of unique words is 2066
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 19
    Total number of words is 3964
    Total number of unique words is 2060
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 20
    Total number of words is 3874
    Total number of unique words is 2125
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 21
    Total number of words is 3934
    Total number of unique words is 2108
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 22
    Total number of words is 3807
    Total number of unique words is 2017
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 23
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 2061
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 24
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2129
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 25
    Total number of words is 3901
    Total number of unique words is 2145
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    56.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 26
    Total number of words is 3808
    Total number of unique words is 2103
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 27
    Total number of words is 3985
    Total number of unique words is 2063
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 28
    Total number of words is 3944
    Total number of unique words is 2001
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 29
    Total number of words is 4005
    Total number of unique words is 2142
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 30
    Total number of words is 3880
    Total number of unique words is 2028
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 31
    Total number of words is 3818
    Total number of unique words is 1962
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 32
    Total number of words is 3979
    Total number of unique words is 2086
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ботагөз - 33
    Total number of words is 1885
    Total number of unique words is 1150
    38.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.