Kesearkaç - 26

toýda Dorbedewe baýrak berilmegidi. Özem baýragy ýaryşa goşman
berdiler. At çapyşygy başlanan dessine jarçy orta çykyp:
— Haý, adamlar eşidiň how! Şu toýda Eýrany, Turany, Horasany,
Horezmini baglan Dorbedewem bar haw! Goşatal obasyna hormat
goýup, ol toýa gelipdir, haw! Şonuň üçin ilkinji baýrak Dorbedewe
berilýär, haw! — diýip, uly sesi bilen gygyrdy. Ýaryşyň diwaly
bolup, ozany galany kesgitläp oturan ýaşulularyň biri boýy gulaç
ýarym düýp halyny Ilamanyň idekläp orta çykaran Dorbedewiniň
üstüne atdy. Ilaman Dorbedewe atlandy-da, ony märekäniň öňünden
daradyp geçdi.
Toýuň baýragyny alyp, hasyr-husur toýy taşlap gaýdyberseň, ilgün näme diýer? Bu ýagdaýy her kim bir zada ýorup, her kim bir hili
gürrüň etmezmi? “Ahal-a ýöne baýragyny alyp gitmäge geläýipdir”
diýjek adamlar tapylar. Gybatkeşlere gybat gerek. Gybat bolup dile
düşeniňden on gezek dümewläniň ýeňil düşer. Şonuň üçin Ahal toýy
taşlap gaýdyp biljek däldi. Üşese-de, sowuklasa-da başa gelenini
görerin etdi. Şol sowuklamanyň ine netijesi. Dümew Ahaly şol gün
düşege ýykdy. Onuň kellesi agyrdy, gyzgyny köpeldi.
Oba tebipleriniň oňa etmedik emi galmady. Olaryň biri ýygnap
goýan meýdan otlaryndan gaýnadyp, oda azajyk zäk atyp içirse, ýene
biri bölejik esgini düýrläp, ujuny köze degrip otlady. Şol ody Ahalyň
çekgelerine degrip çitnedi.
— Ot orazdyr. Oduň öňünde durjak bela bolmaz. Hol pylanyň
oglam şunuň ýaly ýatyrdy. Baryp çitnedim welin ýüzüniň ugruna
turup gidiberdi. Hakyt, Halbike, maňa ýalan, saňa çyn — diýip,
kempir tebip özüniň ýalňyşanynam duýman agzyny dolduryp gürläp
otyr. Diýjek bolsaň iliň aýdyşy ýaly “Saňa ýalan, maňa çyn” diýmeli.
Tebip bolsa “Maňa ýalan, saňa çyn” diýip, ýylgyrman, zat etmän
ýaňrap otyr.
— “Oduň öňünde bela durmaz” diýip, Lukman Hekimiň hut özi
aýdanmyş. Ol adamlar aňyrsyna göz ýetirmän, hiç zat aýtmaýarlar.
Olara tebiplik Alla tarapyndan berlipdir — diýip, tebip kempir
düwme jyňňyrdaýan ýaly çalt-çalt gepledi.
Lukman Hekim “Oduň öňünde bela durmaz” diýip aýdypmyaýtmanmy, oňa güwä geçip biljegem, aslynda Lukman Hekimiň
kimdigini, nähili adamdygyny bularyň arasynda biljegem ýokdy.
Ýöne tebipleriň hemmesem Lukman Hekimiň adyndan hereket
edýärdi.
Tebipleriň ýene biri düýe ýüňünden işilen uşlyba ýedi düwün
salyp, ony Ahalyň goşaryna daňdy.
— Şunuň günde bir düwnüni çözüp, ýene goşaryňa daňaýgyn. Bir
hepdede düwnem gutarar, seniň gyzgynyňam aýrylar. Bu Weýis
pygamberiň nazary siňen malyň ýüňüdir. Bu köp dertleri dep edendir
— diýip, kempir jedirdäp gürledi. Ýöne welin Weýis babanyň nazary
siňen malyň ýüňem Ahalyň derdini dep edip bilmedi. Onuň gyzgyny
gün-günden köpelmese azalmady. Onda-da, üşedip gyzdyrýardy.
Elini elleseňem, maňlaýyny elleseňem, edil ot ýalydy. Özem üşäp,
dişleri şakyrdaşyp durdy. Atylan goşa ýorganyň aşagynda-da
ýylynyp bilenokdy.
Onuň süňňi hemişe gyzdyryp duranokdy. Gyzgynlyk gün içinde
bir gezek ýa iki gezek bolýardy. Gyzgyny ýok wagty kellesem
agyryp duranokdy, birneme açylyp ýaýraýardy. Gyzgynyň goýberen
pursatlarynda Nursähediň dutarda tiňňirdedýän heňini, onuň pessaý
aýdýan aýdymyny, Tarhanyň dilli tüýdükde çalýan käbir heňlerini
diňläýmesi ýok däldi. Dutaryň, tüýdügiň şirin owazlary ony
Ýylgynlynyň
deňiz
ýaly
düzlügine,
Garagumuň
geriş-geriş
depelerine, aňňatlaryna, gollaryna aýlaýardy.
Bu günem Nursähediň ýapbyllak aýdýan aýdymyny diňläp
ýatyrdy.
— Iki sany atly geldi — diýip, oňa habar berdiler.
— Oglanlar, kimem bolsa geleni garşylaň. Atdan düşsünler —
diýip, Ahal bir ýerden ylgap gelen adam ýaly sojap, sözleriň arasyny
kesip aýtdy. Soňra gobsundy. Barat pälwan onuň üstüne abanyp, ony
gymyldamakdan, tagaşyksyz hereket etmekden saklady. Üstündäki
ýorgany düzedişdirdi.
— Gelenleri Ilaman garşylady. Arkaýyn ýatyber sen. Kän
gymyldamak saňa bolanok — diýip, oturanlaryň biri aýtdy.
Şol mahal gapy açylyp, öýe egni horjunly Çaşgyn seýis girdi. Ol
Ahalyň ýagdaýy ganymat bolansoň Durun etrapyna bir garyndaşyna
gidipdi. Ol ýerde iki gün ýatyp şu gelşidi. Çaşgyn dostuny görüp,
Ahal ýene turjak bolup dyzady. Gobsunanda onuň gaşlary içi
towlaýan ýaly ynjyly çytyldy. Ýöne ony artykmaç hereket etmekden
sakladylar. Çaşgyn seýis:
— Ýat, ýat. Sen gymyldama. Men özüm, özüm... — diýip, oňa
basalyk bolup üstüne egildi. Ol Ahaly gujaklap salamlaşdy. Soňra
beýleki oturanlaryň her haýsy bilen elleşip görüşdi. Barat pälwana
çiňňerilip seretdi:
— Be, bu görýänim şol meşhur Barat pälwanmy? — diýip, geň
galyjylyk bilen sesini süýndürip aýtdy.
— Eger sen şeýle pälwany tanaýan bolsaň, men şonuň edil
özüdirin.
— Barat pälwan diýseň tanamajak barmy? Ony çagalardan
sorasaňam tanar.
Çaşgyn seýsiň diýýäni dogrudy. Barat pälwanyň adyny eşitmedik
bu jelegaýda uludan – kiçä ýekeje adamam ýokdy. Ýöne Barat
pälwan Çaşgyny tananokdy. Ol Çaşgynyň adynam eşitmändi. Barat
pälwan Çaşgyn atly meşhur bedewiň bardygynam bilenokdy. Onuň
meşhur bedewlerden bilýäni, gulagynyň köp eşideni Rabat bilen
Dorbedewdi.
Çaşgyn
näçe
ýyndam
bolsa-da,
Rabat
bilen
Dorbedewiň ýanynda aýagy pesdi. Çaşgyn Dorbedew bilenem,
Rabat bilenem köp atlaryň arasynda ula gidip, käte ikinji, köplenç
üçünji bolup gelýärdi. Şol iki atyň ýok ýerinde Çaşgyn seýis atyny
ula goýbermäge gaty bir höwes edip baranokdy. Ol ähli atlaryň
ýyndamlygyny şol iki atyň aýagy bilen deňeýärdi.
Öz atynyň aýagynyň pesligini Çaşgyn seýis öz seýisçiliginden
görenokdy. Ony Çaşgynyň tohumyndan görýärdi. Onuň bedewiniň
zanny meşhur atlardan däldi. Dorbedewiň, Rabatyň aňyrdan gelýän
zandy meşhur atlar. “Rabatyň zandy Rüstemiň Rahşyndanmyş. Oňa
Rabat diýip at dakylmasam şonuň üçinmiş” diýen söze Çaşgyn seýis
çaga ýaly ynanýardy.
Ahalyň şu üç bedew hakynda öz pikiri bardy. Onuň halypasy
meşhur seýis, ady alyslara ýaýran Hojaly aga:
— Atyň aňyrdan gelýän zandam gerekdir. Ýöne atyň ýyndamlygy
esasan seýse baglydyr — diýip, Ahalyň gulagyna edil gurşun guýan
ýaly guýupdy.
— Hemme zat atyň tohumyna bagly bolýan bolsa, onda ullakan
seýisçiligem bolmazdy — diýip, şol meşhur seýis aýdypdy.
Dorbedew bilen Küýküniň zandy bir. Bir baýtaldan, bir atdan bolan
taýlar. Ýaryşa girenlerinde aýaklary ýer bilen gök ýaly. Küýki diňe
zandy bilen meşhurdy, Dorbedew aýagy bilen. Küýkinem meşhur
eden Dorbedewiň aýagydy. Elbetde, Dorbedew bilen Küýkiniň
aňyrsyny yzarlasaň, olaryň taryhynda, ata-babalarynda ýyndam
bedewler kän bolupdyr. Ýöne Dorbedewiň derejesine ýeten
bolmandyr.
Garamergen
ýaly
käbirleri
Ahalyň
mertebesiniň
belentligini Dorbedewden görýär. Iner golak aýtmyşlaýyn at ýigidi
bezäp biler. Ýöne ýigidi ýigit edýän at däldir-de, aty at edýän
ýigitdir. Şol zatlary kellesinde aýlap, göz öňüne getirip ýatan Ahal:
— Atdaşyňam getirdiňmi? — diýip, Çaşgyn seýisden sorady.
— Ganatyny goýup gelen guşy görüpmidiň? — diýip, Çaşgyn
Ahala ýylgyryp seretdi.
— Getiren bolsaň gowy edipsiň. Basym ynha, şu goňşy obada toý
bolýar. Toý edýän adam baý däl, uly baýraga garaşma. Ýöne şol
toýda Çaşgynyň çapylmagy toý edýän üçinem, oba üçinem uly
baýrak, uly abraý.
— Seni begendirjegimi bilsem, bedew-ä beýlede dursun, özümem
orta çykyp ylgaryn — diýip, Çaşgyn seýis şadyýan degşip aýtdy.
Çaşgyn seýis “Özümem ylgardym” diýse diýibersin. Onuň şol
toýda at goşmag-a beýlede dursun, asla özüniň şol toýa gatnaşybam
bilmejekdiginden habary ýokdy. Şu öýde oturanlary, ýene-de gör
kimleri şol toýdan binesip goýjak ajy hasratyň saman astyndan
goýberilen suw ýaly bolup, ösgün gök otlaryň arasyndan suwlup
gelýän ýylan ýaly bolup süýşüp gelýändigini Çaşgyn seýsem, bu
oturanlaram, ýene-ýenelerem bilenokdy. Ony bilýän diňe iki sany
adamdy.
Çaý içip, nahar iýlenden soňra, Çaşgyn serdar ýatyp, dynç
almakçy boldy. Olar uzak ýoldan ýadap gelipdiler. Iýlen agyr nahar,
içeriniň ýylysy, üstesine-de ýörelen ýoluň ýadawlygy olaryň süňňüni
halys söküpdi, gözlerine uky gelip, süzülip başlady. Olar Ahalyň:
— Bu ýerde adamlar geler gider durarlar. Ýatasyňyz gelse öýe
geçäýiň. Ol ýeri çoladyr. Öýde häzir ot ýakarlar — diýenine-de
gulak asman:
— Bize iň gowusy şu ýer. Gözümiziň sähel awysyny alsak,
azajyk ymyzgansak ýeterlik — diýip, şol oturan ýerlerinde
gyşardylar. Olaryň öýe gitmän, şol ýerde gyşarmagyna sebäp bolan
zat olaryň diňe soý-süňk ýadawlygam däldi. Barat pälwanyň Ilamany
ýoldaş edinip, oba aýlanmakçy bolup ýerinden turmagy, beýleki
adamlaryňam öýli-öýüne işli-işine dargamagy myhmanlaryň şu
ýerde gyşarmagyna sebäp bolupdy. Olar Ahalyň töweregini halys
boşadaýman, şu ýerde gyşaranlaryny kem görmediler. Giň içeri, ýyly
jaý şeýle boşlaňka, öýde ýörite ot ýakdyryljak bolup oturmagyň,
çagalary artykmaç azara goýmagyň nämä geregi bar. Olar üstlerine
öz donlaryny, çäkmenlerini çekip gyşardylar.
Ilaman jaýdan çykyp, täze gelen myhmanlaryň atlarynyň kellesine
içi arpaly torbany geýdirdi. Olar öňüne atylan bededen naharyny
oňly alyp bilmedik bolarly. Ilamanyň gözüne bakyp hokranyp durlar.
Şu mallaryň arasynda iň duýgury, iň tangyry itler bilen bedew atlar
bolýar. Ilki gelende bu atlaň öňüne bede oklan Ilamandy. Şonuň üçin
ony tanap hokrandylar. Ýogsam olaň ýanyndan gelip-geçýän adam
gyt däldi. Öýli-öýüne dagan adamlaryň hemmesi şu atlaryň
ýanyndan geçip gidipdi. Olaryň hiç birine-de hokranmadylar. Barat
pälwan ýaňy daş çykanynda, şu atlaryň duşundan geçipdi. Atlar
hokranmag-a beýlede dursun, ony görmeýän ýaly bolup geçiripdiler.
Ilamany gören destlerine derrew gulaklaryny keýerdip hokrandylar.
Belki, olar ajam däldirler, Ilamany tanaýanlygy üçin şeýdendirler.
Atşynaslar
aýtmyşlaýyn, atlar diňe aç bolanlarynda däl, gelýän
adama tanyşlyk berenlerinde-de gulaklaryny keýerdip hokranýarlar.
Ilaman olaryň owadan endamlaryny söýgi bilen sypalady.
Howanyň çigrekligini görüp atlaryň keçelerini üstüne ýapdy. Soňra
öz hereketlerine höwes bilen tomaşa edip duran Barat pälwana ata
münmäge kömek etdi. Ol atlanansoň atyň jylawyny gysgajyk tutup,
öz öýlerine, öz atynyň ýanyna barýança idip gitdi. Olar atlanyp,
obanyň ortasyny kesip geçýän gumak köçäni syryp ilerligine
ugradylar.
Olar ýöne gidip baranokdylar. Ilaman oba hakda Barat pälwana
gürrüň berip barýardy.
— Ine şol Akjuma serwanlaň öýi. Şo taýdaky köneje tamda
Aksoltan eje ýaşardy. Onuň ogluny kürt alamançylary äkitdiler.
Aksoltan ejäniň özi Çyrçyklyda gyrkylykly söweşde wepat boldy —
diýip, şol söweş hakynda eşiden zatlaryny, Aksoltanyň, Halymanyň,
Sadabyň gaýduwsyzlygy, şol söweşde gahrymanlarça söweşip wepat
boluşlary hakynda gürrüň berdi. Şol wagt gara öýden çykan adam
ýalt edip bulara seretdi.
— Ol kim? Ol, ol — diýip, Barat pälwan elini uzatman, ýöne
kellesini çala silkip, üm bilen görkezdi.
— Hä, olmy? Ol şo Çyrçyklyda söweşip ölen gelinleriň biriniň
gaýyn atasy. Oňa Şally baý diýýärler. Bu howly şolaryňky. Gelniň
adamsyna Garamergen diýýärler. Dünýäde bir binamys adam. Atalyogluň, aslynda şol maşgalany durşuna satyp, bir şo gelne iýdiräýmeli
— diýip, Ilaman ýüreginden syzdyryp gürrüň berdi.
— Men şol adamyny Maşatda Ahmedaly söwdagäriň öýünde
görüpdim.
— Gören bolmagyň ahmaldyr. Ahmedaly söwdagäriň ýegre dosty
diýýärler muňa. Aý, onsoňam näme, bu adamlaryň geçiniň öň aýagy
ýaly ýetmeýän ýeri barmy, sokulmaýan deşigi barmy?
Olar obanyň ileri başyna çykyp, Ýalaňaç baýra tarap sürüp
gitdiler.
Häliden bäri gar awusy gelýän howa birneme gowşaşdy. Ýüzüňigözüňi ýalap barýan sowuk şemal ýatdy. Bu bolsa Barat pälwanyň
gezelenje çykanynda eden arzuwyny çöp döwen ýaly, orta bilinden
döwüp taşlady. Gar ýagyp durka atyň üstünde, meýdanda bolmak
Barat pälwanyň iň söýýän zadydy. Ilaman bilen gezelenje çykandada gar ýagar umydy bilen çykypdy. Ýöne onuň şol umydy, bäsdeşine
seredýän pälwan ýaly, gaşyny çytyp seredýän asman duýmady.
Howa ony şol arzuwyna ýetirmedi. Iki-ýeke gar tozgasy kebelekläp
gaçdy-da, şonuň bilen bes etdi. Yzy bolmady.
— Gar ýagarmyka diýdik weli, olam-a bolmady. Büýä ýöne
gorkuzdy-gorkuzdy-da soňuny pys-pusa beräýdi — diýip, pälwan
uly ahmyr edýän ýaly, garyň ýagmanyna gynanjyny gizlemän aýtdy.
Ilaman asmana seretdi. Bulut ýagarly däldi. Asman öňküsinden
ýagtylypdy. Hol ýokarda bulutlar derýanyň aýlanyp akýan suwy ýaly
hereket edip, bölünmek bilendi. Ilaman pälwanyň ýüzüne bakyp
ýylgyrdy.
— Gorkuzsa gorkuzar, ýöne gar aňsat ýagaýmaz. Bu ýyl garyň
ýagaýjak ýyly däl.
— Ol näme üçin ýagaýmaz? — diýip, Barat pälwan ullakan bir
açyşy biljek bolýan ýaly janygyp sorady.
— Sebäbi ýylymyz ýylan — diýip, Ilaman kakasynyň,
ýaşulularyň bir gezek däl, telim gezek gaýtalap gulagyna guýan
sözlerini pälwana aýdyp berdi. — Gar, ýagyş topraga gerek. Ýylan
ýyly bolsa zandy ýaman ýyl. Gerek wagty aňsat ýagmaz. Gerek däl
wagtam, Tarhan aýtmyşlaýyn, ýöne depäňden çüwdürer durar.
Görersiň ynha, bu ýylam gyş şunuň ýaly maýyl bolup geçer.
Beýleki halklarda bolşy ýaly, türkmenleriňem her ýyl hakynda,
her pasyl hakynda ynanýan yrymlary bar. Gyşyňam nähili
geljekdigini şol yrymyň üsti bilen çaklaýarlar. Bu ýyl gök otlary,
baglaryň ýapraklaryny sowuk gaty giç urdy. Hazandagda, akrapdada oňly sowuk bolmady. Sowuk “gök otlary hazanda urmasam
akrapda uraryn. Akrapda urmasam, ahyretde-de urmaryn” diýipdir.
Üstesine-de bu ýyl güýz aýlary edil öten ýylky ýaly gök gürledi.
Adamlaryň arasynda güýz aýlary torgaýyň saýranynam, baýguşuň
gygyranynam eşidenler bar.
— Ine, şu zatlaryň hemmesi gyşyň gulun taşlandygynyň, gyşyň
oňly gyş bolmajakdygynyň alamatlary — diýip, Ilaman köp eşiden,
gulagynyň ganan zatlaryny ýene gürrüň berdi.
Olar meýdanda ep-esli aýlandylar. Köp zat hakynda gürrüň
etdiler. Barat pälwan Ilamanyň alçaklygyny, şadyýanlygyny halady.
Öz içinden: “Bular ýaly ýigide kyn günüňde-de bil baglasa bolar.
Beýle adamlar içi güjükli gürrüňlerden daşda bolýarlar. Içinde kine,
kitüw saklamaýarlar. Olaryň ýüregindäki dilinde bolýar. Iň oňat
tarapam olaryň adama ynamy uly. Ýalan sözlemäni özlerem
başaranoklar, özgelerem ýalan sözlär öýdenoklar” diýip, Ilaman
hakynda oýlandy.
Barat pälwan bilen Ilaman Ýalaňaç baýryň üsti bilen aýlanyp,
obanyň gündogarsyndan gelip girýän ýol bilen ýene Ýandakly
obasyna girdiler. Olaryň atlary öz maýdalyna ýuwaşja ýöräp
gelýärdi. Olar obanyň çetinden giren batlaryna duşlaryndan eşigi oda
atsaňam tütemejek bir adam gaty ýöräp geçip gitdi. Onuň yzyndan
sereden Ilamanam Barat pälwanam ony tanady. Ol il arasynda Çakan
derwüş diýilýän adamdy. Oňa adamlar gara derwüşem, çypar
derwüşem diýýärdiler. Ol çakan adamdy. Bir gözi şar gara, beýlekisi
sarymtyl mawy reňkdedi. Beýle adamlara türkmenler çakan
diýýärler. Oňa Çakan derwüş adynyň galmagy şonuň üçindi.
Ýüzüniň çyparlygy üçin Çypar derwüşem diýýärler. Mydama şylhaşylha gara eşik geýip ýörenligi üçin Gara derwüşem diýýärler.
— Maňa ejirli biçäräniň eden ýamanlygy ýok. Tanaýan
adamymam däl. Ýöne muny görenimde jynym atlanyberýär — diýip,
Çakan derwüşiň yzyndan seredip duran Ilaman aýtdy.
— Bu adam seniň aýdyşyň ýaly ile ýamanlyksyz, ejirli biçäre-de
däldir. Ol Ryzaguly hanyň jansyzy, Hasan piriň elinden çykan
adamdyr.
Hasan pir Ryzaguly hanyň içalylary, jansyzlary taýýarlaýan uly
emeldary. Oňa pir lakamy okumyş, ahun bolanlygy üçin dakylýan
lakam däl-de, garrylygy üçin dakylan lakam. “Pir” diýen söz pars
dilinde garry diýmekdir. Türkmenleriň Garahal goja diýşi ýaly
parslaram oňa Hasan pir diýýärler. Ine, şol Çakan derwüş jansyzlary
taýýarlaýan Hasan piriň elinden çykan adamdyr.
— Aý, keşdim alanok diýip aýtdym-la — diýip, Ilaman dişini
gyjyrdadyp gürledi. — Ol bu ýerde näme işläp ýörkä?
— Olaryň ýok ýeri barmy? Gyraklanan it ýaly gören ýerde
sümsünip ýörler.
Ilaman bilen Barat pälwan Ahallaryň öýlerine golaý gelenlerinde
olaryň gözüne üýtgeşik ýagdaý göründi. Oba adamlary Ahallaryň
öýüniň töweregine ýygnanyp hümer bolup durlar. Bu ýagdaýa
ikisem allaniçiksi bolup, depe saçlary üýşdi. Depesinden guýlan
sowuk suw olaň bütin göwresini sowadyp aşak gaýtdy. Atlaryny
gatyrak sürüp, ýygnanan märekäniň ýanyna gelip soradylar.
— Bu üýşmeleň näme? Näme bolupdyr?
— Ahal özünden gidipdir — diýip, duran adamlaryň biri aýtdy.
— Ahala awy beripdirler — diýip, başga biri seslendi. Olar atdan
agyp, öýe tarap okduryldylar. Gapyny bulardan öňürti açyp, daşaryk
çykan Iner golak:
— Ilaman, gelen bolsaň, howwa, ýanyňa ýigitleri al-da, şu
töwereklerde Çaşy derwüş bolmalydyr, ýere girenem bolsa tap.
Syçanyň kürümine girenem bolsa, howwa, tap-da gazyp çykaram, şu
gapyda-da gazyk et.
— Lepbeý, kaka! Tarhan, Nursähet atlandyk — diýip, ol beýle
ýanynda duran ýigitlere elini bulady. Oglanlar duran-duran ýerinden
öýlerine ylgadylar. Hasyr-husur ýaraglaryny dakynyp atlandylar.
— Men onuň nirä gidenini bilýän. Ýörüň — diýip, Ilaman Gyýra
gamçy çaldy. Üç atly şakyrdaşyp, Ilaman dagynyň gelen ýoly bilen
ýagdan gyl sogurlan ýaly bolup obadan çykdylar. Olar ýol bilen
sürüp, gündogarlygyna ep-esli gitdiler. Birden Tarhan gamçyly
goluny gündogara uzadyp, gyra dyrmaşyp barýan garany görkezdi.
Ol gara müňedekläp çala göze ilýärdi.
Atlaryň başyny özüne tarap öwrülendigini Çakan derwüş gören
bolsa gerek. Onuň hereketi çaltlandy. Ol aýak aldygyna gaçyp
ugrady. Birdenem özüni bir oýrak ýere atyp, ýüzün ýazylyp gitdi.
Atlylar ony gözden ýitirdiler. Golaýa gelip, atyň başyny çekdiler.
— Onuň ýere girmäninem, göge uçmanynam bilýän, şu
töwereklerdedir. Töwerege pugta serediň — diýip, Nursähet atyny o
ýana bu ýana daratmaga başlady.
Ilaman bilen Barat pälwan şu ýerlere aýlanyp, gar hakynda, gyş
hakynda gürrüň edýän wagtlary obanyň ol çetinden giren Çaşy
derwüş, ýolunyň gysgasyny saýlap, Ahallara barypdy. Ol Ahalyň
gyzdyryp, üşedip ýatan wagtyna gabat geldi. Onuň daşynda
elewreşip ýören adamlara:
— Munuň keseli ýöne kesel däl. Hol ilerki harabaň duşundan
geçeninde, muny jyn kakypdyr. Eger aklygyny ýetirseňiz men muňa
bir derman berip biljek. Mende pygamberiň demi düşen derman bar
— diýip, goltugyndan bir gapjagazy çykardy. — Şundan ýarty
çemçe içersiň emi-ýomy şo bolar.
— Sen ol dermanyňy, aklyk diýip durma-da sataý — diýip
adamlaryň biri aýtdy.
— Munuň bahasy gymmatdyr. Men muny özüm on tümene
aldym.
— Aý, aýby ýok. Sataý, howwa — diýip, Iner golak onuň eline
on tümeni sanap berdi. Çaşy derwüş puluny alyp, ýitirim boldy.
Beýle gymmat dermanyň gowulygyna hiç kim şübhelenmeýärdi.
Ahalyň gyzgyny birneme azalyp ugransoň derman içirdiler. Ol bir
çemçe dermany içibem özünden gitdi.
Syrkawyň özünden gitmeginden öňürti ah çekip, içini tutuşyndan,
gaşyny eýmenç çytyşyndan Iner golak nämäniň-nämedigini aňdy.
Ol:
— Awy, derman däl bü, awy — diýip eýmenç seslendi. —
Gatyk getiriň, gatyk.
Bir çanak gatyk getirip, çaşyp ýatan Ahalyň agzyna çemçeläp
guýdular. Şondan soň Ahal ögedi, gaýtardy. Onuň agzyndan guýlan
gatyk akdy. Yzyna gaýdyp geleninde, ýap-ýaşyl reňki bardy. Oňa
ýene gatyk içirdiler, ýene gaýtardy. Şol mahal içerik kürsäp giren
Ilaman:
— Ol haramzadany getirdik — diýip, habar berdi. Iner golak gapa
çykyp, eli daňylgy duran Çaşy derwüşe dikanlap seretdi.
— Bu bereniň näme, enesi ganjyk? — diýip azmly gürledi.
Enesi ganjykdan ses çykmady.
— Men bu beren dermanyň näme diýip soraýan, it ogly.
It ogly edil çüýlenen ýaly dymyp durdy. Iner golak:
— Ilaman, şu haramzadanyň gepleýänçä etini kütek pyçak bilen
kesiň — diýip, berk aýtdy.
— Lepbeý, kaka, men muny geplederin. Hany ýör! — diýip,
Ilaman onuň ýagyrnysyndan penjeledi. — Ýör men seniň etiň bilen
obanyň aç itlerini naharlaýyn.
Ilamanyň gaharyny, gazabyny Çaşy derwüş ilki tutulaýanda-da
görüpdi. Ýüzi-gözi diýmän, gamçy bilen çawlap, Ilaman ony mazaly
özünden gideripdi. Indi ol beýle perman alansoň, nähili gazap
ederkä?
Çaşy derwüş Ilamanyň elinden sypyp Iner golagyň aýagyna
ýykyldy. Onuň ýüzüne boýurganyp seretdi.
— Bir çemçe ganymy geçiň. Men onuň awydygyny bilemok. Ony
maňa Hyrady beg berdi. Meni bu ýerik iberenem, şol, şol — diýip,
derwüş ejizledi.
— Kim ol Hyrady beg? Nirede?
— Hol ilerki köne harabada. Meniň bararyma garaşýar.
— Ýigitler!.. — diýip, Iner golak töweregindäkilere ýüzlendi.
— Lepbeý kaka! Ýigitler, meniň bilen gitjegiň atlanyň — diýip,
Ilaman atyna tarap ylgady. Bu gezek onuň yzyna düşen on atly dagy
bardy.
— Iner aga, seni Ahal çagyrýar — diýip, öýden çykanlaryň biri
aýtdy.
Özüne gelen Ahal ysgynsyz elini Iner golaga uzatdy, elini onuň
eliniň üstünde goýdy.
— Iner kaka, men giderin. Indi bu meni sypdyrmaz. Ynha Salyr
geler. Ol hökman geler. Ol ýekedir. Oňa sizden başga hossar ýokdur.
Siz ony kabul ediň, hossar çykyň. Meniň ony gaty göresim
gelendigini oňa aýdyň. Ýöne ýeke galdym diýip, aglap-eňräp
ýörmesin.
— Bu sözüň näme? Salyr geler, Salyry özüňem görersiň. Toýuny
özüň bilen bile tutarys.
— Ýok, Iner kaka, men ony görüp bilmerin. Men öz başymdan
inen belanyň nämedigini bilýän, Ýöne şol Çaşy derwüşi tutdularmy?
— Tutdular. Hyrady begiňem yzyndan gitdiler — diýip, Iner
golak aýtdy.
— Tutdular?! Hyrady begi gaty göresim gelýär... — diýip, Ahal
ýene içinden burulýan ýaly gaşlaryny ynjyly çytdy.
Onuň soňky sözleri şeýle bir ýuwaş, şeýle bir haýal aýdyldy. Iner
golagam, onuň daşyndakylaram Ahalyň şol sözlerini zordan eşitdiler.
Onuň bogazynda bir harryldy emele geldi. Az mahaldan soň şol
harryldy kesildi. Halbike “Waý!!” diýip ýüzin ýykyldy. Kesearkajyň
serkerdesi Ahal şeýdip aradan çykdy. Özem armanly gitdi. Ol soňky
demini tabşyranda gözi açykdy. Iner golak onuň ýüzüni sypap,
gözüni wagty bilen ýumduryp bilmedi. Ol Ahalyň aýdan zatlaryny
gylyny gymyldatman, maşgalany goldap saklajakdygyna, Salyr
gelse, ony öz ogly ýaly kabul edip, öýerip, şu öýde oturtjakdygyna
ant içen ýaly edip, ýalbaryp, zordan onuň gözüni ýumdurdy.
Otuz üç ýyl mundan ozal azan sesi bilen dünýä inen Ahal, bu ýyl
Aýatylla işanyň gölegçileriň öňünde durup aýdan azanyndan soň
özüniň iň soňky ýoluna ugrady.
HYRADY BEG
— Gelýärler, gelýärler — diýip, serçeler ýaly toplanan çagalar
köçä tarap güsürdeşip eňdiler. Ondanam ilerligine tarap ylgadylar.
Birdenem möjekden ürken süri ýaly güpürdeşip yza serpdiler. Ala
wagyrdy bolup, ylgaşyp gelýän çagalaryň yzyndan gelýän atlylar
Hyrady begiň deregine Garamergeni alyp gelýärdiler.
Hyrady begiň yzyndan giden atlylar haraba öwrülen köne galaň
bir çetinden girenlerinde, otlap ýören eýerli aty gördüler. Atyň agzy
ota ýeter ýaly edilip, jylaw eýerden ildirilipdir. Islän wagtyň atyň
eýerine böküp gidibermelidi. Ýigitleriň biri:
— Ýüwrük, ol Ýüwrük ýaly-la — diýip, seslendi.
— Edil özi, Ýüwrük — diýip beýlekiler aýtdylar.
Ýüwrük Garamergeniň Küýküden soňky atydy. Alamançylyga
gatnaşyp, serbazlara ýesir düşeninde, Küýkini Ryzaguly hanyň
atlylary oljalapdy. Şondan soňra ol täze aýagulag edinipdi. Onuň
täze ulagy alaşa atdy. Ol münülip ýörülenem bolsa, entek ady ýokdy.
Ýüwrük ady oňa Garamergeniň özi dakypdy. Tarhan bälçiklige
salyp:
— Muňa ýüwrük diýýäň welin, ula gitse-hä diňe guýrugyndan
ozup geläýse gerek — diýip, Garamergene degipdi.
— Muny seýisleseň öňüne at geçirmez. Dorbedewem tozana
garar.
— Dorbedewi tozanyna garsa garar, ýöne Garrybaýyň gök
bedewinden weli galar.
Garrybaýyň gök bedewi diýýäni, gök eşekdi. Garamergen oňa
alarylyp seredip:
— Gümüňi tapsana, sümükli ýetim. Ýakaň gara gäzini oňaraňokda, ile at dakýaň — diýipdi.
Tarhan her näme diýse-de, Ýüwrük hiç bir alaşadan pes däldi.
Üsti rahat, gitgir, uzakçyl ýorgady. Tarhanyň şu münüp ýören
alaşasy ýaly alaşady. Onsoňam atyň ähli borjy ula gidip ýaryşmak ýa
ozup gelmek däl. Ol hemme zatdan öňürti aýak ulagy. Hojaly seýsiň
aýdyşy
ýaly,
ýaryş
diňe
atlaryň
ýaryşy
däl-de,
seýisleriň
ussatlygynyň ýaryşydy.
Ýüwrügiň bu ýerde bolmagyna geň galyp, garap duran ýigitler
bukdaklap, ata tarap ylgap barýan adamy gördüler. Olar duran-duran
ýerlerinden Ýüwrüge tarap at goýdular. Onuň bilen bukdaklap
gelýän adamynyň arasyna düşdüler. Bukdaklap gelýän adam
oýtagrak ýere özüni oklap, guran selmeleriň, haşal otlaryň arasynda
gizlendi. Çukuryň gyrasynda küşdüň maly ýaly abanan atlylaryň biri:
— Garamergen çyk! — diýip azmly gürledi.
— Bu asyl sizmidiňiz-aýt! — diýip, Garamergen elindäki ýalaňaç
gylyjyna daýanyp, ýerinden galdy.
— Dagy kimdir öýtdüň? — diýip, Ilaman ol çukurdan çykansoň
sorady. Gylyjyny gynyna salyp, üst-başyny kakyşdyryp, eşikleriniň
bürmeklerini çöpläp duran Garamegen:
— Galtamanlar ýa kürt alamançylarymykaňyz öýtdüm — diýdi.
— Gylyjyňy taşla! — diýip, Nursähet oňa azmly buýruk berdi. —
Tarhan, Garamergeniň gylyjyny al.
— Näme üçin gylyjymy alsyn? Näme, meni ogurlykda,
galtamançylykda tutduňmy?
— Ony saňa baraňda aýdarlar. Häzir gylyjyňy sypyr diýdilermi,
sypyr! — diýip, Ilaman atyny öňe omzadyp, onuň üstüne abandy.
Garamergen köp itiň arasyna düşen ýat itiň guýrugyny ýamzyna
gysyp, ýaltaklaýşy ýaly ýalt-ýult edip töweregine seretdi. Ol edil
dalanýan itiň syrtarylyşy ýaly syrtaryldy. Obadaşlarynyň ýüzünde
çigidiň gabygy ýaly rehimiň ýokdugyny olaryň gazaply gözlerinden
aňdy. Birdenem Nursähediň elindäki gamçy şarpyldap, onuň ýüzüni
ot ýapyşan ýaly daglap goýberdi.
— Sypyr gylyjyňy, haramzada! Saňa näçe gezek aýtmaly —
diýip, ol şo şarpyldynyň arasy bilen aýtdy.
— Gamçyňy hasaplap çalgyn, çöpdüýbünden emele gelen.
Nursähediň gamçysy ikinji gezek galanda, oglanlar ony
sakladylar. Aman süregçi bilen bolan wakadan bäri Nursähediň jany
ýanyp durdy. Gözünde oky bolsa Garamergeni bir günem gezdirjek
däldi. Diňe Nursähet däl, ýigitleriň köpüsi şeýledi.
Ýap boýunyň derekleri ýaly direnip duran ýigitleriň gözünde
özüne rehim edäýjek yş görmänsoň, sähel buýtar-suýtar etse-de
gamçynyň şarpyldap depesinden injekdigini aňansoň Garamergen
gylyjyny sypyryp, Tarhana oklap goýberdi. Ýüwrügiň jylawyny
Garamergeniň elinden alyp, ýigitleriň biriniň atyna tirkediler. Olary
öňden ýöretdiler. Beýlekiler olaryň yzyna düşdüler.
Bir wagt Hally galtamany şeýdip, oba alyp gelipdiler. Ol mahal
Hally
galtamanyň
aty
Garamergeniň
atyna
tirkelipdi.
Ony
Garamergen alyp gelýärdi. Häzir onuň özüni alyp barýarlar. Hally
galtamandan onuň bir tapawudy bardy. Hally galtaman günäsiniň
üstünde tutulypdy. Garamergeni tutan ýokdy. Şonuň üçin onuň
elinem daňmadylar. Ol atyň üstünde eli boş, arkaýyn otyrdy. Ynha
bararlar. Ol özüniň günäsizdigini aýdar. “Çakan derwüşe ynanmaň,
ol öz janyny gutarmak üçin aýdýar” diýer. Adamlar haýsydyr bir
melguna ynanmazlar, öz obasynyň adamyna ynanarlar.
Atlylar köçeden sowulyp, Iner golagyň gapysyna geldiler.
Ýaşulular bilen gapyda duran Iner golak atdan böküp düşen
Garamergene hyýrsyz gözlerini aýlady.
— Iner kaka salowmaleýkim — diýip, Garamergen ýaşy kiçilere
mahsus bolan endik bilen oňa salam berdi-de:
— Men goşa çeşmä gidipdim. Şol ýerden gaýdyp gelýärdim.
Daňdanky, ilki towuk gygyranyndaky çykyşym. “Atym garbakgurbak etsin hem dynjyny alsyn” diýip, haraba gala sowulaýypdym.
Meniň ol haramzada Çakan derwüş bilen hiç bir galtaşygym ýok —
diýdi.
“Çakan derwüş bilen galtaşygyň bolmasa, onuň şu ýerdedigini,
asla onuň tutulandygyny sen eýýäm nireden bilýäň?” diýip, hiç kim
ondan soramady. Onuň bu goýberen säwligi, bu sypdyran ýalňyşy
duýulman geçdi.
Iner golak bu mahal talanan Esen söwdagäriň zatlarynyň şol
harabaçylykdan tapylandygyny pikir edip durşuna Garamergeniň
ýalan sözleýändigini gözünden aňdy. Ol:
— Hany, Çakan derwüşi getiriň — diýip, gapdalyndakylara
aýtdy. Gollary daňylgy derwüşiň zemzeniň hamyna meňzeýän ýüzi
Garamergeni görenden hasam üýtgäp, hasam eýmenç sypata girdi.
— Şu adamyny tanaýaňmy? — diýip, ondan soradylar.
Onuň kepän dodaklary çala titredi. Geplejek bolanda dodaklary
bir-birine ýelmeşip sesi çykmady. Dili bogazyna dykylan ýaly boldy.
Agzyndan çykan ses däl-de birhili wassyldy, boş howa boldy. Soňra
özüniň guran dili bilen dodaklaryny ölläp:
— Hawa, ol Garamergen Hyrady beg diýilýän adam — diýdi.
— Eý, Taňrynyň ýigreneni, Çakan melgun, näme ýalan
sözleýäň?! Men sen haramzadanyň dilini... — diýip, Garamergen
onuň dilini kesip nirä sokjakdygyny anyklady. Soňra Iner golaga
ýüzlendi.
— Iner kaka, siz oňa ynanmaň! Ol Hasan piriň jansyzy. Ol maňa
ýamanlyk edip, töhmet atýar, günä ýükleýär.
— Senem edil meniň ýaly Hasan piriň jansyzy, şonuň taýýarlan
içalysy. Ahaly ýok etmek, öldürmek üçin maňa awy berip iberenem
sen. Salyry alyp gidenem sen, seniň ýaranlaryň. Esen söwdagäri
pyçaklanam, Fahreddin mürze bilen Aly Aşrafyny gaçyranam,