Ботагөз - 09

өлген мал сықылды өлімтікті бүркіт ұшып жүрген тұсына тастаса, соны тоя
жейді. Бұл етті ете кеп жейтін құс. Бір кісіден артық жемесе кем жемейді.
Етке бетегесі еркін толғасын ұзаққа ұша алмайды. Мықты жүйрік ат болса,
соңынан қалмай шаба берсе, үш-төрт шақырым ұшқасын ол болдырып,
аузын ашып, ырсылдап жатады.
– Өлімтік табыла бере ме оған?
– Бүркітке құмар кісі өзінің, жеп отырған соғымын да тастайды.
Аңшыға бүркіттің бағасы қымбат болады, шырағым. Осы бүркіттерді ортан
қолдай ат беріп кім болса сол алады. Енді бір əдісі: ет аз болған күнде, қыл
тұзаққа етті жапырақтап байлап, тұзақтың бір жағын қазыққа шалып,
қазықты су мен қарға қатырып бекітсе, бүркіт тұзақты етпен бірге қылғиды
да, арқандалып қалады.
Бұл ұстау қызық көрінген Ботагөз шегі қата күлді.
– Тұзақты қалай аласыз, нағашы?–деді ол күлкісін зорға басып.
– Тұзақты кесіп жібереміз. Жұтып қояды. Артынан қоясымен бірге
түсіреміз.
– Қоя деген не?
– Бүркіттің ана жерін,– деді Амантай бұлтиған кеудесін көрсетіп,–
бетеге дейді. Құстың жеген асы сол арадан тарайды. Кейде сол жерде жүнжұрқа, қыл-қыбыр қалып қояды. Əсіресе, аң алып жейтін бүркітте. Соны
құстыру үшін құрым киізді жұмарлақтап аузына тығып жіберсек құс
лоқсиды. Сонда құрымға оралып қоясы да түседі.
Аттың, яки адамның несебі тиген қарды жентектеп жұтқызып жіберсе
де бүркіттің құсатынын айтуға Амантай ұялды.
– Балапан кезінде ұстамайсыздар ма?–деді Амантайға Ботагөз.
– Бүркіттің ұясы оңай жерде кездесе бермейді. Бүркіт ұяны адам ала
алмайтын жерге, тастың қайдағы қиын қиясына салады. Екінші,
балапаннан асыраған бүркіт жалқау болады, батыл болмайды. Өскесін
ұстаған бүркіт ашулы, қайратты келеді жəне сергек болады.
– Қандай бүркіттің осал, қандайының мықты екенін қайдан білесіздер?
– Мүшесінен танимыз. Балақ сіңірінің жуандығы тұтамнан
асыңқыраған бүркіттің аяғы қарулы келеді! Ұшқыр бүркіттің ұзындығы он
екі тұтам кеуде тұсының жуандығы сегіз тұтам болады. Кеудесі алты
тұтамға жетпейтін бүркіт ұзақ ұшпайды. Ентігімпаз келеді. Тұрқы қысқа
бүркіт биікке шарықтай алмайды.
– Қысы-жазы бірдей саласыздар ма?
– Жоқ, егер де дұрыстап түлетпесе, өлі қанат қалып, қысты күні
ойдағыдай ұша алмайды. Сондықтан жаз дұрыстап түлетеміз. Ол үшін
əуелі семірту керек. Содан кейін борсыған ет беру керек.
– Семіргесін қалай арықтатасыз?
– Ақжеммен.
– Оныңыз не?
– Суға салып, қанын кетіріп жегізетін ет. Қансыз етке құс семірмейді.
«Көп сөз сұрап мазасын алдым ба?» дегендей Ботагөз сұрауын доғарған
еді.
– Тағы да сұра, шырағым!–деді Амантай.– Мені ерінеді деме.
«Өзі не деген сүйкімді жақсы бала?– деп ойлады Амантай,– еркек боп
тумаған екен. Маңдай жігіт болар еді».
– Бүркіт не аңды ала алады?– деді Ботагөз, ойындағы бар сұрауын түгел
айтуға Амантайдың өзі мүмкіндік бергесін.
– Қоянды барлық бүркіт алады. Түлкіге түспейтін бүркіттер болады. Ал,
кей бүркіт қасқырға да түседі. Осы бүркіт былтыр бір қасқыр алды.
– Түлкіден нешеу алды?
– Үш жылда жиырма бесін алды. Бұл жақта түлкі сирек боп жүр, осы
кезде. Қояннан күніне он шақтысын ұстайды.
– Қасқыр да алды дейсіз бе?
– Я. Ол былай: былтыр, қысты күні аң кездеспей бүркітім ызаланып
келе жатыр еді, бір арадан шоқытып боратқан қасқыр көрінді. Аржағында
жақын жерде ағаш бар еді. Көзі қайдан шалғанын білмеймін, қолымдағы
бүркіт көріп қап талпынып шыдатпағасын, тəуекел деп бауын сыпырып қоя
бердім. Аспанға бірақ шапшып шарықтап биікке шықты да, қасқырдың
жөнімен кете барды. Алдымызда бір төбе бар еді. Арғы етегі ағаш. Соның
тұсына барғанда қасқыр көзімнен ғайып болды. Бір кезде аспанда түйіліп
айналған бүркітім темен қарай сорғалай құлады. Қасқырдың аузына түсіп
жазым бола ма деп қорықтым да, атымды тебініп шаба жөнелдім. «Түскен
жобасы осы еді-ау!» деп мөлшерлеген тұсыма келсем, ағаштың жиегі екен.
Қалың күртіктің ішіне ат бара алмайды. Жалма-жан атты қаңтарып тастай
беріп, сыртқы күпімді шешіп, жеңіл киіммен күртікті ерлей, ағаштың ішіне
жүгірдім. Мөлшерден қаталасқан жоқ екем. Бүркітім шаңқылдап қоя берді,
ағаш арасынан мені көре қойған екен, жануар! Мен көрген жоқ едім.
Бүркітім шақырған жерге ентігіп жүгіріп барсам, бір аяғы құрықтай
қайыңға қадалған, бір аяғы қасқырдың төбесінде. Қасқыр сіресіп тартып
тұр. Аяғын неғып үзіп əкетпегенін білмеймін. Баяғыда бір бүркіттің бір
аяғы қасқырды осылай тоқтатам дегенде, ағашта қалды деп естіп едім.
Жүгіріп келген қалпыммен қасқырдың тірсегінен алдым да, қындағы
пышағымды суырып, ішін есіп жібердім. Шек-қарны қарға түскенде
қасқыр қылжаң етіп құлады. Құлаған қасқырды бері қарай тартып,
бүркітімді алайын десем, ағашқа қадалған аяғы да, қасқырға қадалған аяғы
да қарысып қатып қапты. Көпке шейін жаза алмадым. Біраз азаптанып,
зорға дегенде босатып ем – бастан қысқан тұяғы көзін шығарып жіберген
екен.
– Еркем!– деген дауыс келді осы кезде Ботагөздің құлағына үйден,
басқа аңдарды қалай ұстайтынын сұрағалы тұрғанда.
– Əу!
– Шайды жасашы, еркем.
Амантайға алғысын көзқарасымен ұқтырып, Ботагөз үйге кетті.
«Не деген жақсы бала, өзі!– деді Амантай тағы да ішінен.– Əттең еркек
боп тумағаны-ай!»
5
Бұрын ұлық алдын көрмеген Амантайдың ет-жүрегі тітіркеніп,
губернатор түскен Кулаковтың үйіне кепке шейін маңайлап батып бара
алмады.
Əр пəуескені қаланың бір үйіне жеке түсірткен еді, Алексей. Оңаша бір
үйді өзі жеке алған Кривоносов араққа қылжиған Итбайды таңға жақын
үйге əкеп ұйықтатқан еді.
Түске тармаса оянған Итбай, басын көтерсе, арақ өтіп кетіп, шекесі
зырқылдап тұр екен. Иіс тиіп басы ауырғанда шекесіне қар басса сауығып
кететін еді. Сүйтер ме екен деп далаға шығып, қар басып көріп еді,
зырқылдауы күшейе түсті. Ол көпке шейін үйге кіре алмады. Төңкерген
қайықтың үстінде шекесін қолымен қатты қысып ол недəуір отырды. Бір
кезде басы бəлкім жеңілдегендей болған соң еңсесін жазып еді, шарбақты
жағалап Амантай кетіп барады екен.
– Əй, бері кел, Амантай!– деді ол; Амантай тоқтай қалды,– бері келіп
кет деймін!
Амантай бұрылып келді.
– Ат-көлік аман ба? Қайдан жүрсің?
– Қонақ үйімнен.
– Сен кеше бүркітпен келдің ғой, бұл жаққа қайдан келіп жүрсің?
– Осы араның шұбарында түлкі бар дегенге келіп едім. Денесі
тоңазығасын Итбай серги түсіп, орнынан түрегелді.
– Тұяқпен сенің не жақындығын, бар? Ілік-шатыс емессіңдер ме?
– Тұяқтың, шешесі – біздің апамыз.
– Сен Балтабекке қонып шықтың ғой. Қонағасы бере алды ма, байғұс?
Мен кеше Асқардың айтуымен барып қалып, ұялып зорға отыр ем, Андрей
шақырып əкетті. Əйтпесе, қиын болып еді. Нашар жігіт қой. Өзі мұнда не
кесіппен тұрады?
– Іс соғам дейді.
– Одан не пайда көреді, байғұс? Анау қыз қарындасы ғой соның?
Соқтауылдай ғып несін ұстап отыр оны, біреуге беріп мал қылмай?
– Оқитын көрінеді, ол бала.
Итбай кекетінді күлкімен қарқылдайын деп еді, сөйлегенде аздап
ауырған басы, күлгенде солқылдайтын болды.
– «Оқиды!» деді ол қарқылдаудың орнына ернін шүйіріп,– не керек оқу,
оған! Ол кім болады, оқып? Төре болмақ па? Беріп жібер одан да, малды
көп беретін, өлтірмейтін біреуге! Оқу не теңі нашар адамның қызының?
Қыздың оқығанын Амантайдың өзі де ұнатпайтын еді, бірақ мына сөз
оның көкейіне қонбады.
– Кім тұр оған малын тосып?– деді Амантай, Итбайдың құлқын
байқағысы кеп.
– Кім жоқ? Басы-сирағы түзу қызды малын төгіп, кім болса сол
айттырады.
– Сөйлесе қойған кісі болмағасын,– деді Амантай Итбайдың ішін
ақтарғысы кеп,– кімге тоса қойсын, «қарындасымды ал» деп.
Амантайдың тұзағын сезбей Итбай оңай түсті.
– Сенің өзің менен көнегіңді ылғи сыртқа салып жүресің. Өзіңмен
жолығып бір сөйлесейін деп ем, жақсы кез келдің. Баққа таласамыз дейтін,
орыстың шені саған да, маған да жетеді. Қара басыңа забырым тиді десең,
айт, міне көзің тұр! «Атқа міндің, ажалға міндің» дегендей, атқа мінген
адамның артынан өсек ермей қоймайды. Періштемін демеймін. Расы да,
өтірігі де бар шығар. Кəне, айтшы, Амантай, маған не кінəң бар?
Амантай расын айтқысы келмеді, ол риямен сөйлесті.
– Оның жол ғой, Итеке! Менің аламды мініп, құламды жетектемегенің
рас. Ағайынды қарындастың біреуі кемшілік көрдім деп жылап келгесін,
қолымнан келері болмаса да, ақыл айтатынымды жасырмаймын.
– Міне, соныңды айтшы! Сөздің беті ашылды. «Ер шекіспей
бекіспейді», өз қара басыңа тиген залалым болмаса, көнекті сырттан
сұрауды сен енді қой. Бірлікке келейік.
– Бірліктен мен де қашпаймын.
– Амантай,– деді Итбай қайыққа қайтадан отырып, қасынан Амантайға
орын көрсетіп,– мында отыршы! Жақсылап кеңесейік.
Амантай отырды.
– «Құрғақ қолға бата жүрмейді» дегенді білесің ғой. «Құрғақ қасық
ауыз жыртады». Шекісісіп бекіскен біз ғана емес. Бірлік берік болу үшін
мұндайда не араға алым-берім жүреді де, не құдай десіп құда болады.
Соның қайсысын істейміз?
– Қайдан білейін. Менде «мынаны кие ғой» дейтін саған лайықты ішік
жоқ. Жалғыз атым бар, маңдайыма басқан, реті бар десең соны ал.
– Жоқ, сен менен ал!
– Мырзалығың болса мен қашады деймісің?
– Мен сенің атыңды да мінгізем, шапаныңды да кигізем. Бірақ соған бір
дəнекер керек емес пе?
– Айт реті келетін дəнекер болса,– деді Амантай, Итбайдың сыр
сандығы ақтарылуға жақынын көріп.
– «Бітер істің басына, жақсы келер қасына». Менің жасым қырықтың
ішінде. Тəңірі берген азғана дəулет бар. Айранын ұрттап, қойын құрттап
жүре беретін малжанды, сасық бай мен емеспін. Алланың берген аз
дəулетін шайқап, аз күнгі өмірде қызығын көріп өткім келеді. Адам екі
нəрсеге тоймайды дейтін еді атам марқұм: біреуі мал, біреуі перзент.
Екеуінен де кеммін демеймін. Бірақ нұр үстіне нұр болғанын кім жек
көреді.
– Əйел алғың келе ме?–деді Амантай, «сыпайыламай айтарын тез
айтсын» деп.
– Бəйбішем қартайды, өзің білесің. Ортаншы əйелім аздап сырқат. Кіші
əйелімді шаруаға керек деп алып ем, кедейдің қызы еді, салақтау адам.
Алып қалғасын тастауға обалсынып күнін көріп жүре берсін деп ұстап
отырмын. Енді жас болса жер ортаға келді. Тəңірі перзент берсе далаға
тастамаспын. Ол үшін емес, өзімді күту үшін бас-сирағы дұрыс адам тауып
алайын деп ем, қолдан баулитын жастау!..
– Көздеген жерің бар ма еді?
– Жоқ, əлі ешкімге ат қойып, айдар таққам жоқ. Елі құрғыр бесігінен
құда болып – қыз қоймайды. Бірақ ел ғой, қарастырса не шықпайды дейсің.
Ботагөзді Итбай тура айта алмады. «Өзі де түсінер, енді» деп ойлады.
– Сонда да айт, атқа көп мінетін адамсың. Көздеген бір жерің, бар
шығар?
Итбай Амантайдың кескініне көзінің қырын салып аз отырды да не де
болса турасын айтайын деген ойға келді.
– Осы, анау Балтабектің қолындағы туған қарындасы ма?
– Солай деп естідім.
– Қарындасы тап-таза, жап-жақсы екен.
– Жаман бала көрінбейді. Бұрын келіп көрген жоқ ем. Кеше көрдім.
– Сенімен көңілі қалай еді, Балтабектің? Тіліңді ала ма?
– Қайдан білейін?
– Момын жігіт қой, алар тіліңді. Менің өмірде саған түскен бір ісім
екен. «Ер мойнында қыл арқан шірімейді». «Қызмет қыл да міндет қыл»
депті бұрынғылар. Мен сені осы жұмысқа салғалы тұрмын.
– Не жұмысқа?– деді Амантай түсінбеген боп.
– Сен Балтабектің тамырын тартып көр. Тартып көрме бұла «бер» де.
Сенің сөзіңнен шықпайды. Егер ретін келтірсең, бар малым қолыңда. Ретін
тап та тойғанынша Балтабекке де жегіз, тойғаныңша өзің де же! Қолыңды
қақпаймын.
«Рас айтып тұр ма, осы?» дегендей Амантай Итбайдың бетіне қараса,
ішінде тұтанған үміттің ұшқыны бетіне шығып, «сəті келді» дегендей
кескіні жайраңдап тұр екен.
– Неге қарайсың?– деді Итбай, сөзді тез пісірейін деп,– айтқаным-
айтқан. Малдан қолыңды қақпаймын. Өмірлік дос боламыз, əнеукүні бір
ретсіз сөздер айтып ем, соны көңіліңе ауыр алып жүрсің бе? Көңілі салқын
кезде кісі не айтпайды. Өткен өтті. Енді ақыреттік дос болайық. Губернатор
өзіміздің қолда. «Жерім кетті» деп арыз айтқалы ойлап жүр ең,
айтқанымды орындасаң, жерің де өзіңде қалады, бəрінің де ретін келтірем.
«Айнала тұзақ құрдым, енді қайда барар екен?» дегендей Итбай
Амантайдың бетіне жалтақ-жалтақ етті.
Бір қабағын түсіре, бір көзін кішірейте, бір көзін түйілдіре Итбайға
недəуір уақыт қарап отырған Амантайға келген ой: «Аждаһадай аранын
ашқан екен, жауыз. Ниеті кеткен екен. Сорлы баланың үстіне қара албасты
төнген екен. Ойға алғанын орындамай қоймайды бұл жауыз. Уа, сорлы
бала, басыңа не күн туады? Күн туса саған кім пана бола алады!
Қасқырдың аузына түскен лақтай дыбыстауға əлің келмей кете барасың
ба?»
Ендігі сыпайылықтың да, қулықтың да орны жоқ деп ойлаған Амантай,
Итбайға тіл қатпастан орнынан тұрып, жүре берді.
– Əй, қайда барасың?–деді оған таң қалған Итбай.– Жаңағы сөзге не
айтасың?
Амантай үндемей аяңдай берді.
– Əй, тоқташы!– деді Итбай түрегеп.– Сен де, мен де бала емеспіз! Мен
сені кісі деп сөз айтсам, сенің мұның қалай, бұла жөнелгенің?
– Мен бұл іске кірісе алмаймын!–деді Амантай, Итбай соңынан жүрген
соң, тоқтап.
– Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылай қарау
лайық болса, тарта бер. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
– Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
– Қалайша?
– Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жер ортаға
келген адамсың. Обал қайда?
– Пəле-ау? Тапқан екесің обалды. Қатын алу обал дегенді қай шариғат
айтқан? Олай болса пайғамбар неге төрт қатын алды?
– Шариғат зорлап ал демеген.
– Е, мен зорлаймын ба? Алсам адал малыма алам.
– Итбай!– деді Амантай,– бұл арада көп сөйлесетін дəнеңе жоқ,
расымды айтқанда, мен бер дей алмаймын. Бер дегенмен, ағасы бермейді.
– Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көп мал
көрсетсе, бермек түгіл, лақтырып жіберер!..
– Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
– Мен алам.
– Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
– Зорлық қылғанда қайтесің?
– Жоқ, қыла алмассың!
– Көрерсің!
– Көрсек көрерміз.
Амантай жүріп кетті. Итбай бірдемелерді айтып еді, оны ол тыңдаған
жоқ.
Итбайдан ұзаған Амантайдың көзіне Ботагөз елестеді. Болашақтың
қайғы тұманы алыстан түнеріп, бері қарай сырғып келе жатқандай
болғасын, Ботагөзге кешеден бергі жүрегінде ойнаған туысқандық, əкелік
сүюі күшейді. «Жоқ!– деді ол ішінен өзіне өзі жігер беріп,– мен бұл іске
енді белімді байлаймын. Мен өлмей Ботагөзді Итбай ала алмайды.
Табанына қадалған шөгір маңдайыма қадалсын дейтін Ботагөздің əкесі енді
мына мен!»
Балтабектің үйін Амантайдың басы емес, аяғы тапты.
– Нағашы!–деді есік алдында тұрған Балтабек қарсы ұшырап.– Сізді
төре шақырады деп кетті.
– Қай төре?
– Қайсысы екенін қайдан білейін. Андрейдің үйіне қонғаны.
– Ə, губернатор екен ғой. Неге шақырған екен?
– Əлгінде Андрейдің қызы Лиза келіп сіздің бүркітті көріп таңданып
кеткен еді. Ағасына айта барса керек. Ағасы артынан кейін көп кешікпей
келіп, бүркіттің қасында біраз тұрды. Сені іздетіп еді, таба алмадық.
Алексей кеткесін: «бүркіттің иесін төре шақыртады» деп Антон келді. Тегі
Алексей айта барған-ау деймін. Бүркітін ала келсін депті.
Губернаторға қалай жолығудың ретін таппаған Амантай қуанып кетті.
– Асқар қайда?
– Үйде.
– Шақыршы! (Балтабек шақырды.)
– Мені,– деді Амантай далаға шыққан Асқарға,– губернатор шақырған
екен. Мен орысшаға шорқақпын ғой, еріп жүрші, шырағым. Арызымды да
сол арада ұсынып қалайын.
– Барайын, ағай.
Амантай бүркітті қолына қондырып, Асқармен екеуі жаяу жөнелді.
Балтабек пен Айбала қала қыдырып жұмыстарына кетті. Иесіз үйде
қалғасын Ботагөзге жалғыз отыру қиын болып, іші пыса бастағасын есікке
құлып салды да, Лизаға жөнелді.
Ботагөз Кулаковтікіне келсе, төрелердің бəрі есік алдында бүркітті
көріп жатыр екен. Ығысып өте берген Ботагөзді Сухомлиновтың көзі
шалып қалып көңіліне «не деген əдемі қыз?» деген ой келді.
– Алексей Андреевич!– деді ол Ботагөзді ақырын иегімен нұсқап,–
киргизка?
– Да, киргизка,– деді Алексей де Ботагөзді көріп.
– Шақыршы бері.
– Ботагөз!
Асқар Ботагөзді көрген жоқ еді, Алексейдің неге «Ботагөз!» дегеніне,
жан-жағына қараса, Ботагөз жүгіре басып, Кулаковтың ағаш үйіне кіріп
барады екен. Алексейден Ботагөзді ол қызғанады. «Атын қайдан біледі?»
деп ойлады.
– Шақырып келіңіз, оны!– деді көргісі кеп губернаор.
– Шақырайын, маған келсе!
– Мен əкелем!–деді Асқар.
Асқар Ботагөз кірген үйге барса Лизамен екеуі бірдемені сөйлесіп күліп
тұр екен. «Сені губернатор шақырады» демеді.
– Неге үйде тұрсыздар, далаға шықпай?–деді екеуіне Асқар.
– Кіммен шығам?–деді Лиза.
– Кіммен болсын, екеуің!
– Ботагөз барсын. Оның кавалері бар, менде жоқ.
– Кавалері кім?
– Сіз ше?
– Ничего подобного!– деді Ботагөз қып-қызыл боп.
– Мен білмеймін бе?
– Елизавета Андреевна, мен сізге кавалер болайын. Жүр, далаға
шығайық.
– Жоқ, жоқ!..
– Да-да,– деді Ботагөз сөзді өзінен қашырғысы кеп.– Дұрыс!
Екі қызды Асқар қолдарынан ұстап далаға алып шығып еді, төрелер
қарап тұр екен. Лизаға ыңғайсыздық туып, кейін кетейін деп еді, «бері
кел!» деп ағасы шақырды. Үшеуі де келді.
– Бері кел, қызым!–деді губернатор Ботагөзге. (Ботагөз жақындады).
Орысша білесің бе?
– Білем.
– Молодец. Оқу оқыдың ба?
– Оқып жүрмін, үшінші класта.
– Орысшада ма?
– Я.
«Айналып кетейіннің қаймықпай сөйлеп тұрғанын қарашы!– деді
Амантай, əкелік махаббаты бұрынғыдан да артып,– тəңірі түймедей шектің
несін аяды екен! Əттең, ұл боп тумағаны-ай!»
Губернатор Ботагөзге: оқуы, үй жайы, туысқандары туралы бірнеше
сұрау беріп еді, Ботагөз бəріне де лайықты, салмақты жауап берді.
Ағаларының жайларын жекелеп қысқаша баяндаған Ботагөз, Темірбек
туралы айта бергенде, қарсы алдында тұрған Кошкинге көзі түсіп кетті.
Ботагөздің Кошкинді атарға оғы болмайтын еді, оны жек көргендіктен, егер
көшеде қарсы ұшыраса бұрылып кететін еді; Кенжетайды Кошкиннің
ұрғанын Ботагөз кімге айтуды білмей іштен кіжінетін еді. Кеше, губернатор
келгеннен бері, оны ең жоғарғы əкім, жəне əділдік иесі деп түсінген
Ботагөз: «реті келсе айтармын-ау» деп ойлап, «реті келмейді ғой!
Губернаторға жолықпаймын ғой!» деп өкінген еді.
Міне, енді реті кеп қалғанын Ботагөз білді. Бірақ «осылай да осылай»
деуге қанаты қатпаған жас сезімі еркін билеп, жайшылықта бойына
сыймайтын арыз сөздердің аузына біреуі де түспей қалды. Ішкі сезім
толқынымен айтып тұрған кеңесінен Ботагөз бөгеліп, жасаураған көзі
жаудырап, Кошкинге қарай қойды. Кошкин Ботагөздің бұл қарауына
түсінген жоқ.
– Неге бөгелдің?– деді губернатор Ботагөзге.
Енді сөйлесе жылап жіберетінін сезген Ботагөз, бетін алақанымен
басып, Кулаковтың үйіне жүгіре жөнелді.
– Бұл немене? Не боп қалды?– деді губернатор иығын көтеріп, көзін
бажырайтып.
Ботагөздің бұл халын Асқар ғана жақсы түсінген еді.
– Не хал болғанын мен сізге айтайын,– деп Асқар, Кошкиннің
Кенжетайды ұрғанын, бұл ұру – Ботагөздің көңілінде жара екенін қысқаша
айтып өтті.
Асқар айтып тұрғанда, Кошкиннің зəресі кеткені сондай, егер жер тесік
болса еніп кетер еді. «Өлдім!» деп қалтырады ол.
Губернатор Асқардың сөзін қабақ шыта тыңдап, Асқар сөзін: «соны
істеген осы Кошкин!» деп бітіргенде:
– Мен сені!..– деді губернатор Кошкинге саусағын безеп, көзін
ежірейтіп. Кошкиннің денесі мұздай қата қалды. Одан қатты сөз айтса
жүрегінің, қабы айрылар ма еді, қайтер еді, əйтеуір бақытына қарай, айтқан
жоқ. «Я, тебенің» артында зіл барын, я ұлықсынып айта салған кексіз жеку
екенін Асқар да, басқалар да білген жоқ.
– Аңға ертең таң біліне шығамыз!– деді губернатор серіктеріне,–
Алексей Андреевич, аттарды əзірле дерсіз. Мен аң аулауды білем. Онда
кісінің көбі залал. Бізден төрт-бес кісі ғана барады. Мына бүркітші ғана
барар. Басқасы керегі жоқ. Казактардан бес-алты кісі. Сол жетеді...
– Дұрыс!
Губернатордың Амантайға көңіл бөлуінен Итбай төмендеп қалды.
6
Сухомлиновтың əкесі, ағайындары, ағалары түгелімен аңшы еді. Талай
қасқыр алатын иттер, талай қасқыр соғатын аттар, талай мүлтіксіз тиетін
мылтықтар олардың қолынан өткерілді.
– Аңға ертең нелер даярлаймыз?–деп сұраған Алексейге:
– Ит ермесін. Мылтық алынбасын. Оның бəрі көрген қызық. Бұл жолы
бүркіттің ғана қызығын көреміз,– дегенді айтты губернатор.
– Ерте тұрып кел!– дегеннен кейін Амантай сақ ұйықтап, тауық
шақырғасын түрегелді.
– Келін, ə, келін!–деді ол, шамды тұтатқасын.
Амантайдың даусына оянған
шымылдықтан Айбала шығып еді:
Балтабек,
Айбаланы
тұрғызып,
– Көжеңді жылтшы, шырағым!–деді Амантай,– мен аңға жүрем.
Пештің қоламтасына қойған көже ысып тұр еді, Айбала бір аяғын
құйып берді, Амантай нан қосып ішіп, тойып алды. Осы кезде Асқар да
басын көтерді.
– Жүрейін деп жатырсыз ба, ағай?
– Я.
– Сізді жөнелтісіп қайтайын.
Асқар киініп Амантаймен далаға шықса, таң қараңғысы екен.
– Күн ашық болады екен. Қансонар, оң жолын берсе жақсы болды!–
деді Амантай.
Иығына тонын жамылып,
Амантайдың атын ерттеп берді.
пимамен
далаға
шыққан
Балтабек,
Аңға шығарда Амантайдың денесі құрыстайтын əдеті еді. Əрбір
кəсіптің əруағы бар деп түсінетін ол, денесі құрыстағанда «аңшылықтың
əруағы аттанарда келетін шығар?» деп ойлайтын еді. Күндегі дағды ма,
ұйқысы қанбағандық па, болмаса губернатордың мысы жеңгендік пе,
əйтеуір, Амантай құрыстаған денесін қалай керілсе де, атына отырғанша
жаза алмады.
Бірнеше күннен бері аңға түспеген бүркіт, Амантай атқа алып мінгенде,
қуанған немедей талпынып екі-үш рет шаңқылдады.
– Ə, жасаған!– деді Амантай естірлік дауыспен,– оң сапарын бере гөр!
– Ағай, сіз жолмен оралып барасыз,– деді Асқар,– мен мына тетесінен
жаяу жүретін жолмен барам.
Асқар тете жолмен Кулаковтігіне Амантайдан бұрын жетіп, «тұрды ма
екен?» деп көзін салса, ешбір үйде жағылған шам жоқ екен. «Қалай оятам,
ұйықтап қалған-ау!» деп тұрғанында, аржағынан біреу қараң ете түсті.
– Кімсің– деді ол жақындап.
– Асқармын.
Антон екен.
– Неғып тұрсың мұнда?
– Амантайды шығарып салайын деп едім.
– Қай Амантай?
– Бүркітші. Аңға шығатын уақыт болды.
– Губернатордың өзі де аң басып жатыр...– деді Антон күліп,– тез
тұрмас.
– Ол не аң?
– Айтайын, ешкімге аузыңнан шығармаймысың?
– Шығармаймын.
– Осында жүрісі көп бір солдат қатыны бар еді, Алексейге губернатор
«əйел тауып бер» дегесін, соны əкеліп іңірден қасында жатыр.
Сол кезде губернатор жатқан үйдің есігі сылдырлады.
– Тығылайық!–деді Антон Асқарды итермелеп.
Екеуі бойтаса қылды. Үйден: үстінде бүрме бел тоны, басында қалың
шəлісі бар əйел шығып, жөніне тартты. Амантайдың келуін күткендей, ол
Кулаковтың үйінің алдына тоқтағанда, төрелер де, казактар да сол араға
жан-жақтан жиналды. Баратын кісіден жөнелтетін кісінің саны көп болды.
Сухомлиновтың сүйетін бір қызығы – салт жүру еді. Сондықтан «аң
қағатын жерге шанамен барасыз ба?» деген сұрауға «салт барам» деді ол.
Аңшылар аттанғанда таң білінген еді. «Мүмкін, əкетер» деп дəмеленіп
келген Итбай, елеусіз қалып қойғанына қатты налыды. Амантайдың
дəрежесі бұдан артып кеткен тəрізденді. Ол, ішінен, төрелерімен тарта
жөнелген Амантайды: «жолыңа жуа біткір!» деп қарғады.
...Итбайдың қарғысы тура келгендей болды. Аңшылар кешке қайтқанда,
Амантайды урядник Кошкин желкеден түйгіштеп отырып, Андрейдің
сайман қоятын салқын үйіне қамады да, есігін құлыптап, терезесіне
қарауыл қойды.
«Шоқ-шоқ!»–деді оны көріп тұрған Итбай табалап,– əруағыңнан
айналайын ата-бабам, сарт болып кетті ме деп ойлаған ем, болған жоқ
екенсің! Үзеңгі теңестірем деп шалжақтап еді бəлем, құдай
теңестірмегенде қалай теңесе алады? Мойны астына түсе құлаған екен.
«Амантайды қамап тастады» деген хабарға сасып, аңға барған
казактардан Асқар мен Балтабек «не болды?» деп сұрастырса, уақиға
былай екен:
Бурабайдың ық жағына отыз шақырымдай жер барып аңшылар жолдан
бұталы бір адырға бұрылады. Түске шейін түлкі кездеспей, бүркіт оннан
артық қоян ұстайды. Түс ауа бір түлкі кездеседі. Бауыры жазылып, бабы
келген бүркіт қияға өрлеп алып, түлкіге шаншыла түседі. Бірақ түскен жері
аңшылардан алыс болады. Жан-жақтан тырағайлап шауып келген аңшылар
аттарынан түсе қалса, бүркіттің бір аяғы түлкінің аузына түсіпті. Түлкі
бүркіттің тегеурінін шайнап сындырып тастаған екен. Сонда да жібермей
түлкіні сау аяғымен өкпесінен сығып өлтіріп тастапты.
Ашу кернеген бүркіт, Амантайдың өзі келгенше басып отырған аңын
бермейді. Амантай кеп бүркіттің сынған тегеурінін орамалмен байлайды
да:
– Енді салуға жарамайды, əрі шаршады, əрі аяғы жараланды, түлкіден
жем айыртайық та, қайтайық,– деп түлкіні соя бастайды.
Ит, ат, мылтық бəрінен бүркіттің аң алуын қызық көрген Сухомлинов:
– Əлі де аң қағайық, «үн батпай қайтпаймыз,– деп болмайды. «Тойса
аңға түспейді» дегесін бүркітке жем татқызбайды.
Губернаторды түсіндіруге болмайтынын көріп, Амантай амалсыз ереді.
Күн еңкейгенше аң кездеспейді.
Бір кезде бір түлкі көрінеді.
– Жер шамасы алыс. Қайырып жақындатпасақ
алдырмайды,– деген Амантайдың сөзіне болмай:
бүркітке
ол
– Құс тез жетеді, жібер!– деп губернатор бүркітті босаттырады...
Түлкіні көзі шалмаған, ашық қан, əрі аяғы ауырып ызалы отырған
бүркіт теріс ұшады. Түлкі бір төбенің тасасына түседі. Жоғарылаған бүркіт
солай қарай беттегесін, тым-тырағай бытырап, аңшылар тұра шабады.
Бүркітті көрген түлкі ол кезде тастың үңгіріне кіріп кетеді. Бүркіт
түлкіні көрмейді. Əр жерде бытырап шауып келе жатқандардың ішінен
адъютант Дудкин: «түлкі мына жақта!» дегендей бүркітке бөркін бұлғайды.
Дудкиннің бөркінің төбесі қызыл шұға екен. Көзі Қиядан шалатын
қырағы бүркіт, бөріктің шұғасын ет екен деп ойлайды да, мені еже
шақырған екен деп, төбесінің тұсына кеп біраз түйіліп жүріп, құлдырап
құлайды.
Төбесінен бүркіт самғап желе жатқанын көріп сасқан Дудкин,
қолындағы бөркін басына кие қояды. Бүркіт оның төбесін бүре кеп үстіне
қонады.
Əрі аш, əрі ызалы бүркіт саласын қысып жібергенде, тұяқтары
Дудкиннің бас терісін айырып түседі. Егер бө-рік болмағанда өлтіріді екен.
Уысына бөрік толып сүйекке зақым қылуға жібермейді.
Дудкиннің бақырған дауысымен жан-жақтан жұрт жетіп келеді.
Амантай келгенше Алексей бүркітті револьвермен атып өлтіреді. Бірақ
қарысқан уыс жазылмай, аяғының сіңірін пышақпен қиып зорға босатады.
Дудкин қансырап талып қалады. Оны тығыз түрде жақын ауылдан шана
алдырып, больницаға жібереді.
Амантайдың айыпсыз екеніне төрелер қарамайды. «Бүркітіне əдейі
бүргізді» деп жорамалдайды... Кошкин сол арада Амантайдың «бүркітім
тілімді біледі» деген əнеугі сөзін айтады. «Бұл өзі кім екен?» деп
Амантайға сол арада тінту жасаса, бойынан, губернаторға жер туралы
жазған арыз шығады.
– «Ə, солай ма?–дейді губернатор,– жерімді переселенцыларға алып
берген осылар деп, бүркітіне бұл қастық істеуді үйреткен шығар. Мүмкін,
мұның көздегені Дудкин емес, мен шығармын. Құдай сақтады».
Қысқасы, губернатор бүркіттің бұл бүруін Амантайдын, əдейі
қастықпен істеткені деп, үкімет адамына қызмет үстінде қастық жасау
заңымен жазаға тартуға ұйғарады. Губернатордың бұйрығымен Амантайды
Кошкин қалаға əкеп қамайды...
ЖЕТІНШІ ТАРАУ
ПЕТЕРБУРГКЕ САЯХАТ
1
Ертең Петербургке жүреміз деген күні, балаларды оқудан таратардың
алдында, қайда баратындығы туралы Асқар əңгіме жасауға ойлады.
Төртінші кластағы балалардың алды, əке-шешесі, туысқан-туғаны жоқ,
12–13 жастағы Сағит деген панасыз жетім бала еді. Ол баланың үй-күйі
болмағандықтан көбіне школда ұйықтайтын. Кей кештерде Асқар басқа
ермек таппай, кітап оқуға ерініп, школда отырғанда Сағит келіп көңілденіп
қалатын. Өйткені, Сағит бір жағы ертегішіл, екінші жақтан, бір кеңесті
бастап берсе толық ұғып алуға тырысып, содан көп сұраулар тудырады.
«Егер,– деп ойлайтын еді Асқар кейде Сағит туралы,– стипендияға
ілігіп, қалалы жерге оқуға түссе, түбінде ғылым иесі адам боп кетер еді,
зиректігі .ғажап. Мен мұнын, ілгері барып оқуына көмектесуім керек!»
Əңгіме айтуға класқа (жинап отырғызған балалардың Сағит алдыңғы
жағында еді. Қасында Итбайдың Серғазы деген кластас баласы отыр.
Балалар орналасып болғасын, Асқар европалық Россия мен жер
шарының шығыстық жартысының географиялық картасын алды да,
мектептің қабырғасына ілді.
– Кəне, балалар!–деді ол, екі картаның арасында тұрып,– қайсың,
шығасың сұрауға жауап беруге?
Сағит пен Серғазы қолын қатар көтерді.
– Кел, Серғазы, мұнда! (Серғазы түрегеп келді). Жер шарының құрғағы
нешеге бөлінеді?
– Төртке,– деді Серғазы картаны көзімен шолып алып.
– Беске!– деді Сағит, шыдамай,– Европа, Азия, Африка, Австралия,
Америка.
Серғазы қулау еді. Сағиттің сөзі дұрыс екенін көре тұра ол тəсіл тапты.
– Мен мына картадағы төрт бөлекті айттым. Мұнда Америка жоқ,– деді
ол.
– Мынау қай мемлекеттің картасы?– деді Асқар Серғазыға, европалық
Россияның картасын нұсқап.
Серғазы таба алмай тұрғанда Сағит тағы айтып жіберді. Бастапқы
жауабын елең қылмаған Серғазы, бұл жолы Сағиттің қыстырылғанын
ұнатпай, ала көзімен адырая қарады.
– Россияның патшалығы тұратын қай қала жəне қай жерде? Көрсетші?–
деді Асқар.
Серғазы көрсете алмады.
– Мен көрсетем,– деді Сағит.
– Серғазы, сен отыр! Бері кел, Сағит! (Сағит келді). Россияның
патшалығы тұратын қаланың аты не?