Kesearkaç - 05

gündogarsyndan ýa-da günbatarsyndan girmelidi. Iner awçy
gapanlaryny gaplaňyň iki daşyň arasyndan giräýjek ýerlerinde gurdy.
Ol indi awyň ganly boljagyna şübhelenmeýärdi. Gapanlaryny hälişindi barlap durýardy.
Ol çopanlaryň goşundan çykanynda, gün öýle bolupdy.
— Gün gijigiberende gelmesem, howwa, şol görkezen ýerime
baraýgyn. Onda gaplaňyň gapana düşdügidir — diýip, ol çoluga
tabşyrdy.
Awçy gapanlary guran ýerini çoluga görkezipdi. Onuň:
“Baraýgyn” diýip beren tabşyrygynam “Başymdan bela iner-ow,
çoluk meni halas etmeli bolar-ow” diýen maksat bilen däldi. Ol ýöne
gaplaňyň hamyny almaga kömek gerek bolar öýdüpdi.
Awçy bela injegini, özüniň agyr ýagdaýa düşjegini bilenokdy. Şol
bilmezligi bilenem gapanlaryň gurlan ýerine, özüniň duşjak aýylganç
ýagdaýyna, agyr emgege tarap ýöräp barýardy.
Awçy özüniň ýörite taýýarlan bukusyna golaý geleninde,
gaplaňyň gapana düşendigini gördi, synlady. Onuň bir öň
aýagyndan, birem art aýagyndan düşen gapanlar ony sypdyrarly
däldi. Onda-da zynjyr bilen daşa baglanan gapanlar gaplaňy duran
ýerinde çüýläpdir. Oňa pugta göz ýetiren awçy gylyjyny syryp,
daşlaryň aňyrsyndan çykdy. Ony gören gaplaň agzyny hatap ýaly
açyp, dişlerini syrtardyp, arlap, özüniň ezraýylyna towusdy.
Duşmanyny ýüzüniň ugruna gabyrdadyp basjakdy. Ýöne gapanlar
oňa beýtmäge maý bermediler, towusjak bolup dyzanyndan güýlüp
atdylar.
Ýalaw ýaly gylyç gaplaňyň çat maňlaýyndan degdi. Maňlaýy iki
bölünen gaplaň duran ýerinde agdaryldy. Aýagyny birki gezek
kakdy. Şonuň bilenem gutardy. Awçy gylyjy bilen gaplaňyň o
ýanyna bu ýanyna dürtekledi. Janynyň çykandygyna kemsiz gözüni
ýetirip, gylyjynyň ganyny onuň derisine süpürdi. Ony gynyna salyp,
gapdaldaky daşyň üstünde goýdy. Jöwher pyçagyny alyp, gaplaňy
soýmaga başlady. Bu gaplaň üçin oba oňa iň bolmanda bir tüwe, ýada bir sygyr berjekdi. Bu uly aw. Onsoňam “Pylan obanyň sürüsine
gelýän gaplaňy Iner awçy awlapdyr” diýen sözüň özi nämä
degmeýär. Şol pikirleriň astynda maňlaýy çygjardy. Goly bilen
derini sylyp goýberdi. Öl içinden “Çoluga irräk gel” diýmeli
ekenim” diýip oýlandy.
Ol soýup oturan gaplaňyny ýarpylap barýardy. “Emgek göz bilen
gaşyň arasynda” diýleni. Emgek bolsa onuň üstüne edil şo wagt
geldi. Töweregine üns bermän işläp oturan awçy serpmeden gaýdan
ýaly boldy. Bir wagyrdy gulagyna ildi. Bu gelen bela gaplaňdy. Öňki
gaplaňyň ýoldaşydy. Ol munuň şeýledigini daş gaýdan ýaly bolup,
üstüne gaplaň özüni oklandan soň bilip galdy.
Gaplaňlaryň jübüt bolup ýaşaýandygyny Iner awçy gözi bilen
görmese-de, ol hakda köp gürrüňler eşidipdi. Ýöne şu ýatan
gaplaňyň höwrüniň bardygyny hiç kim bilmändi. Çopan, çoluk ol
hakda hiç zat aýtmandy. Üstesine-de ätiýajy elden berdi. Ýogsa onuň
bir wagt aradan çykyp giden halypasynyň, baryp otuz ýyl mundan öň
aýdan sözi: “Gapan gurup, awlaýanyň gaplaň bolsa, özüňem
gapanlaryň arasyndadygyňy unutmagyn. Ätiýajy sähelçejik elden
berseň, özüň gapana düşersiň:.. Özüni durnalar ýaly ätiýaçlydyryn
öýdüp ýören Iner awçy şu gün seresapsyzlyk edip gapana düşdi.
Gaplaň üstüne zyňanyndan Iner awçy çep elini onuň agzyna
tutdurdy. Sag eli bilen jöwher pyçagy işledip ugrady. Jöwher pyçak
Iner awçynyň aýtmagyna görä ikinji gezekde gaplaňyň ysgynyny
alypdy. Ol ikinji, üçünji... onunjy pyçagy urup, gaplaňy süýndüripdi.
Ýöne gaplaňam awçynyň çep elini çeýnäp harap edipdir.
Ahal Iner awçynyň düýäniň üstüne kese daňlyp getirilenini
görüpdi. Nurbibi gelnejesiniň ýüzüni penjeläp “Waý!” diýip,
ýykylanyny görüpdi. Ol on ýyl mundan öňdi. Iner awçynyň gaplaň
bilen dikleşip urşanyny eşidip, onuň batyrlygyna agzyny açypdy.
Beýle edermenligi özüniň hiç wagt oňarmajakdygyna gynanypdy.
Onda-da ýüregine gyldyrgan batan ýaly bolup gynanypdy. Iner
kakasyny bejertmek üçin uzak ýerlere, Maru-Şahu-jahana gidip,
tebip getiripdi. Ondan-mundan çagyrylyp getirilen tebipler Iner
awçynyň çep goluny çigniniň iki barmak aşak ýanyndan kesip
aýrypdylar. Şondan soň ona golak lakamy galypdy.
Ýolbars bilen, gaplaň bilen ýörite dikleşýän pälwanlar bolanmyş
diýip, Ahal köp eşidipdi. Olar çep gollaryna köne keçe, garagurum
diýen ýaly zatlar bilen sarar ekenler. Ony ýyrtyjynyň agzyna
tutduryp, pyçaklaryny işleder ekenler. Ahal ol zatlara ynanybam
duranok, unabam duranok. Ol edermenlik däl, ýerliksiz töwekgellik,
ýeňilkellelik hasap edýär. Ahal “Onuň ýaly adamlar Iner golagyň
gününe düşseler aljyrar, ýagdaýdan baş alyp çykyp bilmezler, heläk
bolarlar” diýen pikire ynanýar.
Ahal ahyr pikirlerden soň ýene häzirki hakyky ýagdaýa gaýdyp
geldi. Ony bu ýagdaýa gaýdyp getirenem Iner golagyň sesi boldy.
— Şu gitjek ýigitlere baştutanlyk etmegi, hawa, Nurmuhammet
serdar saňa tabşyrsak diýýär. Şeý diýdiň dälmi, hawa — diýip, Iner
golak özüniň sag tarapynda çep tirsegini ýassyga ýaplap aýaklaryny
ýygryp gyşaran Nurahmet serdara seretdi. Elindäki käsäni ýerde
goýan serdar başyny atyp:
— Ras aýdýaň — diýip, onuň sözüni tassyklady. Serdaryň bu
tassyklamasy kime ýarasa-da, Garamergene ýaramady, özünden üç
ýaş kiçi Ahalyň öňe sürülmegini, özi barka ýigitlere baştutan edip
Ahalyň bellenmegini islänokdy. Şonuň üçinem Nurahmet serdaryň
tassyklamasy oňa peýkam bolup sanjyldy. Ol sözi içagyryny, ötläni
çeken ýaly çekdi. Onuň çytylan maňlaýyny, içiniň burlup gidenini
hiç kim aňlamady. Onuň gözünde oky ýokdy. Oky bolsa serdaram,
Inerem, Ahalam duran-duran ýerinde çüýlejekdi. Arman oňa güýji
ýetenokdy. “Garynjanyňam bilini bilip bogupdyrlar” diýleni-dä.
Garamergen: “Kelläm symyljap dur, içim agyrýar” diýip müň
bahana tapyp galasy geldi. Ýöne gurt degende, Goýmada diýilýän
nakylyň özüne-de diýiljeginden "çekindi. Onsoňam baştutanlyga,
şöhrata ölemen dyzaýanlygynyň sepi açylaryndan gorkdy. Eger şo
sep açylaýsa, ýaşulularyňam oňa bolan ynamy gaçjakdy. Şolaryň
ynamy gaçansoň şöhrat üçin atygsap duran arzuwyň bilen hoşlaşaý.
Haýsy bir ýumuş bolanda-da baştutan belleýän, seniň abraýyňy,
şöhratyňy göterjek ýene şol ýaşulular. Şolar gara diýse garasyň, ak
diýse aksyň.
Ine ýaşulularyň arasynda kakasy otyr. Olam şolaryň biri. Oglunyň
peýdasyna kelam agyz söz aýdanok. Näme üçin? Edil şolar bilen
dilleşen ýaly, ýa bir zat diýmäge golakdan çekinip ýörmükä? Ýa-da
oglunyň Ahaldan pesdigine, emelsizdigine olam ynanýarmyka?
“Olar öz aralarynda dilleşendirler. Kakamam şolara ynanandyr
ýogsam agzy mumlanan ýaly beýdip oturmaz ahyry”.
Iner golak gapydan girip, iç işikde ellerini owkalap duran Ilamana
seretdi. Onuň gözlerindäki sorag alamatyna düşündi. Gujagyndaky
ýassygy aýryp:
— Hä-ä, taýýarmy? Onda adamlaryň elini ýuwduryberiň, hawa
— diýdi.
Adamlar daşaryk, açyk howa çykdylar. Ilaman bilen Handanyň
hersiniň elinde uzyn jürnükli, ýaýbaň gulply eýran kündügi bardy.
Oglanlar sag eli bilen kündügiň gulpundan, çep elleri bilen
jürnüginden tutup, ýaşulularyň eline suw akdyryp başladylar.
Ýaşulularyň ellerini ýuwduryp bolansoňlar, Ahalyň eline suw
akdyryp başlan Ilaman:
— Ahal kaka, bileje gidýäs — diýip, özüniň gizläp bilmedik
begenjini daşyna çykardy.
Ol munuň ýaly ýumuşlara öňem gidipdi. Ýöne galtamanlar,
garakçylar bilen entek ýüzbe-ýüz duşup görmändi. Şu gezek
duşaryn, jarka-jarka gylyçlaşaryn diýen umydy bardy. Öz deňduşlary bilen çagalykdan bäri gylyçlaşyp, türgenleşip ýören Ilaman
ilkinji gezek öz güýjüni söweşde synamakçydy.
Maslahata çagyrylan ýigitler nahara garaşman dagadylar. Daň
tilki guýruk bolanynda, hol ilerki açyklykda ýygnanmaly etdiler.
Nahara diňe ýaşulular galdylar. Ahal bilen Handany Ilaman
goýbermedi.
— Meni bir nahary ýeke iýmeli etmäweriň — diýip saklady.
Öýe giren üç çanak palawyň ikisi ýaşulularyň öňünde galdy. Olar
bäş adamdylar. Çanaklaryň daşyna egrilen adamlar Aýatylla işanyň
bismilla diýerine garaşdylar.
Aýatylla işan Hafizulla işanyň iň uly ogludy. Hafizullanyň
mundan kiçem Sadylla, Abdylla atly iki ogly bardy. Sadyllany MaruŞahu-jahan etrapyna alyp gidipdiler. Şol ýerde oňa ýer-suw berip,
ony molla edinip saklaýardylar, Abdyllany Akdaşaýak obasy äkidip,
molla edinipdir. Ol Kesearkaçdady. Aýatylla işany şu obada galmaga
Iner golagyň özi yrypdy. Oňa obadan dört tanap ýer beripdiler.
Hafizulla işanyň ogullary onuň özi ýaly ýetik ahun däldiler. Özi
Hywada Allaguly hanyň medresesini gutarypdy. Hywa “Miskaýi
fizilan”, ýagny “alymlar öýi” diýlip ýöne ýere aýdylmaýardy. Onda
dünýäniň iň güýçli alymlary, ahunlary, hatamlary jemlenipdi.
Hafizullanyň özi şolardan sapak alyp, çykan ahundy.
Onuň ogullary medresäni görmändiler. Olary işanyň özi
okadypdy. Ol Hywadan gaýdanynda iki sandyk kitap alyp gaýdypdy.
Olaryň arasynda “Kasasyl enbiýa”, “Hoja Ahmet Ýasawy” diýen
ýaly kitaplaram bardy. Hafizulla ogullaryny okadanynda diňe
“Epdek” bilen “Rownak” bilen çäklenmedi. Olara “Gurhandan”,
“Hadysdan”
daşgary
şol
getiren
kitaplaryny
“Käfiýanam”,
“Şemsiýanam”, “Haşiýanam” okatdy, öwretdi. Şeýdibem ogullaryny
mollalaryň, ahunlaryň meýlisine, ylym, kitap hakdaky çekeleşigine
goşular
ýaly,
nämäniň
şerigata
gelip,
nämäniň
kowahata
sygmaýandygyny aňşyrar ýaly, edipdi. Üstesine-de “aňyrsy ýanar
otmuş” diýilýän işanlardan, öwlatlardan iň ýokary gatlak hasap
edilýän magtym tiresindendi. Şonuň üçinem Aýatylla obanyň diňe
bir mollasy däl, haýyr işi, şer işi seljerip, şerigat bilen ölçäp oturan
kazydy. Aýatylla işan:
— Serdar aga, alyberiň — diýip, onuň ýaşyna hormat goýup
aýtdy.
Aýatylla Nurahmet serdardan kiçidi. Nurahmet oňa: “Amanmy”
diýýärdi.
— Alyň onda, bismilla — diýip, Aýatylla işan sag eliniň ýeňini
ýokaryk çermäp, penjäni palawa urdy. Onuň yzyndan ýaş tertibi
boýunça Nurahmet serdardan başlap, Ilamana çenli ýeke-ýekeden
nahara ellerini uzadyp başladylar.
Naharyň başynda gürläp oturmak gelşiksizlik hasap edilýärdi.
Işandanam söz çykmansoň, adamlar sessiz nahar iýýärdiler, hem öz
pikirleri bilen gümradylar.
Aýatylla işanyň pikiri hüşür-zekat hakyndady. Şu obada hüşürzekady iň köp berýän Şally baýdy. Ýöne Aýatylla onuň hüşür-zekat
berşine henizem müňkürlik edýärdi. “Gyzyl-kümüş şaýlardan
berilmeli zekat kyrkdan bir bolmaly”. Şally baý ýüzden birinem
berýän däldir” diýip, işan şübhelenýärdi. “Onuň gyzyl şaýlary gaty
köp bolmaly. Berýän zekady diňe Garamergeniň aýalynyň dakynýan
şaý-sepiniň agramyna-da ýetenok. Onuň bilen ýerini, wagtyny tapyp,
ol
dünýäde
soraljak
hasap-hesipden,
musulmançylygyň
bäş
şertinden, şol şertleriň biri bolan hüşür-zekatdan gürrüň etmeli. Şu
gün şoňa maýam boldy”.
Şally baýyň ol zatlardan habary ýokdy. Onuň pikiri şu ýyl ýazyň
aýaklarynda, tomsuň başlarynda Maşadyň, Maru-Şahu-jahanyň,
Hywanyň bazarlaryna sürüljek mallar hakdady. Öten ýyl diňe
Maşadyň, Maru-Şahu-jahanyň bazarlaryna gidýän sürülere öz
mallaryny goşupdy. Bu ýyl Hywa mal sürülende oňa-da goşsam
diýen pikiri bardy. Ol mal äkidip satýanlara-da müňkürdi. Olar
malyň bahasyny doly berenoklar, gizleýärler. Şally baýyň eşitmişine
görä, mal satmaga gidýänler doýup geläýýärmişler. Elbetde, işan
aganyň aýdyşy ýaly ogurlyk edenler ol dünýäde dowzahda ýanar.
Ýöne ondan Şally baýa düşýän zat ýok. Onda ýanýan biri ýakýan
biri.
Şu ýyl Naryz kürti ýa-da Garamergeni Hywa mal sürýän adamlara
goşsam diýen pikiri bar. Kesearkajyň köp obalaryndan, haýsam
bolsa, bazarlaryň birine iberiljek mallar bir ýere ýygnanýar. Süriniň
ýany bilen sürekçilerden başga-da ony satjaklar, ony galtamanlardan
gorajaklar, atly-ýaragly jigitler gidýärler. Garamergeni şoňa, Naryz
kürti sürekçilere goşsa boljak. Naryz kürt hiç wagt baýyň gepinden
çykmajak wepaly gul. Şally baý ony öýerdi. Onuň edil özi ýaly
alamana gidip getirilen kürt gyzyny tapdy. Toý berdi. Beýle
dabaraly, beýle uly bolmasa-da, toý tutdy.
Naryz kürti öýermegini Şally baý özüniň adamkärçiligi diýip
hasaplaýardy. Aslynda onuň öýerilmegine sebäp bolan zat Şally
baýyň gabanjaňlygydy. Baýyň öýünde-de gelin bardy, gyz bardy.
Naryz bolsa daýaw, syratly oglan. Ony öýüň golaýynda saklamak ot
bilen därini bir ýerde goýan ýaly bir zatdy. Naryz kürtsüz bolsa öý
oňup biljek däldi. Odunyňa-da, suwuňa-da, oragyňa, döwegiňe-de
şol Naryz kürt ýetişmelidi. Masgaraçylygyň öňünden gaçyp Şally
baý oňa ürç edip gelinlik gözläpdem, tapypdam, öýeripdem.
Palawyň
üstünde
ýatan
gapyrgalaryň
etinden
bir
eliniň
barmaklary bilen saklap, beýleki barmaklary bilen dörjeläp, bir tokga
palawy jemlän, bölek etini şoňa garyp tokgalan Iner golagyň gözüniň
öňüne ýaşlyk ýyllary gelip geçýärdi. Gözleri ýanyp turan Iner awçy
Abaly serdaryň sag goly, attutary boldy. Onuň ýakyn kömekçisidi.
Ol serdaryň: “Iner ýet, Meredaly pälwana aýt, goý, ol duşmanyň sag
gapdalyndan gondalaw berip dursun” diýip, at üstünden üzeňňä
galyp, gamçysyny uzadyp durşuny görýär.
— Lepbeý, serdarym — diýip, Iner awçy atyň başyny öwürýär.
Türresine gamçy degen bedew toýnaklarynyň astyndan gum çägesini
düýrmegi bilen zyňyp ak urpakdan aşyp gidýär.
Hawa, Abaly serdar... Ahalyň oňa bir almany iki bölen ýaly
meňzeşdigini! Ahalam serdar bolmaga mynasyp ýigit.
Ertir daň entek agaryp-agarmanka atlanarlar. Onuň ýany bilen
bolsa öz ogly Ilaman gider. Arman uly oglunyň, Ýolamanyň
ýoklugy. Ony bir ýumuş bilen Akdaşaýak obasyna iberipdi. Ol ertir
geler. Bular gidensoňlar geler. Bähbit bolsun. Ilaman gidýär. Şoňa
şükür. Ahal edil Abaly serdar ýaly atyn üstünde üzeňňä galar.
“Ilaman, ýet, pylan zady pylan et diýer”. Ilaman: “Lepbeý, agasy”
diýip, ata gamçy çalar. Iner golak öz içinden: “Ömrüň gaýtalanmasy
ine şudur” diýip oýlandy.
Aýatylla işanyň eliniň ýagyny mesisine süpürip, gaýra çekilmegi
Iner golagyň pikirleriniň arasyna düşdi.
— Işan aga, çekilme, howwa, baryndan iýip otur — diýip, Iner
golak barmaklaryny ýalap aýtdy.
— Iýdim, bereket bersin. Tüweleme, süýjem bişirilipdir — diýip,
Aýatylla işan nahary öwdi.
— Palaw diýilýän zady howlukman, köp wagtyň dowamynda
iýmelidir — diýip, Şally baý öňe omzady-da, sözüniň üstüni ýetirdi.
— Palawdan doýulmaýar. Ýöne çak bolansoň boldy ediläýýär. Menä barmaklarymyň ujy ýygyr-ýygyr bolýança iýýändirin.
Şally baýyň aýdýanynyň ugry ýok däldi. Ol kelte boýly togalak
adamynyň nahardan doýan wagty ýokdy. Özi aýdyşy ýaly “Indi çak
boldy” diýip goýardy. Häzirem onuň garny daşyna aýlanyp gidipdi.
Ol başyna tahýa atylan ullakan suwkädä meňzeýärdi. Şonda-da
bürgüdiňki ýaly penjesi palawy garbap alyp, pişigiň kellesi ýaly
tokgalap agzyna oklaýardy.
Adamlar ýeke-ýekeden gaýra çekildiler. “Iý-dä” diýip, olaryň
hersine mürähet edildi. Her kim köp iýenligini aýdyp nahary öwdi.
ŞORGUÝA ÇENLI
Çekenäni halas etmek üçin ýola düşmeli atlylar bellenen ýere
ýygnanyp ugranda, gündogar tarapda symgylt zolak emele gelipdi.
Ine bu daň tilki guýruk boldy diýilýän wagtdy. Ýigitleriň ikisinden
başgasy
ýygnanypdy.
Entek
gelip
ýetişmedikleriň
biri
Garamergendi, beýlekisi Nurahmet serdarlaryň goňşusy Atagulydy.
— Handan, Ataguly turmadymyka? — diýip, Ahal özi ýaly dor
bedewli ýigitden sorady.
— Bir-ä bir turupdy.
Handan sözüniň yzyny aýtmanka, ümrüň içinden çykan ýaly
bolup atly göründi.
— Hanha, gelýärem asyl — diýip, Handan sözüniň üstüni ýetirdi.
Ataguly ýoldaşlary bilen salamlaşandan soň, Garamergene bir käse
çaý içer salym garaşdylar. Gündogaryň symgylt zolagy barha
ulalýardy, agarýardy. Gädile-gädile oraga dönen aý dik depede
görünýärdi. Aýyň ýagtylygy diňe özüniň bardygyny bildirmäge
ýetýärdi.
Aýa gözi düşen Ahal ejesiniň: “Dört tirkeşikleriň soňky aýam
aýaklap barýar” diýeni ýadyna düşdi. Bu aý türkmenlerde ýigrimi
dokuz günden ybarat aýlaryň biridi. Indiki aý Rejep, soňky Meret,
Meretden soňam Oraza aýy. Bu bolsa tomsuň yssy wagtlary, günüň
uzyn wagtlary bolar. Ahal agzyny beklänok. Ýöne ejesi selälige
turanynda oýanyp, onuň bilen çaý içmekden lezzet alardy. Her ýylda
diňe bir gün selälige ýörite turardy. Olam gadyr gijesi diýilýän
gijedi. Şol gün naharam iýýärdi, agzynam bekleýärdi. Tomsuň ot
ýaly uzyn günlerinde agyz beklemegiň nähili kyndygyny ol bilýärdi.
Gadyr gijesi selälige turýan, agyz bekleýän bir özi däldi. Özi ýaly
ýigitleriň köpüsi şeýledi.
Ol suwsardy, agzy kepäp, dodaklary ýarylara gelerdi. Şonda-da
bir owurt suw içsem diýen pikiri ýokdy. Ol beýleki özi ýalylar suw
içýärmiş diýip eşiderdi. Ony özüne erk edip bilmezlik, ejizlik hasap
edýärdi. Öten ýyl Garamergen bilen bir ýerden gelýärdi. Ikisiniňem
agzy beklidi. Bir guýudan atlaryny suwa ýakdylar. Şonda
Garamergen:
— Hiç ýerde gürrüň etmäweri, men-ä suw içmesem öljek —
diýip, Ahala ýalbardy. Ahal:
— Men seniň suw içeniňi göremok. Görsem aýdaryn — diýip,
Dorbedewiň jylawyndan tutup, alyp gitdi. Garamergen hezil edip
suw içdi. Ahal ony görmedi. Dogrusy görmedik boldy.
Ýigitleriň biriniň:
— Wagt-a boldy — diýen sesine Ahal pikirlerden açyldy.
Daşyna garanjaklap:
— Ilaman, bar, Garamergeni turzup gaýt — diýip, sag gapdalynda
duran ýigide ýüzlendi.
— Lepbeý, agasy.
— Oňa aýt-da, yzymyzdan ýetiber — diýip, Ahal atyny gündogar
demirgazyga tarap sürüp ugrady. Atlylar çat manlaýlarynda
lowurdap duran ak ýyldyzy indi gördüler. Şu daň ýyldyzydy.
Yrymçy ýigitler ony gowulyga ýordular.
Obanyň
itleri
atlylary
ysyndan
tanaýan
ýaly,
jabjynyp
topulmadylar. Käwagt bir “haw-haw” edip ýaltalyk bilen üýrdüler.
Olam “Sag-aman gidip geliň, ýoluňyz ak bolsun” diýip, pata berýän
ýalydy. Atlylar sessiz-üýnsüz, ýagdan gyl sogrulan ýaly bolup
obadan çykdylar.
Agşamky garalyp ugran asman topragy, paşyrdap oturan otlary
birkemsiz ezipdir. Soňam bulutlar para-para bolup tüýdülipdir.
Olaryň her ýerde bir bölegi galypdyr.
Asman alabaharyň garly meýdanlaryna meňzeýär. Gije gar
meýdany kemsiz ýapar. Soňra bulut syrylyp, ertesi gün çykar. Ýeri
keçe bolup ýapan gar erär. Meýdana seretseň guzaýlarda ýatan
garlara gözüň düşer. Asmanyň buludam häzir edil şonuň ýalydy.
Howadan gök otlaryň ysyna garylan, duýgyňa lezzet berýän
mylaýym ys burnuňy gaşaýardy. Otlaryň terligi howa-da geçen
ýalydy. Günortadan öwüsýän şemal çigrek däldi. Bu bolsa gündiňiz
has mylaýym maýyl boljakdygyny aňladýardy.
Atlary gaty sürenokdylar. Olar öz ýorgasyna barýardylar.
Toýnaklaryň sesi çala eşidilýärdi. Olaryň aýaklarynyň astyndan
käwagt bir guş pysyrdap uçýardy. Ýöne atlaram olaryň pysyrdysyna
ürküp ýa-da kürtdürip duranokdylar. Munuň ýaly wagt ýola düşseň
beýle pysyrdynyň boljakdygyny bilýän ýalydy. Atlylaryň ýüzi barha
gyzaryp, altyn öwsüp duran daňlaga tarapdy.
Esli ýöränlerinden soň Ilaman olaryň yzyndan ýetdi. Barşyna
Ahalyň gapdalyna dykyldy-da:
— Häzir gelýär. Baramsoň turuzdylar. Arkaýyn ýatan ekenler —
diýdi.
Soňra hiç kimden ses çykmady. Atlaryň şol gidip oturyşydy.
Toýnaklar “typyrt-typyrt” edip birsydyrgyn seslenýärdi. Howa bolsa
şol agaryp gidip otyrdy.
Günüň dogjak ýeri kömür etmek üçin gandymyň depe ýaly
üýşürilip goýlan közüne meňzeýärdi. Heý bolman-da, Ahal ony şoňa
meňzedýärdi. Ol her ýyl kömür edýärdi. Öten gyşam iki sebet kömür
taýýarlap öýe getiripdi. Şol kömür henizem gutaranok. Ol semawar
üçin iň ykjam, iň amatly odun. Semawar ýeke gysym kömür bilen
gaýnaýar. Iki sebet kömür diýilýän zat bir tomsuň semawaryny bütin
töwerekleri
bilen
oňarýar.
Ýöne
kömri
diňe
gandymdan
taýýarlamaly. Gandym diýilýän agajam beýle bir üýşüp ýatanok,
çöpläp almaly. Ahal kömri ogly Salyr bilen taýýarlapdy. Şonda:
“Näme üçin kömri diňe gandymdan taýýarlamaly, sazakdan,
çerkezden kömür edip bolmaýarmy? Näme üçin gumda sazak köpde, gandym, sözen ýaly agaçlar az?” diýip, oňa sorag baryny
ýagdyrypdy...
Ýylgynlynyň düzüne girip ugranlarynda, gün dogjak-dogjagyň
üstündedi. Günüň dogjak ýeri güberilip görünýän äpet güle
meňzeýärdi. Onuň aşagy gyzyl, ýokarsy sargylt reňkdedi. Güwläp
ýanýan ýalna meňzeşdi. Asmandaky bölek-bölek bulutlara heniz
dogmadyk günüň şöhlesi düşüp, mis jam ýaly gyzgylt öwüsýärdi. Şo
bulutlaryň gyrasy mise hasam meňzeşdi. Mämişi bilen garylan
solgun gyrmyzy reňk. Oňa türkmenler narynç reňk diýýärler.
Garamergen
atlylar
Ýylgynly
düzlüginiň
çetinden
girip
ugranlarynda, olaryň yzyndan ýetdi. Atyň birneme gyssalandygy,
howlukmaç sürlendigi onuň dem alşyndan görnüp durdy. Elbetde, at
entek çygjarmandyr. Onsoňam muňa Küýki diýerler. Ýöne-möne
zada çygjarýan at däldir. Onuň gyssalyp sürlendiginem diňe Ahalyň
seýis gözleri aňypdy. At çalaja sojaýardy.
— Tas ýalançy bolupdym. Şu bela tabşyrsamam turuzmandyrlar
— diýip, Garamergen gele-gelmäne öýdäkilerine igenip ugrady.
Öýdäkileri ony wagtynda turzupdylar.
— Gitjek bolsaň wagt-a boldy. Horaz gygyrýar — diýip, ony
yralapdylar. Garamergen turmany kyn görüp, horazy biwagt
gygyrmakda aýyplady. Oňa erbet sögünipdi.
— Beýle horazy palawa atmak gerek — diýip, beýlesine
agdarylyp ýatypdy. Ýigitleriň ýanynda bolsa günäni öýdäkileriň
üstüne atdy. Hiç kim onuň sözüne hawa-da diýmedi, ýogam. Atlar
birsyhly typyrdaklap öňe ümzük atyp barýardylar.
Gözýetimden
keýik
sürüsiniň
tapyrdaşyp
barýandygy
ýolagçylaryň gözüne ildi. Janawarlar atlylary uzakdan gören
bolmaga çemeli. Olar ýyndamlykda köplenç wagt özlerinden rüstem
gelýän bedew atlar bilen aýak synanyşmagy onçakly halap
baranoklar. Şeýle ýaryşlaryň özleri üçin hasratly gutarýandygyny
bilýärdiler. Şonuň üçinem uzakdan atlyny gördügi, golaýlaşaryna
garaşyp durman, ökjäni götermek bilen bolýardylar. Atlylardan
açygrak bolanlaryny kem görenoklar. “Olar ynha düýeden
gaçanokmyşlar” diýip gürrüň edýärler. Düýä bukulyp, olaryň has
golaýyna, peýkam ýeter ýaly ýere barýanlaram, şeýdip aw
edýänlerem barmyş. Ahal olar hakda edilýän myş-myş gürrüňleri
eşitse-de, entek şeýle aw edilenini gözi bilen görmändi.
Atynyň sojap duranyna garaman, Garamergen keýiklere tarap
ümledi.
— Biri-ýarymy alnaýsa-ha kem bolmazdy. Şorguýuda çişlig-ä
bolardy — diýip yjaza soraýan ähende gürläp, Ahalyň ýüzüne
seretdi. Ahal oňa seretmän:
— Sen ozalam bir gezek aw edipdiň, ýadyňa düşýärmikä? —
diýip, şol içinden owlak çykan keýik hakynda ýatladyp aýtdy.
Awa
dyzmaçlar
diňe
Garamergen
däldi.
Rugsat
berilse
Handanam. Ilamanam, beýlekilerem dyzmaçdy. Gözleri ýanyp duran
ýigitler atlary bir derledenlerini kem görenokdylar. Şonuň üçinem
Ahal sözüniň üstüni ýetireninde, hemmeler eşider ýaly edip aýtdy.
— Ýaz aýlary keýikleriň guzlaýan wagty bolýar. Şonuň üçinem
häzir aw etmek gowy däl. Onuň ýagdaýyny Iner agadan gowy bilýän
adam ýokdur. Şol “Aw etmek häzir bolmaz” diýip aýdýar.
Iner awçynyň ady orta düşensoň ýigitleriň dyzmaçlygy ýatdy. Bu
ýigitleriň ýanynda Iner golagyň aýdany edil daşa ýazylan kanun ýaly
görülýärdi. Ony halamaýan, onuň diýenine pisint etmeýän diňe bir
adam bardy. Olam Garamergendi. Gözünde oky bolsa Iner golagy
bir pursatam saklajak däldi. Gözüne ilen ýerinde serreldip taşlajakdy.
Arman, güýji ýetenokdy. Garynjanyň bilini bilip bogupdyrlar.
“Bir wagt gaplaň awçynyň bir elini çeýnäpdir. Ol şonda durşuna
çeýnän bolsa oňat bolardy. Onda gojany ilem ýigrenmezdi,
Garamergenem”. Hawa, ol ilem diýip aýtdy. Garamergeniň özi
ýigrenensoň, ony ilem ýigrenip ýörendir, heý bolmanda, ýigrenýän
adam başga-da köpdür öýdýärdi. Ine “Ogram özüne osar, orramsam”
diýilýän nakylyň manysy şu bolsa gerek. Eger Ahal bilen ikiçäk
bolan bolsa onda şo duýgularyny daşyna çykarsa-da çykarardy.
Häzir bu ýigitleriň öňünde oňa bogny ysmady. Diňe “Bolýar ekendä” diýip, içini hümledip oňdy.
Az wagt dymşyp gitdiler. Soňra ýene ýuwaş-ýuwaşdan gürrüň
başlandy. Ýene-de şadyýan şorta sözler aýdyldy. Gülküler dik
asmana galdy. Käbir ýigitleriň öýlenendäki guşak çözdürişlerinden,
ädik çykardyşlaryndan gürrüň açyldy. Kimdir biri çepiksiräk ýigidiň
üstünden düşýärdi. Çepiksi ýigit öýlenende onuň gelni bilen geçiren
ilkinji agşamyny diňläpdirler.
— “Garadolan pälwany ýykdym” diýip, gelniniň ýanynda
öwünýä — diýip, Garamergen aýtdy. Çepiksi oglanam oňa sözde
ýan berer ýaly däldi.
— Sen öte eşidensiň. Men Garamergen pälwany diýendirin —
diýip, çepiksi ýigit gyzyp aýtdy. “Kelteje adam girrik bor” diýenleri
dogry bolmaga çemeli, çepiksi ýigidiň hyrra gahary gelipdi,
gulagyna çenli gyzarypdy.
— Seniň göreş tutaýmak hyýalyň-a ýokdur-da, çek atyň başyny.
Ýene-de... — diýip, Garamergene janygyp aýtdy.
— Baý, senem-ä Nursähet, mis ýaly derrew gyzaýýaň-ow —
diýip, Ahal ony köşeşdirjek boldy.
— Ýok, how, Ahal, bulara ynha Alyň ala meýdany
diýäýmeseň, ýa-da “Hemedan daş bolsa, kädi ýakyn” edäýmeseň
halys degnaňa degýärler — diýip, Nursähet jedirdedi.
Göreş
meselesinde
onuň
Garamergeniň
üstüne
rüstem
gürlemeginiň jany bardy. Göreşde Garamergeniň döwi pesdi. Ol ikisi
köp göreşipdiler. Kän gezegem Nursähet ýykypdy. Bir saparky
göreşde şeýle bir waka bolupdy. Garamergen bilen Nursähet kän
çekeleşipdi. Kä ol dartdy, kä beýleki silkdi. Şo barmana Nursähet
ony agdardy. Adamlaryň şowhuny bilen Nursähet nämäň-näme
bolanyny bilenokdy. Gürpüldäp gaýdan Garamergen ýerinden turup
bilmän ýatyrdy. Ýüzi edil burç ýaly dym-gyzyldy. Ony ýerinden
turuzjak bolan ýigitler birden pakyrda berip gülüşdiler. Hiç zatdan
habarsyz Nursähet bäsdeşiniň ýüzüne seretdi. Asyl onuň uçgury
ýolnup, galyp bilmän ýatan bolsa nätjek. Bu entek öýlenmedik ýigit
üçin uly masgaraçylykdy. Oňa tomaşa edýän diňe erkek adamlar
däldi. Obanyň gelin-gyzlaram seredýärdiler. Bu ýagdaýy aňan gelingyzlar gülşüp, ýüzlerini sowdular. Şonda ýer-ä ýarylmandy,
Garamergenem girmändi.
Elbetde, ony bu ýigitleriň hiç biri ýadyndan çykarmandy. Esasy
ýadyndan çykarmadygam Garamergendi. Nursähetden aryny aljak
bolup her hili pikir edip görüpdi. Bu ary ýerine salar ýaly däldi. Ol:
“Göreşen bolup, märekäniň ortasynda birden balagyny aşak çeksem,
syrtyny ýalaňaçlasam” diýibem oýlandy. Ýöne Garamergen ol
pikirini ýerine ýetirip biljek däldi. Bilmejeginiňem sebäbi bardy. Ilki
sebäpleriň birem güýji, emeli pesdi. Elini guşakdan aýyrdygy
Garamergeniň
özi
öňki
gününe
düşäýmese-de,
güpürdäp
ýykyljagynyň ujy iki däldi. Nursähediň ony desse gaýtaran ýaly
gaýtarjakdygyny bilip durdy.
Nursähediň “Ýene-de...” diýip, Garamergene alarany şonuň
üçindi. Nursähet ony ýatlamak islänokdy. Beýlekiler gürleşselerem,
gürrüň etselerem, Nursähet olara goşulmazdy. Onuň häzirki
gyzmasam Ahala aýdyşy ýaly halys degnasyna degipdi.
Garamergeniň
şol
ýykylyşyny
Nursähet
ýatlamasa-da,
Garamergen onuň gelni bilen bolan ilkinji gijesinde diňländigini
hemişe ýatlaýardy. Ilki-ilkiler, geň, gülşükli görnen gürrüňleri indi
öňki täsirini ýitiripdi. Indi ol gürrüňler aýak aşagynda solan, esgi
ýaly bolan gülüň ysynyň ýa-da aýdaly çomujyň gülüniň adama täsir
edişi ýaly täsir edýärdi.
Bu ýatlamanyň başlanmagyna-da Garamergen özüniň sebäp
bolanyny bildi. Ökünip, dilini dişledi. “Garadolan pälwan” diýen
sözleri haýsy şeýtan seniň diliňe berdi?” diýip, öz-özüne käýindi.
Ahalyň “Mis ýaly gyzaýýaň-ow” diýen sözi Garamergene ýarady.
Ahalyň ady tutulsa seňrigini ýygyrýan Garamergeniň gözüne Ahal
perişde ýaly bolup göründi.
Garamergeniň häsiýeti “Şeýtanyň şerinde, adam elinde, alty
aýagy
bar,
guýrugy
bilinde”
diýilýän
mataldaky
terezilere
çalymdaşdy. Bir söz ony göteribem bilýärdi, bir söz aşak basybam
bilýärdi. Beýle häsiýeti Ahal ownuklyk, durumsyzlyk hasap edýärdi.
Garamergen bolsa özüniň şol ownuklygy bilenem adamlara baha
berýärdi.
Ýigitleriň öňüni giň jar kesip ýatyrdy. Jar giň hem çuňdy.
Bu sil suwunyň geçen jaranydy. Şu jaran bilenem Ýylgynly
düzlügi gutarýar. Bu jarandan geçip bir salym ýörärsiň weli, belentlipesli gum depeleri başlanar. Onsoň aňyrda Şorguýam daş däldir.
Olar jaranyň darrak ýerinden atlaryny bökdürip geçdiler-de, öz
gorgunyna sürüp başladylar. Ahalyň ýigitleri atylan peýkam
ýalydylar. Olaryň baryp degmeli nyşanasy Şorguýudy.
Şorguýyny nyşana diýip hasap etseň, oňa tarap atylan ýene bir
peýkam bardy. Şol iki peýkam Şorguýuda duşmalydy. Ikinji peýkam
bir süri dowardan, on sany galtamandan, Garrybaý çopandan, Tarhan
suwçudan ybaratdy. Olar ikinji tarapdan Köwreýikli guýusyndan
Şorguýa tarap süýşýärdi.
Çopanlaryň ähli goşy-golamy ýüklenen gök ineri idip barýan
Tarhan gaty ýadaw görünýärdi. Ol entek gijäni ukusyz, mal sürüp,