Kesearkaç - 18

geçýändigini bilenokdy. Häzir onuň bilýän zady Maru-Şahujahandan gelýän ýüz düýe gallany, ony alyp gelýän düýeleri,
adamlary öňlerinde ýatan girdapdan, gözüne gan inen ýagynyň
deminden halas etmelidi. Häzir onuň bar pikiri şoldy.
— Barat pälwanyň başga sargydy ýokmy? — diýip, Ahal
gapdalynda çep eliniň tirsegini çägä diräp gyşaran serbaza ýüzlendi.
— Başga sargydy, näme, janyň saglygy — diýip, serbaz sargydyň
gutarandygyny mälim etdi. Olaryň ikisem ýerinden turdy. Bu bolsa
gürrüňiň tamamlanandygyny aňladýardy.
— Sen yzyňa gaýdyp barsaň, ýakaňdan tutaýmazlar-da hernä?
— Ýok, meniň bärik gaýdanymy hiç kim bilenok. Onsoňam biz
teşne serbazlar. Bir owurt suw gözläp ygyp ýören ýerimiz gytmy?
— Bu ýerde seni Hyrady begiň adamlary gören däldir öýdýäňmi?
— diýip, Ahal iňkise gidip sorady.
— Görendirler, görmejek gümany barmy? Ýöne ol ýerik
baramsoň meni tanamazlar.
— Ol näme üçin? — diýip, Ahal onuň ýüzüne çiňerilip
seredenini duýman galdy.
— Men şu wagt näçe ýaşymdadyr öýdýäň?
— Ýaşyňmy? Otuz bäş-kyrk töwerekleri bardyr. Şondan köp
däldir.
— Gördüňmi? — diýip, Alybraýym ýylgyrdy. — Sen meni
häliden
görüp,
gürleşibem,
synlabam
näçeräk
ýaşandygymy
bilmänsiň. Hyrady begiň adamlary ol ýerden orta ýaşan, gyrçuw
sakgally adamy gözlär. Men bolsam ýaňy ýigrimi üç ýaşymda.
— Ýigrimi üç? — diýip, Ahal sesini sogduryp sorady. —
Sakgalyň ýigrimi üç ýaşynda bolaýmasyn?
Ahal serbazyň burnunyň aşagyndaky pezzerip ugran murtuna,
onuň gyrçuw sakgalyna täzeden siňňitli syn etdi. “Ýok, bu ýigrimi
üç ýaşlyň sakgaly däl. Goý diýse diýibersin. Onsoňam Hyrady begiň
adamlary ýaşyndan däl-de sakgalyndan tanarlar”. Ahal onuň ýüzüne
gaýta-gaýta çiňerilip seretdi.
— Seret, görýäňmi? — diýip, Alybraýym sakgalynyň bir çetini
galdyryp görkezdi. Ony gören serkerdäniň has hem agzy açyldy.
— Häliden bäri bile oturyp, siňe seretseňizem sakgal-murtuň
emelidigini bilmänsiňiz. Hyrady begiň adamlary şeýle uzakdan
duýarlar öýdýäňmi?
Ýok. Ol duýarlar öýtmändi. Şunuň ýaly emeli murty, ussatlyk
bilen ýasap bilişlerine agzyny açypdy. Birdenem ol hol beýlede
köwejekläp ýören Ilamana gygyrdy. Ol ylgap gelende:
— Myhmany ugradyň. Goý, Ak aňňatdan geçirip gaýtsynlar —
diýip tabşyrdy. Ilaman giden dessine Handany çagyrdy.
— Çörli batyra aýt, Saryoglan pälwana aýt, Ryzaguly hanyň o
ýerinden, bu ýerinden dürtekläp, Gün ýaşýança gondalaw berip,
dursunlar. Ýüzüň ugruna Ýolamana aýt, meniň ýanyma gelsin —
diýip, soňky sargydyny Sekiliň başyny öwren Handanyň yzyndan
gygyryp diýen ýaly aýtdy.
— Göreli bakaly, Ryzaguly han, seniň müň atlyny bölüp etege
iberäýşiňi, şeýdip sen-ä şol gelýän bäş ýüz atlyny ýok edäýjeksiň
welin, asyl ol zatlara eliň ýetmäýende, gögeýinden goranýan ýaly
başagaý bolup geçäýeňde nädersiň? — diýip, ýeke galan Ahal öz-özi
bilen gürleşdi, özbaşyna hüňürdedi.
Atyny maýdalyna sürüp depeden inen Ýolaman Ahalyň ýanyna
taýak salym aralyk galanda, at başyny çekdi. Atdan böküp düşdi. Bir
ädim yzyndan gelýän, özi bilen deň atdan agan Nursähede jylawy
tabşyrdy-da, garaja öýüň beýle ýanynda özüne garaşyp duran Ahalyň
ýanyna pyýadalap ugrady.
— Çakylygyňyzy eşidip geldik, meniň serdarym — diýip, Ahalyň
öňünde başyny egdi. Ahal ony boýdan-başa synlady.
— Ýaman ýadaw görünýäň-le. Ýüzüň-ä edil bijin ýylynyň
meýdany ýaly çaňap dur.
— Şu wagt söweşden çykyp durşumyz. Şonuň üçin bolaýmasa.
— Näme gondalaw berip goýanoklarmy?
— Olar şu gün-ä mumly ýüplüge dönüpdirler. Ýöne özümiz o
ýandan, bu ýandan dürtekläp goýamzok. Çörli batyr dürtekläp duruň,
teşneligiň derdini çekmäge, ine-gana oturmaga maý bermäň diýdi.
— Çörli batyr dogry aýdýar. Indiden beýläk beýlekiler gondalaw
berip, dürtekläp durar. Sen häzir ýüzlügi uruşdan çykar.
— Lepbeý, meniň serdarym! Näme, ýumuş barmy?
— Bar — diýip, Ahal aýtdy. — Çaloýugy taparmyň?
— Gözümi ýumup.
— Gözüňi açybam tapsaň bolar. Şol guýynyň üstünden MaruŞahu-jahandan gaýdan ýüz düýe ýükli galla kerweni gelýär. Şol
kerweni ýolda gapyp almak üçin Fahreddin mürzäniň ýüzlügi şo
ýaňa gidipdir. Şol ýüzlügi dargytmaly. Kerweni basyp almaga maý
bermeli däl. Ýükleriňem, düýeleriňem gylyny gymyldatman şu ýere
alyp gelmeli. Oňararmyň? — diýip, Ahal onuň depesinden dabanyna
çenli ýene-de bir gezek synlady.
— Oňarmanmy? Gözüne gül salaryn.
— Ýöne atlylaryň hemmesini äkitmän, bir bölegini goýaýsaňam
bolar. Fahreddin mürzäniň ýüzlüginde altmyş atly bar. Senem
altmyş-ýetmiş atly alsaň ýeterlik. Aňyrdan kerweni goraýanam
ýigrimi töweregi atly bolmaly.
— Hoş bolgaý, meniň serdarym. Aýdyşyň ýaly ederin.
— Bar, şaýyňy tutuber. Işiňi Alla oňarsyn — diýip, Ahal oňa ak
pata berdi.
Ýolaman atdan düşüşi ýaly böküp atyna mündi. Bozbaýryň jylawyny
yza öwürdi. Olar gelişleri ýalam depeden aşyp gitdiler. Ahal jylawy
gaňtarylgy Dorbedewe tarap ugrady. Ahal atlananda, Ilaman
depeden indi.
— Indi niräk, meniň serdarym?
— Saryoglanyň goşuna tarap.
Ýumşak çägäniň üstünde dükürdi sesler eşidilmese-de, atlaryň
toýnagyndan gum sowruldy.
KOWGY
Käte gaýanyň gerşinde, lüň basylan ýaly diýermiň, çarwalaryň
mäkäm basyryp, üstüne jam düňderilen gorküýzesi ýaly diýermiň,
güberilip oturan bürgüde gözüň düşer. Bürgütleriň gözlegi
belentlikdir.
Olar
uçanlarynda-da
gaty
ýokardan
uçýarlar.
Bürgütleriň galýan belentligine galyp bilýän ýekeje-de guş ýok.
Gonanlarynda hem iň belent ýere gonýarlar. Eger siz düz meýdana
gonan bürgüdi gören bolsaňyz, ol tötänlikdir. Ol bir säw bilen, bir
sebäp bilen gonandyr. Özem juda seýrek bolýan zatdyr. Eger şol
säwlik diýilýän zat bolmasa, olar mydama belent gerşiň depesine
gonup, ýa-ha tutan awuny tüýdüp oturandyr, ýa-da egri çüňkli
kellesini talawladyp awa garanýandyr. Bürgütleriň gözi juda ýiti
bolýar. Olar şol oturan ýerinden alyslarda gymyldan syçany-da, uçak
serçäni-de görüp oturandyrlar. Bürgüdiň gözleri owadanlyk babatdada, ýitilik babatda-da gadymdan gelýän meňzetmeleriň biridir.
Burjulynyň etek sähra süsňäp girýän ýerindäki gaýanyň gerşinde
duran adam uzakdan seretseň şol güberilip oturan bürgüde gaty
meňzeşdi. Asmana galyp, guşluga aýlanyp ugran Günüň ýiti
şöhlesinden eli bilen gözüni penalap, ýaýylyp ýatan Kesearkaja
siňňin seredip duran adamyň göwresi birden öňe omzady. Ol:
— Bäş sany atly jülgeden çykyp, gaýralygyna barýar — diýip,
belentlikden aşak gygyrdy. Aşakdaky adamlar atlary, ýaraglary bilen
gümradylar. Kimler gylyjynyň tygyny emaý bilen süpürip, ony edil
söweş edýän ýaly howada bulaýlaýardy. Duşmanyň depesinden
urýan ýaly edip, eýläk-beýläk salgaýardy. Ýalaw ýaly ýiti gylyjyň
howany
böwsüp
parlaýşyna
guwanýardy.
Kimler
atlarynyň
boýunlaryny, sagrylaryny sypalaýar, kimler ony eýerläp dur. Üzeňňä
galyp, atyny daradyp ýörenlerem bardy.
Gaýanyň gerşinde gözegçilik çekip duran diňe bir adam däldi.
Her ýerde-her ýerde gözegçilik edip duranlar başga-da bardy.
Jülgeden çykyp gaýralygyna ugran bäş atly hakynda diňe bir adam
däl, ikimi-üçmi adam birden gygyrdy.
— Atly atyňyza — diýip, başy garaköli telpekli adamyň buýruk
beriji sesi ýaňlandy. Ine şol adam Esen söwdagäriň ogly diýseň hiç
kim ynanmaz. Her omurdanyndan öweç asaýmaly daýaw ýigit
daýysyna çekipdir diýilýän iki doganyň ulusy Mäterdi. Ol şu
daglaryň arasynda galdyrylyp gidilen elli atlynyň serkerdesidi,
nökerleriň dilinde aýdanyňda ýüzbaşydy. Mäteriň zawdan çykyp, giň
sähra düşen atlylary bäş atlynyň öňüni kesmek üçin haýdadylar.
Atlylaryň bir topary Hally galtamanyň ýolbaşçylygynda olaryň öňüni
kesmäge ümzük atsa, bir topary yza çekiläýjek ýeriniň öňüni aldy.
Dagdan inen bäş atly gapdalyndan çykan kowgyny gördüler. Ýöne
gaty giç gördüler. Şonda-da olar başly-barat bolup, aty gamça
basdylar. Olar yza çekilmediler, öňe gaçdylar. Ýa-ha yzlaryna
aýlanan atlylary gördüler, ýa-da daglarda özlerine pena tapyp
bilmejekdiklerine,
ýalňyz
halasgäriň
aýaklarynyň
astyndaky
bedewleriniň toýnaklarydygyna, galan ykballarynyň bir şoňa
dirändigine gözlerini ýetirdiler.
Allany çagyryp, ümdüzine tutduryp barýan bäş atlynyň yzy
somsaýakdy. Atlaryň toýnagyndan asmana galan tozan derrew dagap
gidenokdy. Howa şemalsyz, petiş bolansoň tozan galşy ýaly asylasyl bolup durdy. Tozan giň sährada çal diwary emele getirip,
gitdigiçe uzaýardy. Gaçgaklar göni gaýrak gaçman, gyýalap,
ýüzlerini arka tarap öwrüpdiler. Şarpda-şarp, güpürtde-güpürt, tutdabas, meýdan ala-gopgundy.
Mäteriň
kowgyny
goýbolsun
edip
yza
dolanan
ýigitleri
serbazlaryň birini ýesir alyp geldiler. Serbazyň aty halys ýadan
bolmaga çemeli, ol hemmeleriň yzyndan gaçdy. Şo barmaşa-da
atynyň aýagy syçanyň kürümine gitdimi ýa başga bir zada
büdredimi, at iki öň aýagynyň üstüne ýykylyp, eňegini ýere berdi.
Üstündäki bolsa tüwdürilip honda düşdi. Atyň öň aýaklarynyň biri
kürüme giden bolsa gerek. Syçanyň kürümi diýilýän zat şu
meýdanlaryň iň bol zady. Öýüň içi ýaly ýerde telimine duş gelýärsiň.
Ýykylan serbaz atyna-da ylgamady, gylyjyna-da ýapyşmady. Ol
zatlara maýam bolmady. Serbazyň daşynda köwsarlap, atynyň
başyny çeken Arslanyň gylyjy onuň depesinde göründi. Ýalaňaç
gylyja gözi düşen, imany başyndan uçan serbaz iki dyzynyň üstüne
galyp, göteren ellerini galgatdy. Bu serbazyň aman diledigidi. Onuň
bolup durşy çetine kakylan tomzagyň öň aýaklaryny galdyryp,
gargyş edişine meňzeýärdi. Depesinden seredip duran Arslan oňa:
— Tur ýeriňden — diýip azmly gürledi. Serbaz kynlyk bilen
turdy.
— Atyňa atlanda, gylyjyňy sogur gynyndan!
Arslanyň pikirine onuň etjek bolýan zadyna düşünmedik serbaz
aňk-taňk boldy. Onuň soragly gözleri tegelendi, töweregine
ýaltaklady. Arslanyň niýeti Alynyň ala meýdanynda onuň bilen mert
durup söweşmekçidi. Ikiçäk keýp edip jarkada-jarka gylyçlaşjakdy.
Onuň niýetini aňan serbaz ýene tomzak ýaly bolup çöküne düşdi.
Soňra maňlaýyny ýere berdi. Onuň kä galyp, kä maňlaýyny ýere
urşy edil namaz okaýan ýalydy.
— Ýeriňden tur diýýän men saňa — diýip, Arslan has batly, has
höküm ediji gygyrdy. Şol gazaply sesiň yzy bilen elindäki gylyç
ýokary galdy. Serbaz elini daldaladyp, pyşbaga ýaly boýnuny iki
kebzäniň arasyna ýygnady, kirpi ýaly ýygryldy. Arslan öňki
buýrugyny gaýtalady. Gorka-gorka ýerinden galan serbaza gaharly:
— Sypyr gylyjyňy — diýdi,
Serbaz hasyr-husur gylyjyny boýnundan sypyryp oňa uzatdy.
Onuň gylyjyny eýeriň öňüne basan Arslan ýesiri ata mündürdi. Ony
öz atyna tirkäp kowgy giden ýigitleriň yza dolanyp, ýygnanýan
ýerine tarap ugrady. Ýigitleriň biri:
— Arslan aw ganly — diýip, ony gutlady.
— Aw ganly bolmalydy welin, kürt gorkaklyk etdi-dä — diýip,
Arslan onuň öz gürleýşi ýaly gürläp jogap berdi.
Burjulynyň giň zawlarynyň birinde Mäteriň elli atlysynyň
düşelgesinde serbazdan sorag etmäge Hally galtaman başlady. Ol
serbazyň
adyny,
onuň
niredendigini
sorady.
Serbaz
Hally
galtamandan gorkany üçinmi ýa-da öňki aljyraňňylygyndan henizem
aýňalyp, açylyp bilenokmy, ol wazyr-wuzur edip, çalt gürleýärdi.
Dilleri çolaşyp aýdýan sözlerine düşünmegi kynlaşdyrýardy. Ýöne
Hyratda doglup, pars oglanlaryň arasynda oýnap ösen Hally
galtaman üçin oňa düşünmek, özi aýtmyşlaýyn, itiň aňsadydy. Ol
eşekden palan alança-da ýokdy.
— Bu mahal bu ýerlere nädip düşüp ýörsüňiz? Nireden gelip, nirä
barýaňyz? — diýip, ol ýesirden sorady.
— Biz Gümmezgaýadan gaýtdyk, agaýy. Müňbaşy Nowruzaly
han Şahrudyny ýola salyp gaýtdyk.
— Şahrudyny?! — diýip, Hally galtaman seňrigini ýygryp aýtdy
— Ol nirä gitdi? Haçan gitdi?
— Ýaňy gitdi, ýaňy. Ony şalaryň şasy çagyrypdyr. Ol ýerden
ýörite çapar geldi.
— Ol nähili gitdi? Ýanynda näçe adam bardy?
— On atly bar, agaýy.
— Ol Maşada gitdimi?
— Gürrüňlerinden aňyşyma görä, olaryň Maşada sowulmaga
wagtlary ýok. Ol Bujnurdyň üsti bilen Goçanda, ondanam Nişapura,
Sabzebara tarap giderler. Olar ýolda Şahruda sowlup geçmekçi.
Gürrüňleriniň aheňi şeýle.
— Şalaryň şasynyň Nowruzaly hany näme üçin çagyranlygy
hakynda gürrüň etmedilermi?
— Ýok, agaýy. Onuň gürrüňini etmediler. Ýöne gülala-güllük
bolsa, Eýran düzüw bolsa, Nowruzaly han Şahrudy şalaryň şasyndan
kömek soramakçy.
— Ol nämäniň kömegi?
— Maru-Şahu-jahandan gelýän bäş ýüz atlynyň garşysyna
söweşmäge, suwsuzlygyň, teşneligiň garşysyna çäre görmäge...
— Men Şahrudynyň hanyna şeýle bir kömek görkezerin — diýip,
Hally galtaman ýumrugyny düwdi. — Nowruzaly hany sypdyrmaly
däl.
Mäter onuň bu pikirine garşy boldy.
— Bir adam üçin kowalaşyp ýörüp bolmaz. Maru-Şahu-jahandan
gelýän atlylaryň öňünden çykmaly.
— Öňünden çykýan bolsaň, sen çykyber. Meniň atlylarym meniň
bilen gider. Bu pursat şu ýigrimi atlynyň näçe ýyl bäri eden
arzuwydy. Muny bize Hudaý berdi. Indi bu pursaty sypdyrmak
bolmaz.
Mäter Hally galtamany saklap bilmejegini aňdy. Ol özüniň oňlan
ugruna doňňara daş ýaly bolup gütläp düşdi. Indi ony ne eýläk, ne
beýläk gymyldatjak, gozgajak gümanyň ýok. Bu pursat Hally
galtamana kakasynyň ganyny almak üçin, öz aryny ýerine salmak
üçin ýalňyz pursat. Bu pursat iki gezek berilmeýär. Bu atlylaryň
hemmesiniň Nowruzaly handan algysy bar. Kimsiniň ýurduny
tozdurypdyr, kimsiniň öýüni otlapdyr. Bularyň arasynda aýal dogany
süýrelip, söwer gelnine el gatylyp, namysyna deglenem, kakasy,
dogany, ogly öldürilip, gan algyly bolup galanlaram bardy. Eger
Nowruzaly hany şu gezek alyp bilmeseler, olaryň ýüregine düşen
ýara hiç wagt bitmez. Bagryndan dömen baş gutulmaz. Şol suwjarar
agyrar durar. Şonuň üçin ol Hally galtamana garşy boljak bolup
durmady. Gaýta ony goldady. Ýigrimi atlynyň käbirleriniň atyny
çalşyrdy, munda galýanlaryň daýaw, dogumly atlary, alaşalary bilen
çalşyryldy. Bu ýagdaý atlary çalşyrylýan ýigitleriň arasynda
nägileligem döretdi. Ýigitler atlaryny berip goýberenlerinden şol
kowga özleriniň gidenini kem görmediler. Turkmenleriň arasynda
“Atyňy, gylyjyňy, aýalyňy ile ynanma” diýen söz bar. Ýigitler
atlaryň çalşyrylmagyna näçe nägile bolsalar-da, umumy işiň bähbidi
üçin kaýyl bolmaly boldular.
Häzirki ýagdaý diňe Hally galtamanyň ýa-da Nowruzaly handan
içi ot nökerleriň bähbidi üçin däldi. Ol Kesearkajyň söweşýän
ýigitlerine-de zerur gerekdi. Eger Nowruzaly han şalaryň şasynyň
ýanyna baryp bilmese, şa olara kömek gerekdigini biljek däl,
kömegem berip biljek däl. Aslynda Eýran goşunlarynyň halyndan
habaram boljak däl. Eger yzyndan kömek gelmese, Ryzaguly hanyň
nökerleriniň söweşi on-ýigrimi günden aňry geçip bilmejekdigine
Mäter gowy düşünýärdi. Maru-Şahu-jahandan bäş ýüz atly kömek
gelse, söweş meýdanynda iki tarapyň gylyç sany deňleşmese-de
tapawut gaty azalýardy. Ryzaguly hanyň artykmaçlygy bäş-alty ýüz
atla direýärdi. Uly goşunyň garşysyna, onda-da Garagumuň ot ýaly
çägeleriniň arasynda söweşeniňde ol artykmaçlyk derýa talhan çalan
ýaly bir zatdy.
Bäş ýüz atly Ryzaguly hanyň ýeňsesine aýlanyp, Kesearkajyň
suwundan
onuň
rişdesini
üzer
welin,
niçikdir
hanyň
şol
artykmaçlygy püçege çykaýsa. Şonuň üçin Mäter Hally galtamanyň
öz ýigrimi atlysyny alyp, Nowruzaly hanyň yzyndan kowmagyny
goldady. Ol:
— “Doňuzdan bir tüý ýolmak ýolmakdyr” diýen ýaly duşmanyň
biri kemelse, bir peýda — diýip, özüniň Hally galtaman bilen
ugurdaş gopmagyny makullady, ony dürs hasap etdi.
Burjulynyň zawyndan daýyrdaşyp çykan ýigrimi atly Burjulynyň
jülgesine düşüp, Eýran ýoluna gönükdi. Olar Haýtgysydan
Gümmezgaýa geçip, Bujnurda tarap tutduryp ugradylar. Eger
Nowruzaly han serbazyň aýdyşy ýaly irden bu ýerden geçen bolsa, ol
uzaga gidendir. Bujnurda entek ýetmese-hä ýeten däldir. Ýöne
golaýlap ýören bolmagy ahmaldyr. Şonuň üçin kowguçylar atlaryny
gyssap başladylar.
Aty näçe gyssanyňda-da Bujnurda çenli-hä beýlede dursun,
Goçanda çenlem ýetip bilmejekdiklerini Hally galtamanam, onuň
yzyna düşüp barýan ýigrimi atlam gowy bilýärdi. Ýöne welin
Şahruda çenli ýol kän. Ol iki arada aty näçe gyssap ýöräniňde-de iki
günlük ýol. Eger Şahruda çenli yzyndan ýetip bilmeseler, aňryk
Tährana çenli kowalaşyp giderler. Ýöne welin Şahruda çenli aňrujy
ýetjek
bolsalar
ýeterler.
Öňden
barýanlar
yzyndan
kowgy
gelýändiginden bihabardyrlar. Olary gyssaýan zat ýok. Olaryň
gyssagy özleri bilen. Üstesine-de han adamdyr. Gijelerine oba
sowlup, arkaýyn ýazylyp-ýaýnap dynç alarlar. Kowgynyň şol
pursatdan peýdalanyp, olaryň öňüne geçmäge-de mümkinçiligi
bardy.
Atlylar esli wagt seslerini çykarman gitdiler. Olaryň her haýsyny
bir pikir, bir arzuw guýmeýärdi. Ýesir alnan hana her haýsy öz
ýanyndan özüçe jeza berýärdi. Biri ony çuw-ýalaňaç edip
gamçylaýardy. Beýlekisi ata süýredýärdi. Dagdan togalaýanam, etini
kesip özüne iýdirýänem, gözüni köwleýänem bardy. Artykmaç
horlanmaz ýaly boýnundan gylyjy salyp, birden öldürip dynýan
ýokdy. Ony azapsyz-zatsyz şeýdip öldüräýmegiň özem oňa rehim
edildigidi. Şu barýan ýigitleriň ýüreginde gaýnap joşýan ýokarky
agzalan jezalaryň hemmesini birden bereniňde-de köşeşerli däldi.
Matallarda “Dagdan beýik, ýowşandan pes” diýlen ýol öz
manysyny subut etjek bolýan ýaly belentlige dyrmaşyp ugrady.
Munuň ýaly ýollarda başga atlylar bolanlygynda atdan düşüp, ony
idip gidýärler. Beýle kötellerde at üstünde otursaň eýeriň syrylyp yza
düşäýmegi ahmaldy. Bular welin hemişe dagda gezip ýören
galtamanlar. Ol zatlaryň ýagdaýyna belet. Olaryň atlarynyň yzyndan
boýnunyň aşagyndan aýlap eýere berkidilen çekiler ony öňe-de, yzada goýbermän saklap durdular. Şonuň üçin ýol belentlige dyrmaşsada, atdan düşjek bolup durmadylar. Käbir köteller bolýar. Ine, şonda
çeki bolsa-bolmasa düşmeli bolýar. Ol kötellerden ýüksüz ýabylaram
zordan geçýär, sojap-sojap geçýär.
Dagyň gerşine çykan ýol aşak düşüp ugrady. Şol gelşine tekizlige
düşen ýol atlylaryň öňünden gaçyp barýan ýylan ýaly kä çepe, kä
saga burlup, öňe haýdaýardy. Onuň şol bolup barşy türkmen
zenanlarynyň “sygyrsiýdik” diýen nagşyna diýseň çalymdaşdy.
Özem edil şu dagyň etegini syryp gidýän damana ýoly ýaly kä aşak
düşüp, kä ýokary çykyp seňk-seňk edip barýar. Bu ýollar atlar üçin
däl-de, dikkirdäp barar ýaly eşekli ýolagçylaryň ýoludy.
Gyr alaşasyny gorgunyna sürüp barýan Hally galtaman yzda
galan ýigitleriň, olar bilen kä etekde, kä daglaryň arasynda geçirilen
iki aýyň käbirini serinde aýlap barýardy. Ol ýigitleriň serkerdesi
Mätere özüniň şu günki diriligi üçin minnetdardygyny ýatlady. Hally
galtamanyň depesinden ýalaw ýaly gylyç inäýmeli bolanynda, şol
ölümden ony Mäter halas edipdi.
Mäteriň ýigitleri awçylar ýaly bir zatdy. Olaryň esasy gözlegi
Ryzaguly hanyň kerwenleridi. Olar Kesearkajyň suwuna inen iki
kerweni dagatdylar. Suw daşaýan meşikleri, çelekleri bilen düýeleri
başga ýol bilen Garaguma Ahalyň huzuryna gönderdiler. Şondan soň
Ryzaguly han kerwenleriň ýany bilen goragçy atlylary iberip ugrady.
Günleriň birinde Goşatal obasynyň ýabyna ýetip gelýän kerweniň
gapdalyndan Hally galtamanyň ýigrimi atlysy “Ýa Alla!” diýip at
goýdy. Şol pursatda kerweni gorap gelýän otuz atly hem “Ýa Aly!”
diýip, bularyň garşysyna gaýtdy. Olaryň güýji deň däldi. Beýle
ýagdaýa Hally galtamanam, onuň atlylaram, olary söweşe ýollan
Mäterem garaşmandy. Eger Hally galtamanyň ýigitleri öňünden
duýan bolsalar, onda otuz atlynyň garşysyna gaça söweş edip, olara
hezil bermezdiler. Häzir welin iki tarap açyk meýdanda garpyşdy.
Ony synlap duran Mäter ýigitleriň birine gygyrdy:
— Sen öz onlugyň bilen Galandaryň onlugynam alyp kerwene
dara. Beýleki onluk bilen men serbazlary güýmemäge Halla kömek
edeýin — diýip atynyň başyny “Ýa Aly!” diýip, çozup gelýän
serbazlara tarap öwürdi. Hally galtamanyň atlylarynyň özlerinden
azdygyny gözi bilen ölçemäge ýetişen serbazlar olary gabajak,
daşyna aýlanjak bolup dyzaýardylar.
Mäteriň yzy bilen eňen on atly jaý wagtynda ýetişdi. Olara
gabamaga maý bermedi. Üstesine-de Mäteriň ýigitleriniň çozuşy
serbazlar üçin duýdansyz boldy. Özlerine tarap uzap, haýdap gelýän
gylyçlar olaryň gözüne on däl-de bir topar bolup göründi. Öňki
şakyrdylaryň üstesine ýene bir on gylyjyň şakyrdysy artdy. Hally
galtamany şu atlylaryň serkerdesidir hasap eden serbazlaryň üçüsi
oňa tarap eňdi.
— Arslan, Halla kömege ýet — diýip, öz inisine gygyran Mäteriň
özem atyny şo tarapa öwürdi. Bärden hasanaklap baran Arslan
Hallyň daşyndaky üç serbazyň biri bilen çarpaýyna galyşdy. Ýöne
Hally birinji serbaz bilen güýmenip durka, ikinji serbazyň gylyjy
onuň depesipde galgady. Ol galgady, ýöne inmäge ýetişmedi. Şol
pursat serbazyň alkymyndan ören Mäter gylyjy bilen onuň gylyjyny
kakdy.
— Sag bol, galan ömrümi sen maňa gaýtaryp berdiň — diýip,
Hally galtaman aýtdy.
— Ömrüň uzakdyr. Ömrüň uzak bolsa sebäp tapylar.
Bu wakany serinde aýlap barýan Hally galtaman gaýanyň hol
ýokarky gerşinden inýän şaglawuga syn etdi. Ol gaty ýokardan uly
ses bilen güwläp gaýdýardy. Suwuň aşak inýän ýeri atgaýtarym köl
bolup
ýatyrdy.
Ondan
çykyp
gidýän
böwürslenleriň arasyna sümlüp gidýärdi.
suw
hol
beýledäki
Olaryň ýoly şaglap ýatan çaýdan geçip, ýokaryk dyrmaşyp
ugrady. Soňra gaýanyň düýbi bilen öwrüm edip geçdiler. Aşagyňa
seretseň güwläp ýatan gorp, ýokaryňa seretseň abanyp duran gaýa.
Niräňe seretseň başyň aýlanýar. Olar bu ýerde atdan düşüp, ini bir
ädimden sähel köpräk ýol bilen atyň jylawyndan tutup ýörediler,
Şeýdip olar gorkusyndan titräp duran atlaryna goldaw, kömek
berýärdiler. Olaryň barýan ýeri şeýle bir beýikdedi. Gapdalyndan,
aşakdan seretseň adamlaram garynjalar ýaly bolup görünýärdiler.
Tamyň hol ýokarsyndan, diwaryň ýüzünden gara çyzmyk eden
garynjalar ýaly çala gyrmyldap barýardylar.
Hally galtamanyň özem, ýigitlerem munuň ýaly uçut ýoly,
howply geçelgeleri ýaňy görmeli däl. Gezýän ýeriň, uly öriň şu
daglaryň arasy bolsa munça-munça zatlara-da, mundan has beterräk
ýagdaýlara-da häli-şindi duşar durarsyň. Bu ýigitler edil şu
geçelgeden öňem bir gezek geçipdiler. Ryzaguly hanyň, Nowruzaly
hanyň serbazlaryndan gaçyp, bu ýerden geçipdiler. Ine, şonda
atlylaryň biri şol gaýadan, şol uçutdan aşak aty bilen gaýdypdy.
Gaýadan uçan onuň atydy. Ol bolsa uýany elinden sypdyryp bilmän,
atyň yzy bilen güwläp gaýdypdy. Soň ony aňyrdan gelip, şol ýerdede jaýladylar. Şunuň ýaly ýerde musulmanlar öleni ýatlap, aýat okap
geçýärler. Bularam öz dostlaryny ýatladylar. Ýöne çöküne düşüp
aýat okap oturmaga bularyň elem degmedi, ýagdaýam bolmady.
Bularyň ähli ünsi öz janlaryny, atlaryny şu aýylganç girdapdan sagaman geçirmekdi. Bu ýerdäki sähelçe ýalňyşlyk düz ýerdäki ömrüň
telim ýylyna deňdi.
Gara gaýanyň daşyndan öwrüm eden ýoda aşak düşüp ugrady.
Ýoda bilen kötele dyrmaşmak kyndy. Aşak düşmek ondanam kyn
boldy. Şonuň üçin bu ýola belet adamlar “Ýokaryk dyrmaşmak bir
tümen, aşak inmek iki tümen” diýip ýöne ýere aýdanoklar. Ýoda
aşak sygyrsiýdik görnüşinde inse-de inişiň özi şeýle kötel bolany
üçin sähelçejik ejizlik etseň, sähel ünsüňi sowsaň aşak togalanjak
bolup dursuň.
“Gudrat görjek bolsaň daglara bar” diýen söz bar. Şol kert
gaýanyň bilinden ýol salyp, aşak inmegiň gudrat kemi ýok.
“Daglarda
ýaşaýan
adamlaryň
süňňi
daşdan
bolarmyş”.
Türkmenleriň bu sözem ýöne agzyň ugruna ýa-da gepiň gelşigi diýip
aýdylan söz däl. Gopup gaýtjak bolup yraň atyp duran daşlardan
ýapyşyp gün görjek bolsaň, ýol geçjek bolsaň süňňüň daş ýaly bolar
ýa-da kül ýaly bolar. Bu ýerde ortalyga ýol ýok.
Hally galtamanyň atlylary bu ýerden geçmän, uly ýoldan, birnäçe
wagt mundan ozal Nowruzaly hanyň atlylarynyň giden ýerindenem
gidip bilerdiler. Ýöne ol gaty aýlawly. Wagt utmak üçin bu geçelge
iň amatly ýoldy. Atlylar kem-kemden aşaklap, ahyry gaýanyň
düýbüne, derä gelip düşdüler. Darajyk deräniň ugruny syryp
birsalym ýöränlerinden soň Bujnurda barýan ýola çykdylar. Atyň
başyny saga sowup, ýene haýdap ugradylar. Indi olaryň basym
yzlaryndan ýetäýmegi ahmaldy. Şonuň üçin gaty eserdeň bolmaly.
Kowalanyp gelinýändigini Nowruzaly hanyň özüne duýdurmaly däl.
Eger aňsa onuň gaçyp özüni gala atmagy ähtimaldy. Soň özüni
goramaga çäre görer.
Atlara gamçyny näçe kän çalsalar-da, gyssansalar-da, Hally
galtamanyň ýaranlary Olaryň yzyndan ýetip bilmediler. On atlynyň
garasy Bujnurdyň galasynyň öňünde olaryň gözüne ildi. Şol
pursatam derweze açylyp, hany atlylary bilen gala goýberdiler. Bu
wagt Gün ýaşypdy. Göz gaty baglanaýmadygam bolsa howa garalyp
ugrapdy. Töwerek-daş çalymtyk symgylt reňkdedi.
Kowgy galadan sowlup geçmeli boldy. Olar darajyk köçeleriň biri
bilen Bujnurd bazarynyň gapdalyndan geçip, şäheriň beýleki çetine,
Goçanda gidýän ýola çykdylar. Uly gum depäniň aňyrsyna geçip, şol
depäni penalanyp ýatdylar. Ýigitleriň biri depäniň gerşinde
gözegçilik etmeli boldy. Ol Bujnurddan Goçanda gidýän ýoldan
gözüni aýyrman seretmelidi.
Ertesi ümüş-tamyşda Nowruzaly han ýola düşer. Şalaryň şasynyň
çakylygyna barýan bolsa gyssanmaly bolar. Şeýle pikirler bilen
gijäni geçiren ýigitler daň bilen oýandylar. Atlaryny eýerläp “häh!”
diýilse “mäh!” diýmäge taýýar bolup durdular. Belentligiň üstüne
çykyp, kerwen ýoluny berk gözegçilik astyna aldylar. Ýöne welin,
Bujnurddan çykyp, bärik gaýdýan ýolda iňlär siňek ýokdy.
Olar hana köp garaşdylar. Daň bilen şu ýoldan geçer öýdülen
hanyň garasy Gün dogup ýokaryk galansoňam görünmedi. Gün
guşluga aýlandy gitdi. Hally galtaman:
— Hajy! — diýip, ýigitleriň birine gygyrdy. — Bujnurdyň
bazaryndan bir habar alyp gaýt. Bu nämäniň alamaty boldy?
— Derrew, agaýy — diýip, ady tutulan ýigit seslendi. Onuň
tümmülden geçip, bişen süläniň başy ýaly sargylt togalak murty
bardy. Ol atynyň başyny Bujnurda öwürmezden öňürti özüniň şol
togalak murtuny sypamaga ýetişdi.
Hajy uzak eglenmän, dolanyp geldi. Ýöne onuň getiren habary
ýigitlerem, Hally galtamanam begendirmedi. Nowruzaly han ümüştamyşda
galadan
çykyp
gidipdir.
Olar
galanyň
günbatarky
derwezesinden çykyp, göni Sabzebara gidýän ýola düşüpdirler. Hally
galtamanyň ýigitleri bu ýerlere näçe beletdiris öýtseler-de entek
Bujnurd galasynyň günbatarky derwezesiniň bardygyny asla bu
ýerden Sabzebara göni ýol gidýändigini bilenokdylar. Olar
Sabzebara ýol diňe Goçandyň hem-de Nişapuruň üstünden geçýändir
öýdýärdiler.
Haýal etmän atlanan ýigitler Sabzebaryň ýoluny gözläp tapdylar.
Şo ýola düşüp, atlaryny haýdap sürdüler. Olar öýläne çenli aýak
çekmän ýörediler. Howa gaty sowuk däldi. Endamyňy çala
düýrükdirýän, tikenekledýän çigrek bardy. Türkmenleriň gyş gulun
atdy diýýänleri çyn bolmaga çemeli. Näme diýseňem doluw aýy. Bu
aý gyşyň örküji. Entek daglara garam ýagmandyr. Gyş gulun atandada Kesearkajyň gyşy näçe maýyl bolanda-da dag howasy üçin
doluwda gar ýagmazlygy seýrek bolýan ýagdaý. Howa näçe çigrek
bolsa-da atlaryň goltuklary bir kemsiz derledi. Ýüzlerine çytanakly
şemal urýan ýigitleriň gerşem birneme çygjardy. Bu ýagdaý atlaryň
gyssalyp sürülmeginiň alamatydy.
Atlylar daglaryň arasynda oturan kiçijik obanyň üstünden
geçdiler. Ýene birsellem ýöränlerinden soň birden bularyň ähli eden
arzuwlary, ähli umydy gyl tanapdan asyldy duruberdi. Bularyň
barýan ýoly ikä bölündi. Ýeri indi nädersiň. Ýigitleriň biri hol
beýlede ýaýnap ýören goýunlara elini uzatdy.
— Serediň! Goýunlar. Olaryň ýanynda hökman çopan bolmaly —
diýip, Hally galtaman başyny goýunlara tarap öwürdi. Başy zömmek
gara telpekli çopan bularyň ýanyna ylgap geldi.
— Şu ýoldan atly geçdimi? — diýip, Hally galtaman oňa
ýüzlendi.
— Geçdi, agaýy. Nowruzaly han Şahrudy öz atlylary bilen şu
ýerden geçdi.
— Haçan? Näwagt geçdiler?
— Olaryň geçeni öňräkdi, agaýy. Özlerem gaty gyssanmaç
geçdiler. “Çaý içiň” diýsem etmediler. Biz gün ýaşmanka Sabzebara
ýetmeli diýdiler.
— Gün ýaşmanka ýetip biler öýdýäňmi?
— Ýeterler. Olaryň atlary daýaw. Gidişleri gyssanmaç. Gaty
sürýärler.
— Şu gidişimize biz ýetip bilerismi? — diýip, Hally galtaman
sorady.
— Ýok, agaýy. Siz iňrik garalýança ýetip bilmersiňiz. Näçe gaty
sürseňizem Sabzebar daşdyr. Bäri-bärde Sabzebar ýok. Olaryň geçip
gideli bäri köp wagt boldy.
— Olar bu iki ýoluň haýsy bilen gitdiler?
— Çep tarapky Sabzebara gidýän ýol, saga, gündogara gidýän ýol
Gürgene, Benderşaha baryp ýeter.
Çopandan salgy alan atlylar ýola ugramakçy boldular. Çopan
olaryň öňune geçdi. Edil çaga ýaly ellerini gerip, ýoly gabsady.
— Ýok, agalar, çaý içmän gitmäň.
Parslaryň arasynda şeýle bir gürrüň bar. “Çölde çopana duşan