Kesearkaç - 27

Ýolamanyň ölümine sebäp bolanam sen. Sen, Hyrady beg! — diýip,
haltanyň ýyrtygyndan jagyrdap dökülen hoz ýaly çalt-çalt gepläp,
Çakan derwüş köp zatlaryň bilinmän, syr bolup ýatan zatlaryň üstüni
açdy. Bu zatlary eşidip duran Garamergen özüni derwüşiň üstüne
zyňdy. Ýerli-ýerden ylgap, ony derwüşden aýyrdylar. Bu waka baryýogy göz açyp ýumasy salymda bolup geçdi. Şol pursadam
Garamergene derwüşi öldürmäge ýeterlik bolan bolmaga çemeli.
Gursagy pyçakly derwüş gygyrmaga-da ýetişmän öldi.
Gylyjy
alnanda
başga
ýaragy
bardyr
öýdülmän,
ýany
barlanmadyk Garamergeniň goltugyndaky ak buýnuz saply pyçagy
bilinmän galypdy. Ine, şol goýberilen ýalňyşlyk Çakan derwüşiň iň
soňky demi bolupdy.
Ýigitler hasyr-husur Garamergeniň elini daňdylar. Ýöne giçdi.
Onuň kimdigini aýdyp, günäsini subut edip biljek ýeke-täk şaýat
gursagy pyçakly bir gapdala agyp ýykyldy.
— Günäň ýok bolsa, ony näme üçin öldürdiň? — diýip, Iner
golak ýaşululara mahsus bolan agraslyk bilen sorady.
— Göreňzokmy, ol haramzadanyň maňa atyp duran agyr
töhmedini.
— Ol näme üçin saňa töhmet atsyn?
— Öz janyny gutarmak üçin.
Derwüş
öz
janyny
gutarmak
üçin
Garamergeniň
adyny
agzamandygynyň, onuň bilen öz janyny gutaryp bilmejekdigine
derwüşiň gözüniň ýetýändigini Iner golak duýýardy. Ýöne seniň
duýanyň bilen Garamergeniň günäsiniň subut edildigi däl. Günäsini
subut etmänem Garamergene zat edip bilmersiň. Garamergenem bu
ýüklenýän günälerden diş-dyrnak bolup goranar. Iň soňky sypaldan
ýapyşyp galar.
“Ahalyň ganhory Hyrady begi tutup getiripdirler” diýen sözi
eşidip, Barat pälwan bilen Çaşgyn serdaram aňyrdan geldi. Iner
golak olara ýagdaýy düşündirdi.
— Görýäňizmi? Garamergen özüniň Hyrady begdigini boýun
alanok. “Çakan derwüş maňa ýamanlyk edýär” diýýä.
— Ol nähili boýun alanok? — diýip, Barat pälwan seslendi. —
Bu Hyrady beg diýilýäniň edil özi. Men ony Ryzaguly hanyň
çadyrynyň töwereginde telim gezek görüpdim.
— Ýalan sözleýäň, kezzap kürt. Çakan derwüşiň ýarany sen. Öz
döken pohuňyzy maňa süpürtjek bolýaňyzmy? Onyňyz bolmaz —
diýip, Garamergen sesine bat berdi.
Garamergeniň
Ahala
awy
berip,
ony
öldürmekde
aýyplanýandygyny, şonuň üçin tutulyp getirilendigini eşidip, Iner
golaklaryň öýüniň töweregine ýygnanan adam köpdi. Bu habar
ýörite iberilen bolsa gerek, Könegala obasyndaky Atanuram,
Nuradylam gelipdi. Garamergen köpçüligiň arasynda olary gördi.
Ine, şolam oňa kiçijik umyt berdi. Garamergeniň birneme ýüregi
suwlandy. Iş jygba-jyga geleninde olaryň goldajakdygyna, kömek
etjekdigine, ony bu girdapdan alyp çykjakdygyna Garamergen
ynanýardy. Şonuň üçinem ýüreginiň jümmüşinde dörän umyt
uçguny
köräp
ugrady.
Eger
şu
mahal
kömek
etmeseler,
Garamergenem olaryň syryny açar. Towşanly oýda guýyny
zäherlänem, Iner golagyň pyçagyny ogurlap berenem Atanurdy.
Hyrada giden adamlaryň öňünden çykyp, öldürenleriň biri
Nuradyldy. Atanuram, Nuradylam Garamergeniň Hyrady begdigini
bilenokdylar. Bilmeselerem Garamergeniň Hyrady beg bolup eden
ähli
etmişlerine
şärikdiler.
Hemmesi
bir
kökene
kökerilen
adamlardy, hemmesi bir gaýygyň üstündäki ýolagçylardy.
— Muny şol köne tama salyp, agzyny pugta baglaň, howwa!
Gapysynda ýigitler ikiden, üçden garawul dursunlar. Soň onsoň,
howwa, Hally galtamanyňky ýaly bolaýmasyn — diýip, Iner golak
ýigitlere buýruk berdi. Iner golagyň aýdyşy ýaly Garamergeni jaýa
salyp, Çakan derwuşiň maslygynam ýanyna atdylar.
Ahaldan soň ýigitlere ýolbaşçylyk edip, “Eýdiň-beýdiň” diýip,
olaryň öňüne düşýän Nursähetdi. Ahalyň ýakyn dosty Nursähet ýaşy
boýunça
ýigitleriň
hemmesinden
“amanmy”
diýerlik
uludy.
Nursähediň buýrugy boýunça Tarhan bilen Selim gapynyň agzynda
garawul galdy.
— Üç ýyldyz guşluga galanda sizi çalşyrarlar. Şoňa çenli
ýatmajak boluň! Şu töwerekde onuň ýaranlaram ýok däldir. Ahmal
bolaýmaň, mydama aýak üstünde boluň!
— Bu wagta bulut syryldy welin, howa ýene bulut geläýse üç
ýyldyzam görünmez.
— Bulut gelse ilki towukda sizi çalşarlar. Üç ýyldyz guşluga
galanda, ilki towuk gygyrýar. Bulut towuguň sesin-ä ýapyp bilmez.
Onsoňam Ilaman häli-şindi aýlanyp durar. Ýadasaňyz şoňa aýdaýyň
— diýip, Nursähet olara aýtmaly zatlaryny aýdyp, etmeli
sargytlaryny edip gitdi.
Garamergen garaňky jaýda öýden getirilen içmege dolanyp
gyşardy. Özüniň soňky ýyl ýarymyň içinde başyndan geçen zatlar,
wakalar hakynda oýlandy. Ol özüni Hasan piriň içalylyga,
jansyzlyga yrşyndan başlap, ähli etmişlerini göz öňüne getirdi.
Hasan pir ony içalylyga yranynda, oňa dünýäniň eşretini wada
beripdi. Eger Kesearkajy boýun egdirip bolsa, onuň hany
Garamergen bolmalydy. Ine şol berlen wadalar, edilen ähtler
Garamergeni içinde syçanlar hars urýan şu darajyk, garaňky jaýa
getirdi.
Ol içmege dolanyp ýatyşyna uklajak bolup dyzady. Ýöne gözüni
ýumdugy ýa Salyr ýa-da Esen söwdagär gözüniň öňüne gelýärdi. Bir
mahal Esen söwdagäri talamaga synananda, söwdagär ony tanapdy.
Ol şo mahal has agyr güne düşüpdi. Ony şo gezek halas eden
Torbaly yzçydy. Ine, şonda Garamergeniň ýüreginde Esen
söwdagäre kitüw galypdy. Esen söwdagär Çaşy derwüşe müňkürlik
etse-de, Onuň Çyrçykla nä maksat bilen gelenini bilenokdy. Şonuň
üçin Esen söwdagäri öldürmese-de boljakdy. Gara derwüş oňa:
— Şu soky ýaly haramzada meni yzarlaýar — diýip, pyşyrdap
aýdanynda:
— Sen bilmedik bolup ilerki gola git. Men şol ýerde garaşaryn —
diýip, Garamergen aýdypdy. Ol “Esen söwdagärden şol kitüwini
çykarmagyň amatly pursady” diýip hasap edipdi. Şol golda Esen
söwdagäriň gapdalyndan gür sazaklaryň aňyrsyndan çykyp, onuň
ýagyrnysyndan pyçaklapdy, Esen söwdagär:
— Ahyry maksadyňa ýetdiň-ow, haramzada — diýipdi. Şolam
Esen söwdagäriň bu dünýä inip aýdan iň soňky sözi bolupdy.
Söwdagäriň içiňden geçip barýan gaharly gözleri henizem onuň
gözüne seredip duran ýalydy.
Häli-şindi onuň göz öňüne gelip, ony aldym-berdimli ýagdaýa
gitirýän, onuň ýüregini lerzana salýan beýleki bir surat Salyryň
suratydy. Salyr Garamergeniň çeken plany boýunça ogurlanyp
gidilipdi.
Salyr Gümmezgaýanyň Dagdanly böwür diýen ýerinde bäş
adamyň
arasynda
eli-aýagy
daňylgy
ýatyrka,
Garamergen
başlyklaýyn gözlege çykan ýigitler onuň golaýyndan geçip
gidipdiler. Ýigitleriň biri:
— Muňa serediň! Ynha täzeje at tezegi — diýip gygyrdy. Atyň
başyny şoňa öwrüp, ýigitler haýdaşyp baranynda Garamergen:
— Ol Ýüwrügiň tezegi. Bu ýerlerini men aýlanyp geçdim, ýaňy
— diýip, ýigitleri aňryk alyp gidipdi. Bu waka iňrik garalyp ugranda
bolupdy.
Alamançylar şol gijäniň özünde Salyry aňryk, Eýrana tarap
äkitdiler. Salyr ýol boýy özüni alyp gaýdan adamlaryň kimdigini
tanajak bolup jan etdi. Göräýmäge türkmen eşikli, türkmen
adamdylar. Ýöne Salyr olaryň bir sözüne-de düşünenokdy. Olar
ertesi ikindinler darajyk jülgede, bir gowakda düşlediler. Şol wagt
Garamergen olaryň ýanyna barypdy. Salyr edil kakasyny gören ýaly
bolup onuň boýnundan asylypdy.
— Gara kaka, sen meni bulardan halas et. Meni özüň bilen äkit.
Menem, kakamam, seniň gadryňy bileris — diýip, Salyr aglap
aýdypdy. Garamergen oňa:
— Çekil, itiň güjügi — diýip azgyrylypdy. Salyr hyrçyny dişläp
ýumrugyny düwüpdi.
Garamergen Salyryň ýüzüniň erbet üýtgändigini görüpdi. Ol
adamyň ýüzi, onda-da çaganyň ýüzi beýle üýtgär öýtmändi. Salyryň
üýtgän ýüzüne, dişlenen hyrçyna seredip, onuň depe saçy üýşüp,
endamynda garynjalar ýöräpdi. Kimdir biriniň “Hyrady beg” diýip,
Garamergene ýüzlenendigini eşiden Salyr:
— Sen asyl bular bilen ekeniň-ow — diýipdi.
Salyryň çagalara mahsus bolmadyk hyrsyzlyk bilen özüne şol
seredişi Garamergeniň gözüniň öňünden gidenokdy.
— Men oňa azgyrylmaly däldim. Höre-köşe edip aldamalydym
— diýip, Garamergen içmege dolanyp ýatyşyna oýlandy.
Aýaz gündizkisinden berkese berkäpdi welin, gowşamandy.
Şonuň üçin Tarhan bilen Selim köneje tamyň gapysynda ot ýakdylar.
Töwerege aýlaň-çaýlaň edip, gelip çoýunýardylar.
Birdenem golaýda bir ýerde söm gara göründi. Oda çoýunyp
oturan ýigitler syçrap turdular. Elleri gylyçlaryň buýnuz sapyny
gysymlady.
— Men, bu gelýän men-le — diýip, aňyrdan gelip, oduň
ýagtysyna düşen sem gara seslendi.
— Atanur aga, sizmidiňiz? — diýip, ýigitler arkaýynlaşdylar.
— Bu
tamy
açyp
bolýarmy?
Men
Garamergen
bilen
gürleşmekçi.
— Hiç kimi ýanyna goýbermeli däl-ä diýildi. Ýöne siz diýseňiz
goýberäýmeli bolar-da — diýip, Selim razy boldy. Tarhan sesini
çykarmady.
Atanury Garamergeniň ýanyna goýberdiler. Atanur Garamergen
bilen kän gürrüň etmedi. Garamergen özüniň halas edilmegini
ýalbaryp haýyş etdi.
— Eger meni halas etmeseňiz, menem siziň syryňyzy açaryn.
Guýa zäher döküşiňizi, Iner golagyň pyçagyny ogurlaýşyň hakda-da,
suwa giden kerwen hakda-da, Ryzaguly hana habar ýetirişiň hakdada aýdaryn.
— Ýeri gyzybermesene — diýip, Atanur gapa gözüni aýlady. —
Ertir Ahaly jaýlaýarlar. Seni näme etseler birigün ederler. Eger şu
gün agşam ýetişmesem, seni erte agşam halas ederis.
Atanur çykyp gitdi. Garamergenleriň öýlerinden iberilen bir
döwüm çörek bilen bir tokga gowurdagy goýup gitdi.
Ertesi iýer-içer ýaly bir zat bermek üçim gapyny açanlarynda
Garamergeniň düýrlenip, bir gysym bolup ýatanyny gördüler.
Adamlar Garamergeniň ölümini Atanurdan gördüler. Iner golak
Atanura öz müňkürligini aýdyp igense-de, Nursähet Selim bilen
Tarhana ýumrugyny görkezip:
— Ikiňiziňem burnuňyzy döwmeli — diýip, gygyrsa-da “Elinden
tutulmadyk ogry däl” diýen ýaly Atanur suwa girip, gury çykdy.
Ahaly şol günüň özünde Garaşir öwlüýäde jaýladylar. Şally baý
Garamergenem şol ýerde jaýlajak boldy. Ýandakly obasy oňa garşy
çykdy.
— Ol ganhor. Ganhor musulman öwlüýäsinde jaýlanmaly däldir.
Ol şerigata sygmaýar — diýip, Aýatylla işan il-günüň tarapyny
tutdy. Haşym domulla-da, Senjap domulla-da şony tassykladylar.
Garamergen bilen Çakan derwüşi Garaşir öwlüýäden kyrk ädim
uzaklykda jaýladylar.
Garamergeniň üçünem geçirmän, Şally baýlar öýüni çözdi. Olar
Könegala obasyna, Atanuruň ýanyna göçüp gitdiler. Şeýdibem
Ýandakly obasynda luw ýylynyň başynda başlan waka ýylan
ýylynyň ahyrlarynda, ýylky ýylynyň başlanmagyna iki aý galanda
tamamlandy.
ÝENE-DE SARMAN ATA
Ine, Sarman atanyň Ahal hakynda beren gürrüňi şeýle pajygaly
tamamlanýar. Bu ýerde beýan edilen wakalaryň käbirini Üzümgül
ejeden eşiden bolsa, käbirini oňa Çowdur ussa aýdyp beripdir.
— Ýöne şu rowaýatyň iki hili tamamlanylyşy bar — diýip,
Sarman ata aýtdy. Ikisiniňem esasy özeni meňzeş. Şol aýdylyşlaryň
ikisinde-de bary-ýogy iki ýylyň içinde Ahalyňam, Garamergeniňem
öýi boşap galýar. Ahalyň öýünde iki sany aýal gazarylyp galsa,
Garamergeniň öýünde iki sany çaga, on ýaşyna-da ýetmedik oglan
bilen onuň aşak ýanyndaky gyz ýetim galýarlar.
Şu romanyň ahyrynda beýan edilen wakalar Çowdur ussanyň
aýdanlary. Üzümgül ejäniň aýtmagyna görä Ahala awy berip
öldürmändirler. Ol pyçak bilen öldürilipdir. Onuň aýdyşyna görä
Ahalyň ölümine Çaşy derwüş gatnaşanok. Ahal kesele-de uçranok.
Garamergen Ahalyň daş çykaryna garaşyp iki gije dagy öýüniň
töweregini garawullaýar. Daňdana çenli bukulyp garawullaýar-da,
daň atansoň turup gaýdýar. Bir gezek Ahal köne donuny ýasgynjak
atyp, ümüş-tamyşda daşaryk çykýar. Garamergeniň garaşýanam şol.
Ol pursady elden bermän, bukulyp ýatan ýerinden çykyp, Ahalyň
alkymynda peýda bolýar. Ahal nämäniň-nämedigini saýgarmanka,
ony pyçaklaýar. Ahal ýykylýar. Garamergen ökjäni göterýär. Şol
mahal gapa çykan adamlar Ahalyň ýykylanyny, bir adamynyň
bukdaklap gaçyp gidenini görüpdirler. Adamlar ýerli-ýerden ylgaşyp
gelýärler. Obanyň ýigitleri derrew atlanyp gaçyp giden ganhorlaryň
gözlegine çykýarlar. Garamergene gizlenip gaçmak, jezadan sypmak
başardanok. Ýigitler ony tutup, iki elini tanapyň bir ujy bilen daňyp,
beýleki ujuny ata tirkäp, ony gamçylap alyp gelýärler. Ine, şol
adamynyň Hyrady begdigini Barat pälwan tassyklaýar. Garamergeni
Ahalyň ýanyna getirenlerinde Ahal oňa:
— Mydama meniň kastymda gezdiň. Aýt, men näme ýamanlyk
etdim? Sen zyndana düşeniňde Dorbedewi berip, zyndandan
boşatdym. Sen bolsa meniň oglumy kürt alamançylaryna berip
goýberdiň — diýdi. Özem sözüniň arasyny bölüp-bölüp, sojap diýen
ýaly zordan aýtdy. Garamergen hiç zat diýmedi. Ol diňe ýüzüni aşak
saldy. Ahal ondan Salyry nirä ýok edenligi ýalbaryp diýen ýaly
sorady. Garamergenden ses çykmady.
Ahal şol ýaradan ölýär. Ertesi ony jaýlaýarlar. Soň Garamergeniň
daşyna geçýärler. Iner golak ondan Salyr hakda ürç edip soraýar.
Garamergen hiç zat aýdanok. Edil agzy mumlanan ýaly dymýar. Şol
mahal kimdir biri:
— Saňsara bir daş — diýip gygyrýar. Gaharyndan ýaňa içini
hümledip, dyňzap duran ilat gaçysy ýykylan ýaly güwläp eňýär. Her
kim eline ilen zady zyňýar. Garamergen ilki ýüzüni sapajak-supajak
edip goranjak bolýar. Ol oňa başartmaýar. Daşdyr-kesek onuň üstüne
edil doly ýaly ýagýar. Sähel wagtyň içinde Garamergeniň duran
ýerinde üýşmek daş-kesek emele gelýär. Şeýdip dönük öz ömrüni
gutarýar.
“Saňsara bir daş” diýip, ilki gygyran, ilki daş zyňyp başlan Atanur
bilen Nuradylmyşyn diýýärler. Olar Garamergeni halas etjek
bolupdylar. Olaryň bu niýeti başa barmandyr. Garamergen:
— Eger meni halas etmeseňiz, iň soňky pursatda üstüňizi açaryn
— diýip, olara howp salypdyr, olary gorkuzypdyr. Halas etmek
başartmansoň, halkyň dyňzap duran gaharyndan peýdalanyp,
“Saňsara bir daş” diýip yglan edipdirler. Ilki bolup Garamergene daş
zyňypdyrlar. Halk diýeniň bir suwa eňen süri ýaly zat. Bir güwläp
gaýdanyndan soň öňüni aljak gümanyň ýok. Garamergeniň “Duruň
aýtjak zadym” diýip gygyrany hiç kimiň gulagyna-da ilenok. Ony
daşlap derrew özünden giderýärler. Ýykylan Garamergeniň duran
ýerinde daşdan-kesekden depe döreýär.
Sarman ata rowaýatyň jemleýji böleginiň iki wariantynam telim
gezek aýdyp berdi. Şolaryň haýsynyň dogrudygyny özem bilenok.
Ol wagtynda ony Çowdur ussa bilen Üzümgül ejedenem sorapdyr.
Olaryň hersi özüniňkini tassyklapdyr. Başgasyny eşitmändirler.
Şonuň üçinem men romanda Çowdur ussanyň wariantyny alsam-da
Üzümgül ejäniňem wariantynyň bardygyny ýatlamaly boldum.
Ahal ölenden soň Ýandakly obasyna Ahalyň ady galanmyş. Ilkiilkiler Ahalyň obasy diýip tutupdyrlar. Soňra ýene Ahal diýip
aýdypdylar. Ozal “Ahalyň obasyna gitjekmi?”, “Ahal obasyndan
geldim” diýen bolsalar, soň “Ahala gitjekmi?”, “Ahaldan geldim”
diýip ugrapdyrlar.
— Sarman ata, siz bir oba Ahal diýerler ekeni diýdiňiz welin,
Ahal diýip bütin Kesearkaja diýilýär ahyry — diýip men oňa
aýtdym.
— Ol diýýäniň dogry — diýip, Sarman ata howlukman gürledi.
— Ýöne Ahal uruş wagtynda bütin Kesearkaja serkerde bolup,
Kesearkajy goransoň, onuň adyna Ahal diýip at beripdirler.
Sarman atanyň aýdyşyna görä, Kesearkaja Ahal diýen ady goýan
şu ýeriniň öz halky däl-de, gelip-geçip duran uly kerwenleriň eýeleri
goýupdyrlar. Kesearkaja aýak basan söwdagärler:
— Ahalyň çetinden girdik — diýer ekenler.
Bir gezekki duşuşykda Sarman atadan:
— Salyryň soňky ykbaly nähili bolupdyr? Ol öz iline gaýdyp
gelipmi? — diýip soradym. Ol:
— Salyr gaýdyp gelipdir, uzak ýyllardan soň gaýdyp gelipdir.
Ýöne ol bu rowaýata girenok. Kesearkaja Ahalyň adynyň galyşy şu
waka bilen gutarýar — diýdi.
— Rowaýata girmese-de aýdyp berseňizläň. Gaty bilesim gelýär
— diýip, men ondan özelenip diýen ýaly haýyş etdim. Sarman ata bir
salym böwrüne diň salyp oturansoň, maňa paýhasly gözlerini aýlap:
— Olam öz başyna uly waka. Ony soň bir ýeri gelende aýdyp
beräýerin — diýip, bu günlükçe özüniň ýadanlygyny bahana etdi.
Men şähere gaýtdym. Şondan soň Sarman atanam göremok.
Salyryň gaýdyp gelişini näler diňläsim gelýär. Saçlaryny ýaýyp iki
dyzlaryna urup, bozlap galan iki zenanyň, Halbike bilen Aksonanyň
bir ýylgyranlaryny göresim gelýär. Bu keç ykbal diýilýän zat olary
nä günlere saldy?