Kesearkaç - 12

öýdýärmiň? Ýok, Ahal, otüki, beýle günäni etme. Ol dünýäde
Dorbedewiň öňünde jogap bermeli bolarsyň — diýip, Esen söwdagär
ýüreginden syzdyryp-syzdyryp aýtdy.
Garamergen meselesinde Esen söwdagär yzçydanam dilgirdi. Ol
özüni talajak bolup synanan şol näkesiň Garamergendigine hemişe
ynanyp, Şally baýyň kiçi ogluna hemişe müňkür bolup gezdi. Onuň
galtamançylykda,
onda-da
ýöne
galtamançylygam
däl,
alamançylykda tutulmagy söwdagäriň şol müňkürligini has-da
berkitdi. Yzçynyň şol yzyň Küýkiniň yzydygyny Iner golaga soň
aýdanyndan Esen söwdagäriň habary ýokdy.
— Men adamlaryň iki tarap bolup çaknyşmagyndan heder edip
ýalan sözlemeli boldum — diýip boýun alypdy. Şeýle diýip, ol Iner
golaga aýdypdy. Ýöne ol gaty giç aýdypdy. Iner golak bolsa ony
içinden çykarman saklapdy. Sebäbi aradan ep-esli wagt geçenden
soň, aýdanyň peýdasam ýokdy. “Ony nähak ýere garalajak
bolýarsyňyz” diýmekdenem, onuň tarapdarlary, Şally baý dagy
gaýtjak däldiler. Şol gezek söwdagäriň sözi bilen Garamergene
müňkür bolunmagyna-da dilgir bolupdylar. Atanur bir gezek Iner
golaga:
— Şol boýy bir garyş, sakgaly iki garyş jyn ýaly söwdagär
üçinem ne gözel ýigide müňkürlik edýäňiz — diýip, çalarak bir
igesini sürtüpdi. Şonda-da Iner golak yzçydan eşidenlerini oňa
aýtmandy.
— Söwdagäri talan Garamergen bolmasa gowy zat. Ýöne nämäňnämedigini wagt aýdar — diýip, köpmanyly sözläpdi. Iner golak
“Garamergeniň zandynda ogurlyk bar bolsa, talaňçylyk bar bolsa,
ýene özüni görkezer” diýip düşünýärdi. Ol goturyň gaşanman, bir
zada oýkanman oňup bilmejekdigine ynanýardy.
Dorbedewiň eýesi Ahal bolsa-da onuň ykbalyny ýeke Ahalyň özi
çözüp biljek däldi. Onuň üçin il-gün bardy, Iner golak bardy. Oňa
Ryzaguly hanyň habaryny aýdanlarynda: “Bolýaram” diýmedi,
“Bolanogam” diýmedi. Ol şu meselede özi bilen ikiçäk gürleşen Iner
golaga:
— Maňa maslahat berýän adamlar-a şu çalşyga göwnänok. Ýöne
siz unaýan bolsaňyz, siziň diýeniňiz maňa-da bolar. Iner kaka —
diýip, ýuwaş, basyk ses bilen gürledi.
— Maňa galsa-ha, Garamergene Dorbedewiň ýalynyň ýekeje
gylynam rowa görjek däl, howwa — diýip, Iner golak agrasdan
ýuwaş ses bilen gürledi. — Bu ýagdaý ýaşulularyň gelen karary
boldy, howwa. Howwa, Şally baý saňa Ryzaguly hanyň hödürlän
bahasyny berer.
— Ryzaguly han Dorbedewi alaýmasa sypdyrjak däl öýdýän.
Maňa baýyň beren bahasam gerek däl — diýip, Ahal aýtdy. — Bu öz
dostuňy satyp iýen ýaly bolýar. Ony meniň keşdim çekmez. Öňki
kör-aman günüm bilen oňaryn.
Iner golak onuň bu sözleri halys ýürekden aýdýandygyna
düşündi. “Abaly serdaryň ogly-da” diýip pikir etdi. Ogul Abaly
serdaryňkam bolsa, onuň terbiýesi Iner golagyň özüniňkidi. Ahalyň
deregine ekizleriň haýsy biri bolsa-da häzir Ahalyň beren jogabyny
bererdi. Şu geçen ýyllaryň dowamynda Ahal ekizler bilen bir öýe
girip, çykmadygam bolsa, adamlaryň gözüne olar üç dogan
ýalydylar.
Ahalyň çagalykda eden garagolluklaryndan nägile bolan oba
adamlary onuň ejesi Halbikä däl-de, Iner golaga arz ederdiler.
Adamlaryň birnäçesi henizem Ahal Iner golagyň iň ýakyn
garyndaşy, agasynyň ogly däldir öýdenokdylar.
Ahalyň jogabyndan kanagatlanan Iner golak:
— “Ogry oýuňdan döremesin, gotur goluňdan” diýlenidir. Bir
näkesiň kössi hemmäňe ýeter — diýip, ol kesedaki tümmül bolan
çaýyny owurtlap içdi. — Iliň arasynda “Adam adamdyr, haýwan
haýwandyr” diýen düşünje bar. Eger sen häzir razy bolmasaň, iliň
arasyna “Özüniň bir agta ýabysyny bir gerçege rowa görmändir”
diýen gürrüň ýaýrar.
— Şol gerçek edil Aksoltanyň ogly ýaly bigünä bir adam
bolaýan bolsa...
—
Ynha
ondan
iliň
habary
ýok.
“Eýran
galtamanlary
Garamergeni şu ýerden tutup äkidipdirler” diýen myş-myş
ýaýradypdyrlar. Häzirlikçe şoňa adamlaryň köpüsi ynanýar.
Ahal sesini çykarman, esli wagt oturdy. Eliniň aşagyna düşen
düwür kesejik bolsun, çöp bolsun, ony çümmükläp alýardy. Iki
barmagynyň arasynda owkalap görýärdi-de, eliniň tersi bilen gapa
tarap oklap goýberýärdi. Iner golakdanam ses-üýn çykmansoň, öýde
ümsümlik emele geldi. Iň soňy Ahal:
— Ýaşulular razy bolsa, siz razy bolsaňyz, oňa menem razy.
Ýöne Ryzaguly hanyň beren bahasyny alyp biljek däl. Beýle etsem
il-gün meni harsydünýälikde aýyplar — diýip, özüniň soňky pikirini
aýtdy.
Şally baýyň gyýr baýtalynyň bir taýy bardy. Şol taý Küýkiniň
tohumyndan diýýärler. Küýki bilen Dorbedewem bir atyň tohumy
bolmaly. Iňe, şo taýy, üstesine-de Şally baýyň öz münüp ýören
alaşasyny, bäş-on sany goýny Dorbedewiň bahasy diýip, Ahala
bermegi makul bildiler. Dorbedewiň şeýle arzan satylandygyna
adamlaryň arasynda gynanan köp boldy. “Beýle boljak bolsa, şonam
alyp durmaly däl ekeni. Dorbedewi mugt beräýmeli ekeni”
diýenlerem,
“Talaňçylygyň
bu-da
bir
görnüşi”
diýenlerem,
“Garamergen ile duýdurman talasa, bukulyp ogurlasa, Şally baý
gündiziň günortany, iliň gözüniň alnynda, adamlaryň garagyna basyp
ogurlaýar” diýenlerem tapyldy.
Iner golagyň ýanyndan çykyp gaýdan Ahal kebzesine agyr ýük
ýüklenen ýalydy. Ol özüni Dorbedewsiz göz öňüne getirip
bilmeýärdi.
Şubela
göz
öňüne
getirjek
bolup
dyrjaşsa-da
bolmaýardy. Ol ganaty gyrlan, uçup bilmän pasyrdap, togalanyp,
emgek çekip ýören guşy, aýagy döwlen, agsaklap zordan süýrenýän
keýigi göz öňüne getirdi. Özüni Dorbedewsiz, paý-pyýada halda
Şally baýyň alaşasynyň üstünde göz öňüne getirip bilenokdy. Bu
ýagdaý onuň göwnüne düýbünden bolmajak zat ýalydy. Aslynda ol
Dorbedew bilen dünýä inen ýaly, onuň bilen ekiz taýy ýaly,
Ýolaman bilen Ilamanyň bolşy ýaly, ony öz dogany hasap edýärdi.
Ekizlerde bir häsiýet bolýar. Olam çagalykdan bir-birine badagly
ýaly, iňňeli-sapak ýaly tirkeşip ýörýärler. Olar özlerinden uly
doganlary bilenem, kiçi doganlary bilenem beýle däldirler. Ikisi
welin, edil tilkiniň guýrugy ýaly, biri nirä gitse, beýlekisi hem şo
ýana öwrülip ýörendir.
Ynha Ýolaman bilen Ilaman nähili ulaldylar. Emedekläp
ugranlaryndan beýläk tä öýlenýänçäler, aýry gapydan girip çykmaly
bolýançalar bir-biriniň yzyndan galmandy. Bir ýerde olaryň birini
gören bolsaň, gapdalynda beýlekisem bardyr. Olar ajyganlarynda-da
deň ajygyp, suwsanlarynda-da deň suwsaýardylar. Ýatanlarynda-da
bir
ýorganda
ýatýardylar.
Olaryň
sene-mene
edenini
aňsat
göräýmersiň. Bu häsiýet diňe Ýolaman bilen Ilamana degişli däl. Bu
ähli ekizleriň diýen ýaly gylyk-häsiýeti. Ahalam Dorbedew bilen
şolar ýaly ekiz taýmykam öýdýärdi. Ondan aýrylsa öz ýagdaýynyň
nähili boljagyna akyl ýetirip bilenokdy. Onuň häzir bilýän zady Iner
golak ara düşenden soň Dorbedewi bermeli bolar.
Küýkiniň neslinden bolan taýy berjek diýýärler. Ol ony seýislär.
Ýöne ondan Dorbedew çykarmyka? Ol seýisçiligiň azabyndan gaçan
adam däl. Ýogsa onuň azaby ýöne-möne azapmy? “Aty at edýänçä,
eýesi
it
bolar”
diýip,
türkmenler
agzynyň
ugruna
aýdyp
goýbermändirler. Bu nakyl Ahal ýaly seýisçiligiň agyr, inçe işini
başyndan geçiren adamyň aýdan zady bolsa gerek. Täze taýy at
edýänçäň, gör, näçe daňdanyň süýji ukusyny goýup, daňdanyň
çigregini iýmeli, içiň ýanmaly, hunabalar ýuwutmaly bolarsyň.
Haly, keşde diýen ýaly işlere inçe iş diýilýär. Ýeke iňňäni ýalňyş
sançsaň, ýeke çitimi nädogry çitseň keşde bozular, nagyş ýoýular.
Şonuň üçinem olara senet, sungat diýilýär. Seýsiň işi näme,
şolardan pesmi? Seýislenýän atyň iň bärkisi agşam iýmine bir gysym
artyk arpa atyp gör. Şol at ertir öňküsini tapaýarmyka? At diýilýän
zady
gezdirileninde-de,
suwa
ýakylanda-da
eýläk-beýläk
daradylanda-da belli bir kadany saklamaly. Ýogsa at diýip seýisläniň
ýaby
çykar.
Ahalyň
keşdeden,
halydan
başy
çykmasa-da
seýisçilikden başy çykýar. Ol şuňa welin belet.
Dorbedewiň elden gitjekdigi hakyndaky habary eşitmek Halbikäde, Aksona-da ýeňil düşmedi. Olaram Ahaly Dorbedewsiz göz
öňüne getirip bilmediler. Olary gynandyran zat diňe bir Dorbedewiň
aýralygam däl-de şol aýralyga Ahalyň, hasam beter Salyryň
gynanjagydy. Ýöne welin olar Iner golaga-da uly hormat
goýýardylar. Oňa Ahalyň atasy ýaly, şu maşgalanyň maşgalabaşy
ýaly seredýärdiler. Iner golagyň aýdanyny, Ahalyň kanun hasaplaýşy
ýaly, maşgalanyň ählisi kanun hasaplaýardy. Şonuň üçinem Halbike:
— Bähbit bol-a, oglum, Iner kakaň diýýän bolsa, ondan boýun
towlap bolmaz. Ol bizden gowy bilýändir — diýdi.
Aksonanyň oýmak ýaly owadan gözlerine balkyldap ýaş geldi. Ol
geplese gözýaşy paýrap gitjekdi. Şonuň üçin hasyr-husur aňyrsyna
öwrüldi. Dulda duran gap-gaçlary eýläk-beýläk süýşürip güýmendi.
Bu habary eşiden Salyr aglady. Diňe gözýaşyny däl-de, sesini
gizlemän aglady. Uly ili bilen möňňürip aglady. Ýüzin ýatyp, ýüzüni
ýassyga oýkap aglady Halbike oňa:
— Goý, köşek, heý, uly adamam aglarmy? Sen uly adam, erkek
oglan ahyry — diýip, oňa basalyk berdi. Ýöne garry enäň bu pikiri
onçakly şowuna düşmedi. Agtygyna göwünlik berjek bolup,
hamsygyp, özi aglady. Gaýyň enesiniň bu ýagdaýyny gören
Aksonanyňam
döküldim-döküldim
diýip
duran
gözýaşyny
saklamaga gurby çatmady. Düwmeler onuň ak ýüzünden togalanyp,
paýrap gaýtdy. Şeýdip içeri matamhana öwrüldi. Maşgala edil
gölegçilere garaşýan ýalydy. Ahal ýüzüni ýassyga oýkap ýatan
ogluna azgyryldy.
— Tur, şu ýerden! Mysalaň gursuň!..
Mundan ozal Ahal diňe Salyra däl, şu öýde hiç kime-de şeýle
azgyrylmandy. Elbetde, onuň aýalyna-da, ogluna-da käýýän,
gatyrganyp, gahary gelen wagtlary bolupdy. Şonda-da ol azgyrylman
ýuwaşlyk bilen agraslyk bilen käýinerdi. Halbike oglunyň bu
häsiýetinm “Kakasyndan galan miras” diýip düşünýärdi. Bu gezek
welln Ahalyň azmly sesinden öýüň içi sarsyp gitdi. Halbike hasyrhusur başyndaky gyňajy bilen gözüni süpürdi. Salyr sapandan sypan
daş ýaly bolup gapydan çykdy. Bu azgyrylmasynyň ýerliksizdigini
“Jany ýanan Taňrysyna gargar” edenini Ahalyň özem aňlady.
Daşarda güpürdän at toýnagynyň sesini gussaly ýüzüni aşak salyp
diňledi.
Bu güpürdäp giden Salyrdy. Ol Dorbedewiň uýanyny salyp,
eýersiz, ýalaňaç gerşine atlanyp, gamça basypdy. Ol özüniň näme
üçin ata müneninem, nirä gitjeginem bilenokdy. Atylan peýkam ýaly
süýnüp, obadan saýlanan Dorbedewiň jylawyny Ýalaňaç baýra
ýetýänçä çekmedi. Ol bat bilen zyňlan ýumak ýaly bolup, baýyrdan
aşdy. Salyr gözden ýitende, baýryň depesinde bir bölejik tozan
galdy.
Obany iki bölüp, tozan turzup giden Dorbedewiň ýalaňaç
gerşindäki Salyry gören adamlar Ahalyň öýündäki hasratdan
habarsyz bolsalar-da, şu ýagdaýyň aňyrsynda bir zadyň çöküp
ýatandygyny, muny çapyksuwaryň keýpine etmeýändigini aňdylar.
Ozalam ýaşulularyň gelen kararyndan habarly goňşular ýagyş
ýaganda damjalaryň oý ýere syrygyşy ýaly, ýuwaş-ýuwaşdan
Ahallara gelip ugradylar. Her kim bu gussaly öýe basalyk boljak,
göwünlik berjek. Az salymyň içinde öýüň içi-daşy diýen ýaly
adamdan doldy.
— Beýdip ýas tutup oturmaň — diýip, Atagulynyň kakasy Goňur
aga aýtdy. — Başa gelenini sowsun, beterinden saklasyn.
Bu gelenleriň arasynda Ilamanam bardy: Ol: “Iki gözüň birini
çykaryp durkalar, iki goluň birini çapyp durkalar, iki aýagyň birini
kesip durkalar, nädip ýas tutmajak” diýip gygyrasy geldi.
“Garamergen tutulanda Şally baýlar nähili agladylar nähili ýas
tutdular. Bu maşgala üçin Dorbedew şonça-da ýokmy? Olam
maşgalanyň bir agzasy. Maşgalaňdan bir adam gitse neneň
aglamajak, neneň ýas tutmajak?
Dorbedew gidýär. Özem kim üçin diýsene? Mydama gözünde
oky bolsa Ahaly urjak bolup ýören, bolgusyz şyltaklary toslap, Ahala
ýapyp ýören, umuman adamlaryň köýneginiň içinden ýapyşan
bürmek ýaly obany ynjalykdan aýryp ýören bir näkes, bir gende
üçin, ýylanyň ýigrenen narpyzy üçin. Özem diňe bu öýi ýa Ýandakly
obasyny däl, bütin Kesearkajy taşlap gitmeli. Özem kime gitmeli?
Garamergen ýaly diňe bir oba däl-de, bütin Kesearkaja külli
Horasana, özüni ýigrendiren Ryzaguly hanyň huzuryna barmaly. Şol
zatlary pikir edip oturan Ilaman öz duýgusyny daşyna çykardy.
— Eger Dorbedewi Ryzaguly hana bermelem bolsa “Garamergeni
goýber” diýip däl-de, “Şony berkräk sakla, goýberäýme” diýip
bermeli.
Ilamanyň şu sözünde özüniňem, şu ýerdäki beýleki adamlaryňam
pikiri, duýgusy, ähli gazaby jemlenipdi. Ýalaňaç Dorbedewe atlanyp,
obanyň ortasyndan geçýän köçeden tozan turzup giden Salyryň şo
gidişidi. Ol agşama çenli, tä garaňky gatlyşýança yzyna dolanmady.
Ol Gün ýaşanda-da Ýalaňaç baýryň gerşindedi. Şol ýerden
günbatarda Mizewäniň goýy gök bulup görünýän gaýalarynyň
aňyrsynda gizlenen Güne, horazyň guýrugy ýaly bolup onuň yzynda
galan elwan şapaga syn edip durşuna enesi Halbikäniň:
“Düýn öýlän-ä, düýn öýlän,
Atym gitdi düýn öýlän.
Aýagynda al kössek,
Süýräp gitdi düýn öýlän” — diýip, telim gezek otaran matalyny
ýatlady.
Göz baglanyp ugransoň, öňküsi ýaly güpürdedip däl-de
Dorbedewi ýuwaşja ýöredip, ilerden gaýrak obany iki bölýän
köçäniň çetinden girdi. Çagalar haý diýmän, şu köçäniň ugruna
ýygnanarlar.
Olar
ala-wagyrdy
edip,
“Görüpgaçdy”,
“Geýimbasyrdy”, “Çürrükdepdi” ýaly oýunlary oýnarlar. Edil öten
agşamam şol oýnanlaryň biri Salyrdy. Oňa oýun diýseň gözi
açylýardy. Tozana-çaňa bulaşany onuň üçin hiçdi. Bukulanlary
gözlemek, olaryň birini pellehana bilen araňa düşürip tutdurmazlyk
üçin durnalaryň hüşgärligi ýaly hüşgär bolmak, eşekçiniň üýşürip
goýan gumuny depip gaçmak, öňünde geýimlerini bürenip ýatan
oglanlaryň kimdigini tanamak, tananyňdan soňam towşan turan ýaly
bolup, özüňe okdurylan çaga tutdurman pellehana atmak, gör nähili
hezil.
Ol düýn şeýledi, düýn hezildi. Bu gün bolsa Salyr üçin başga
döwür, başga dünýädi. Ol gapdalyndan çykyp:
— Salyr oýnaýasmy? — diýip, habar gatan oglanyň soragyna
jogap bermän duşundan geçip gitdi. Ol öýe gelip atdan düşdi.
Dorbedewi ýatagyna, Ahalyň gök ýorunjadan dolduryp goýan
ahyrynyň başyna eltip goýberdi. Üýşen märeke sowlupdyr, goňşular
dargapdyrlar. Öýde maşgalanyň öz-özleridi. Salyr sesini çykarman,
öýe girdi, töre geçdi. Ýassyga kükregini berip ýüzin düşüp ýatdy.
Hiç kimden ses çykmady. Diňe Halbike:
— Köşek ajygansyň. Ynha ýilik ýaly gatyk bar, Bir dişlem çörek
iý;— diýip, agtygyna ündedi.
— Iner kakaň göwnän bolsa, il-gün oňlan bolsa, olara “Munyňyz
bolanok” diýip bolmaz ahyry — diýip, Ahal agras tukat ses bilen
aýtdy. Bu sözler häli, Salyryň çykyp gitmezinden öň edilip oturylan
gürrüňiň dowamydy. Ahalyň Salyr barka aýdyp ýetişmedik sözleridi.
Ine, şu gürrüňi aýtmak üçinem Ahal uly güýç sarp etmeli bolupdy.
Ol bu sözleri aýtmalydy. Özem Salyryň göwnüne degmän
aýtmalydy. Sebäbi Salyram Dorbedewe Ahalyň özi bilen deň şärikdi.
Ahal onuň seýsi bolsa, Salyr onuň çapyksuwarydy. “Çapyksuwar
bedewe ýarpy” diýip, onuň halypasy Hojaly seýis janygyp aýdardy.
Ol wagt halypasynyň sözüne onçakly üns berip durmadyk Ahal onuň
manysyna özi seýis bolansoň düşündi. Bedewe ökde seýsiň gerekligi
ýaly ökde çapyksuwaram zerurdy. Ol Dorbedewi seýisleýşi ýaly
Salyra-da çapyksuwarlygyň inçe tärlerini öwredipdi. Ine, şu ýüzin
düşüp ýatan Salyr Dorbedewiň ady-owazasynyň dünýä dolmagy üçin
uly iş edipdi. Jylawy çekmeli ýerinde çekmäge, goýbermeli ýerinde
goýbermäge, ýoluň boşlaw, ýakyn tarapyny saýlap almaga ussatlyk
gerekdi. Üstesine-de Aly Aşraf ýaly her hili haramçylykdan
gaýtmaýan hilegär çapyksuwarlaryň öňünde durmaly bolupdy. Bir
gezekki toýda şol haramzada Çaşgyn seýsiň atyny nätdi. Onuň
ýüzüne gamçy çalyp ýaryşdan çykaryp goýberdi. Eger Salyr onuň
şol hilelerini bilmeýän bolsa, şol gamçy Dorbedewiňem ýüzüne
degäýmelidi.
Bolup geçen wakalary ýatlap, Salyryň Dorbedewe bolan
hukugyny öz ýanyndan ykrar eden Ahal joşup gelen gahary üçin
oglundan ötünç sorasy geldi. Ýöne welin bu sähraýy türkmenleriň
ýazylmadyk bir kanuny bar. Her näçe günäkärem bolsa, ata oguldan
ötünç soramaýar. Ol diňe atanyň mertebesiniň kiçelmegi, ejizligi dälde ogul üçinem, uly masgaraçylyk, ýüzügaralyk hasaplanýar. Bu
zatlary oýundan geçirip, ýatlamalaryň ýumagyny çözläp ýatan
Ahalyň uzyn gije gözüne uky gelmedi. Onuň saçyna öňde-soňda ak
düşmeli bolsa, şol ak gije görünse gerek.
Ahal Maru-Şahu-jahanda bolanda, dosty Çaşgynyň aýdan sözi
ýadyna düşdi. Ol: “At garrar, ýaryşlardan galar. Höwür aty bolar.
Şonda maňa Dorbedewiň tohumyndan bir taýy ele salar ýaly kömek
edeweri” diýipdi. Ahal oňa söz beripdi. Hawa, söz beripdi. Muňa
ykbal diýerler. Sözüňe-de, wadaňa-da, kasamyňa-da seredip
duranok. Ol öz kanuny boýunça hereket edýär. Seň üstüňden öz
hökümini çykaryp, öz häkimligini ýöredýär. Çaşgyn ykbalyň
çykaran bu höküminden entek habarsyzdyr. Eşidäýse, gör, nähili
gynanar.
Kimiň gynanjagyna, kimiň begenjegine-de seretmän, il arasynyň
gürrüňine gulak asman, seretan aýynyň ony barha ýakynlaşýardy. Ol
ellerini gowaldyp gelýän pälwan ýaly, ejiz garşydaşynyň üstüne
haýbat atyp, barha süýşüp, abanyp gelýärdi.
Türkmenlerde aýdylyşy ýaly leňňeç aýynyň ony on aýakly äpet
leňňeç bolup, Ahalyň üstüne barha golaýlaşýardy.
Bu öýde hasrat çekmeýän, bu ajy aýralyga örtenmeýän, ýanmaýan
ýokdy. Ahalam, Halbike-de, Aksona-da elibe dönüpdi. Ýöne Salyryň
hasrat çekişi has çökderräkdi. Ol ir bilen Dorbedewe atlanyp
gelýärdi. Içini gepledip, nirelerde näme işläp ýöreninem hiç kim
bilmeýärdi. Aty öňküsi ýaly seýisçilik sungatyň ähli jikme-jigi bilen
seýislänokdylar. Ony Salyr äkidýärdi, getirýärdi. Oglanyň özem
horlanyp barýardy. Sanlyja günüň içinde duluklary tapyşyp, diňe göz
bolup galdy. Igli çagany gör-de, Salyry gör. Bagtynda iýip-içme ýok,
ýatyp uky alma ýok. Irginsiz içgepletmeler çagany gaty basym
sandan çykarýan ekeni.
Ýowuz aýralygy ýüreginden syzýan ýaly Dorbedewiňem öňki
keýpi ýokdy. Gündiz ol meýdanda otlaýarmy-otlanokmy, ony diňe
Salyr bilmese, başga bilýän ýokdy. Ýöne Ahalyň bilýän zady
Dorbedewiň ahyryna dökülen ot gowzaman şol durşuna galýardy.
“Eýesiniň ýüregündäki galagoplygy bedewler derrew duýýardy.
Olaryň keýpi eýesiniň keýpine baglady. Şonuň üçin bedewňň ýanyna
barynyňda,
öz
gussaňy
unudyp
barmalysyň.
Seýis
bolsaň,
çapyksuwar bolsaň bular seniň ilki bilmeli zadyň...” Ine, halypasy
Hojaly seýsiň telim gezek nygtap, Ahalyň gulagyna telim gezek
guýan zady. At ýigidiň diňe bir ganaty däl, ol ýigidiň dostudyram.
Hakyky dostlar bolsa, seniň ýüregiňdäkini ýüzüňe seredip bilýärler.
Hanha, Dorbedewe serediň. Ol indi önküsi ýaly başyny belent
tutup, hekgerip, keýkerip ýörenok. Aram-aram bedewiň gözüniň
owasynda çylpyk görünýär. Onuň daşynda siňekler gaýmalaşýarlar.
Şol çylpyklar atyň ýüregindäki hasratyň daşyna çykan alamatlarynyň
biridi. Ahal ony ýaglyk bilen telim gezek süpüripdi. Her gezegem
ýiti pyçak bilen gyýylýan ýaly, ýüregi gyýym-gyýym bolup
süpüripdi. Dorbedewiň kellesini gujaklap, özüniň köz atylan ýaly
bolup gyzyp duran gursagyna oýkapdy.
Atylan peýkamyň öňünden süýşüp gelýän gaýa ýaly
bolup,
seretan aýynyň ony gelip ýetdi. Horazlaryň gygyryşynda-da, daňyň
atyşynda-da, oraýana şapagyň üýşürlen ojar közi ýaly bolup
ýanyşynda-da. Günüň tamdyrdan çykan tegelek petir ýaly bolup
doguşynda-da, şemalyň öwsüşinde-de hiç hili üýtgeşiklik ýokdy. Şol
öňküler ýalydy. Bu zatlar Ahalyň maşgalasy üçin, şu öýden girip
çykýanlar üçin üýtgeşik ýaly bolup görünýärdi. Diňe şolar üçin ýel
gelip, harasat gopjak ýaly, Gün tutulyp, howa gap-garaňky boljak
ýaly bolup görünýärdi.
Halbike-de, Aksona-da towuklar bilen deň ýatmasalaram deň
turardylar. Bu gezegem şeýle boldy. Aksona iki sany jürdegi alyp
ümüş-tamyşda, entek gündogar, tarap tilkiguýruk bolup-bolmanka,
suw getirmek üçin guýa tarap ugrady. Obanyň akar ýabam bardy.
Ýöne ýap onda-mundarak bolýar. Köplenç oba arasyndan daşda suw
tutulýar. Şonuň üçinem Ýandakly obasynysynyň gelin-gyzlary
köplenç suwy guýudan alýarlar. Aksona jürdegi bilen suw getirip
goýandan, Halbike köneje semawary suwdan dolduryp otlady.
Kömür atdy. Semawaryň şyggyldysy haý diýmän eşidildi.
Ukudan oýanyp, gözüni açan Ahal Salyryň ýatan ýerine seretdi.
Ol heniz turmandy. Ýöne oýa bolara çemeli, çalaja gymyldaýardy.
Ahal ardynyp, dik oturdy. Oturan ýerinden ýuwlan çüýşe ýaly
arassa, mawy asmana göz aýlady. Gazykda duran Dorbedew
ýuwaşja hokrandy. Oňa gözlerini aýlan Ahalyň kalbynda ýatdan
çykyp ugran közüň, sanjylan tikeniň yzasy täzelendi. Ol ogluna
seretdi.
— Salyr, oýanan bolsaň, oglum, tur. Dorbedewiň aýagyny ýaz —
diýip ýadaw äheňde iki eli bilen ýüzüni sypalap aýtdy. Salyr
Dorbedewi eýerläp, Ýalaňaç baýra tarap ugranda, şapak körükde
üýşüp duran köz ýaly gazarypdy.
Gün guşluga galyp ugranda, Dorbedewi Gümmezgaýa äkitjek
adamlar, olary ýola saljak adamlar Ahalyň öýüniň töweregine
ýygnanypdy.
Üýşen
märekäniň
ýüzi
ýylgyranokdy.
Olar
“Garamergen geljeg-ow” diýip begenmeýän bolara çemeli. Olar
gölegçi ugratjak ýaly tukatdylar.
Ugramaly adamlar ýaşulularyň gelerine, ak pata — bererine
garaşýardylar. Dört-bäş ýaşulynyň başyny çekip, Iner golak geldi. Ol
gele-gelmäne:
— “Ýolagçy ýolda ýagşy” diýipdirler. Bäri-bärde Gümmezgaýa
ýokdur. Gijä galman ugraberseňizem bolar — diýdi.
Salyr kakasyna ýüz tutsa, Gümmezgaýa äkidilmejegini bilýärdi.
Bu gezek Ahal toýa, at goşmaga gidenok. Bu gidişlikde
çapyksuwaryň oňa geregi ýok. Düýn Salyr kakasynyň ýanynda
özüniňem Gümmezgaýa äkidilmegini ýaňzydypdy. Kakasy oňa
gaharly bolmasa-da, berk jogap beripdi.
— Sen nämäňe gitjek? Işiň ýok!
Bu sözleriň aýdylyşyndan Salyr özüniň äkidilmejegini aňypdy. Ol
sözler ýaş çapyksuwaryň ähli umydyny asmandan asypdy. Salyryň
bolsa iň soňky pursata çenli Dorbedewiň ýanyndan aýrylmasy, onuň
bilen bile bolasy gelýärdi. Şonuň üçinem ýüregine daş baglap, Iner
golagyň, ak pata bermäge gelen ýaşulularyň öňünde gögerdi.
— Iner kaka, menem gidäýin. Gaty gidesim gelýär — diýip, uly
adamlaryňky ýaly akylly gözleriniň gabagyny düşürdi. Onuň
owadan, tegelek, çaga gözleri içi suwly oýmak ýaly balkyldady.
Sähel bahana boldugy şol oýmak ýaly gözlerdäki ýaş paýrap
gaýtjakdy. Muny aňan Iner golak özüniň ýalňyz eliniň penjesini
Salyryň başyndaky çöwürme telpegiň üstünde goýup:
— Git, köşek, git! Sen gitmeseň bolmaz ahyry — diýip, mähir
bilen aýtdy. Soňra ol Ahala tarap gygyrdy — Ahal, Salyram äkidiň.
Boş gaýdýan ýabylaryň birine mündüräýiň.
Boş gidýän ýaby iki sanydy. Biri eýerlidi, Şally baýyň alaşasy
eýersizdi. Eýerli ata ol tarapdan selen Garamergen münmelidi.
Dorbedewiň eýerini aýryp, ony Şally baýyň alaşasyna geçirmelidi.
Oňa-da Ahal münmelidi. Ol alaşa Dorbedew gidenden beýläk
Ahalyňky bolmaly.
Aýatylla işan köpçüligiň öňüne çykyp doga okady. Onuň ýokary
tutan elleri maňlaýyndan taýyp gaýdyşyna köpüsi agaran sakgalynyň
ujuny sermeläp gaýdanda, adamlaryň hemmesi “Omyn” diýip,
ellerini ýüzlerine syldy. Atlylar Burjula tarap ýola düşdüler. Olar
gözden ýitýänçäler, Ýalaňaç baýyrdan aňryk aşýançalar märeke
onuň yzyndan seredip durdy. Ahalyň adamkärçiligi hakynda,
Garamergeniň siňek ýaly ýürek bulap ýörşi barada, köplenjem
Ahalyň käsesine düşüşi barada, şondan gelenem Ahalyň ony
zyndandan boşatmak üçin Dorbedewden, onda-da uly baýlygyndan
geçişi barada gürrüň etdiler. Ýöne bu gürrüňlerden Halbikä-de,
Aksona-da çigdiň gabygy ýaly peýda ýokdy. Ol öwgüler ýanyp
duran iki sany ýüregi köşeşdirerden ejizdi, gaty ejizdi.
Ine, her gatlagy bir asyryň beýany, kemerinde aýrak guzlaýan
gaýalar. Muny ilki görýän adam hopugman seredip bilmeýär.
Kükregi harsaň daşly gaýalar. Hol ýokardan kiçijik bir daş gaçdygy
ýeterlikdir. Ol ýere gelip düşýänçä müň daş onuň gapdaly bilen
gaýdar. Onsuzam seňňerläp duran daşlara sähelçe bahana gerek.
Gatyrak üsgürseňem, gatyrak gülseňem güpürdäp gaýdyberjek ýaly
bolup durlar. Neneň onsoň bu ýerleri ilki gezek görýän Salyr
hopukmasyn. Ol-a oglan. Bu gaýalar, kemerler, harsaň daşlar ilki
görýän uly adamynam hopukdyrarça bar. Ýolagçylar Burjulynyň
jülgesinden,
Haýytgalanyň
darajyk
deresinden
geçdiler-de,
Gümmezgaýa ýetdiler. Haýtgysynyň deresem zal görmedik adamy
hopukdyrýan, ýüregini gysdyrýan ýerleriň biridi. Iki tarapdan ýoluň
üstüne abanyp duran dik gaýa üstüňe eňip gaýdyrberjek ýaly bolup
dur. Bu gaýanyň ýokarsyndan gaýdan daş hiç ýere degmän, şol
inişine guýa oklanan ýaly bolup, ýoluň ortasyna gütläp düşjekdi.
Gümmez gaýanyň jülgesi giňdi, ýaýbaňdy. Ol Garagumuň giň
gollarynyň biri ýalydy. Ýolagçylar jülgäniň ol tarapyndan giren bäş
atly bulara garaşyp durdy. Ahal dagyny gören badyna olar bärik
ugradylar. Hiç kim atyna münmedi. Olaryň bärik ugranyny görüp,
Ahalyň ýoldaşlaram atdan agdylar. Iki tarap jülgäniň ortasynda
tapyşdylar. Bir-birine Taňry salamyny berdiler. Diňe Garamergen
bärden baranlaryň her haýsy bilen elleşip görüşdi.
Aňyrdan gelýän atlylaryň birini Ahal derrew tanady. Ol Rabatyň
seýsi Aly Aşrafdy. Aşraf özüniň bäsdeşini tanady. Ol Ahala ýörite
başyny atyp, onuň adyny tutup:
— Essalawmaleýkim, agaýy Ahal! Hoş gördük! — diýip
salamlaşdy. Ahal bolsa:
— Waleýkim, Aly Aşrafy han — diýip, onuň adynyň soňuna
“han” diýen lakam goşup aýtdy. Umuman iki tarapyň arasynda köp
gürrüň edilmedi. Bärden baranlar Garamergeni öz taraplaryna
geçirensoňlar Dorbedewi ýalaňaçlamak bilen boldular. Ahal onuň
boýnundan gujaklap, sagrylaryny, boýunlaryny, ýüzlerini Sypap
hoşlaşdy. Salyr Dorbedewiň ýüzüne ýüzüni oýkap aglady. Özi sessiz
aglady, hiç kim onuň aglanyny duýmady. Duýulsa käýeljeginden
gorkdy. Birdenem Dorbedewiň gözlerine seretdi. Kellesini gaýrarak
çekip seretdi-de:
— Kaka, Dorbedew aglaýar — diýip, uly ili bilen möňňürip
aglady. Hiç kim oňa “Sesiňi goý, munyň bolmaz”, “Erkek oglana
aglamak aýyp bolar” diýmedi. Dorbedewiň, gözlerinden damýan
damjalary gören Ahalyň bogazy dolup, dünýäsi eliň aýtymyna geldi.
Biygtyýar beýlesine öwrüldi. Ony aglamakdan saklan zat, onda-da
uly güýç sarp edip saklan zat erkeklik buýsanjydy. Gel-gel indi Aly
Aşrafyň öňünde aglamalymy? Hatda gözüňe ýaş aýlanyňam
görkezmeli däl. Onsuzam seret, Aly Aşrafyň guduraýşyny.
Dorbedewi ele salandan soň Kesearkaçda, Horasanda, Horezminde
hiç kim onuň öňüne düşüp biljek däldi. Şonuň üçinem gynanýanyny
duýdurmaly däl. “Item öz arryklygyny gurda bildirmezmiş”.
Aly Aşrafynyň ýanyndaky ýoldaşy, saryýagyz ýigit Dorbedewiň
jylawyndan ýapyşdy. Dorbedew başyny silkip goýberdi. Jylaw onuň
elinden sypyp, howada galgady. Aly Aşraf: — Sen dur, mürze!
Muny özüm oňararyn — diýip, jylawy gapyp aldy. Onuň mürze
diýip adyny tutany Ryzaguly hanyň ogly Fahredin mürzedi.
Atlaryň
gylyklaryna,
häsiýetlerine
belet,
köp
ýyllaryň
çapyksuwary Aly Aşraf atyň jylawyny edil alkymynyň ýanyndan
tutup, aňryk äkitdi. Ony öz münüp gelýän atyna tirkäp atlandy.
Aňyrdan gelenler aňryk ýüzlendiler.
Aly Aşraf hanyň yzyna düşüp barýan Dorbedew birden durup
yzyna seretdi, hokrandy. Bu bolsa onuň iň soňky hoşlaşygydy. Ony
gören Ahalyň birden ysgyny gaçdy. Elleri diýen etmedi. Depesinden
gaýnan suw guýlan ýaly boldy. Salyry Şally baýyň alaşasynyň
syrtyna elinden çekip zordan mündürdi. Bärden baranlar ýene bärik
öwrüldiler.
URUŞ
Il arasynda käbir hadysalar, käbir wakalar bolýar. Olar adamlaryň
aňynda jaýdar ornaşýar-da, soňabaka anyk wagty aňlatmak üçin
hyzmat edýän senä öwrülýär. Dorbedewiň Eýrana berilmegem şolar
ýaly wakalaryň biri boldy. Ol diňe Ýandakly obasynda däl-de, bütin
Kesearkaçda şeýle boldy. Adamlar şo ýylyň özünde “Dorbedewiň
Eýrana berilmezinden pylança wagt öň, berleninden pylança, wagt
soň” diýip, wagty kesgitläp ugradylar. Bu hem Dorbedewiň Eýrana
berlen wagtyndan üç aý geçensoň bolupdy.
Şol belli wakadan soň eset, sünbüle aýy geçip, mizan ortadan
agypdy. Şu ýerde ýene bir zady anyklalyň. Siziň: “Näme üçin
hemişe
şemsi
aý
toparlaryna
ýüzlenýärsiňiz?”
diýip
sorag
bermegiňiz mümkin. Kesearkaçda şol mahallar kamary aý toparlary
ýörginlidi. Ýöne biziň şemsi aý toparlaryna ýüzlenmegimiziň öz
sebäpleri bar. Bu aý toparlary kamary aý toparlary ýaly ýylda 10-11
gün öňe süýşüp duranok, pasyllar belli wagtynda gelýärler. Bu bolsa
wagty has takyk göz öňüne getirmek üçin amatly.
Mizan aýy ortadan agyp, meýdanyň agy-gögi ýygnalypdy.
Gök otlary, baglaryň ýapraklaryny sowuk urmadygam bolsa, howa
çigräpdi. Şol çigrek ir bilen hasam duýdurýardy. Gapyny açanyňdan
haff edip ýüzüňe urýan sowujak howa endamyňy tikenekledýärdi.