Kesearkaç - 15

gizlenmesek. Şu dagdan inýän serbazlara gözegçilik ederis. Ýeri
gelse, ýek-ýarymyny kaklarys. Käte yza Şahrudada öwrülip durarys
— diýip. Hally galtaman aýtdy.
GOŞUN GUMA ÇEKILÝÄR
— Aýu, Maýagözel, Aýbölek, Nurjemal, geliň, Aksona kömek
ediň. Illäp-günläp tüýnügi düşüreliň — diýip, Halbike goňşy
gelinleriň atlaryny tutup çagyrdy. Halbikäniň öýüni çözüşmäge Iner
golak,
Ýolamanyň
gelni
Dursunjemalam,
Ilamanyň
gelni
Tyllagözelem iberipdi. Şonda-da sekiz ganat öýüň tüýnügini
düşürmek üçin goňşularyň kömegi gerek boldy. Sekiz ganat diýilýän
türkmen öýleriniň iň ulusy. Mundan aşakda alty ganat, dört ganat
öýlerem bar. Olaryň tüýnügini düşürmek üçin beýle uly güýjem
gerek däl. Diňe usullylyk bilen seresaplylyk gerek.
Bu öý Abaly serdaryň atasyndan miras galypdyr. Ondan aňyrda
welin, kimden miras galandygyny, onuň haçan ýasalandygyny
Ahalam bilenok, Halbike-de. Bu öý dünýä ineli bäri, gör, nähili
wakalar bolduka? Bu tärimleri, bu tüýnügi gürletseň, gör nirelerden,
haýsy döwürden söz açar? Serpigi, üzükleri, durluklary daşyna
dolanan gamşy näçe gezek dagap, näçe gezek täzelendikä? Halbike
şu öýe gelin bolup geleli bäri onuň üzüklerini üç gezek dagy
täzeläpdi.
Üzük, serpik diýen ýaly zatlar gara, ýagşa, ýele-guza hemişe
ýylyň bütin dowamynda gerşini tutup dur. Aşagyndan bolsa ajy tüsse
urup dur. Onsoň türkmen öýleriniň üzükdir serpik, gamyş diýen ýaly
egin-eşikleri basym sandan çykýar. Üzükleri wagtynda bejerip ýa-da
täzeläp durmasaň, depäňden damja damar durar. Ol öýüň içinde
oturyp bolmaz, ýatybam. Halbike öýüň gamşyny telim gezek,
durlugyny birki gezek täzeledi.
Öýüň bala çykarylyp, bala seplenmedik ugy ýok bolsa gerek. Her
gezek tüýnügini düşürjek bolsaň ýa-da galdyranyňda, garalyp kakan
uklaryň balasy şatyrdaşyp dur. Güýçli ýel geldig-ä bar onsoň. Öýüň
eşigini aýryp ýetişseň boldugydyr. Sähel haýal etdigiň şatyrdap, bir
ýana agar. Onsoň iş edinde uklara bala çykar-da otur. Tärimiň
köklerem şonuň ýaly, çüýräp ejizlän kökleri sogrup aýryp, inçejik
kesilen tasmadan kökläp durmasaň, tärim çagşamak bilen bolýar.
Ine, bu öýi şonuň ýaly edip, Ahalam Halbike-de, Aksona-da, iň
bärkisi Salyram täzeden kökläpdi.
Kesearkaçda tam jaýlaram, tam kepbelerem bardy. Ýöne esasy
gara öýlerdi. Şarňyldap duran tamy bolan howlularyňam gapysy gara
öýsüzi ýokdy. Türkmenleriň ýap boýlaryna söwüt agaçlaryňy ürç
edip ekmegem şonuň üçin bolsa gerek. Hanha Ýandakly obasynyň
ortasyny bölüp geçýän ýabyň boýuna seredäýiň. Kä ýerde
böwşeňläýmese, uzyn söwütler içinde düýänem gizlejek. Öý ýasaýan
ussalar haýsy ýerinden kesseler kesip alyp oturmady. Edil uk
bolaýjak, tüýnük ýasaýmaly uzyn-uzyn sagdyn söwütler.
Gara öýüň türkmen üçin esasy iki sany bähbidi bar. Bir-ä
Garagum, Kesearkaç ýaly otly-jöwzada ýaşajak bolsaň gara öý
gerek. Gara öýüň gapysyny, gözenegini açyp ýatarsyň welin, daşarda
yssy bardyram öýtmersiň.
Gara öýe ürç edilmeginiň ýene bir sebäbi ýarym çarwa, ýarym
çomry türkmenleriň göçhä-göçlügi bolsa gerek. Ýazlag diýip, gyşlag
diýip, bir ýylyň içinde telim gezek göçüp gonmaga düzgün
edipdirler. Bularyň daşyndanam Eýranyň çozmaýan wagty barmy?
Adamlar entek galalarda ýer tutup otursalaram, bir aýagyny
Garagumdan aýranoklar. Haçan dawa-jenjel turup, Garaguma tarap
göçüňi idip ugrajakdygyňy hiç kim bilenokdy. “Türkmeniň gözi
gumda” diýen söz gaty jaý söz. Ýöne şol sözüň nakyl bolmaýşyna
haýran.
Ynha, häzirem bütin Kesearkaç guma göçmegiň ugrunda. Bu
göçhä-göçlük Ahalyň ýigitleriniň daga tarap giden gününden bäri
dowam edýärdi. Üç gün bäri hudaýýoluna, Paraw bibiniň,
Gaýtarmyş atanyň, Garaşir öwlüýäniň, ýene-ýenäniň ýoluna kesilen
çöregiň hasaby ýokdy. Çagalar üç günden bäri gapy-gapy aýlanyp
çörek paýlaýardylar.
Ýigitler Eýran goşunyny etege goýbermän, bir hepde saklarys
diýip çak edýärdiler. Şoňa çenli bütin Kesearkaç guma göçmelidi. Şo
pursatyň içinde kim haly, dokma, tara ýüwürden bolsa gutarmalydy.
Ortadan agyp-agmadyk dokmalar şo durşuna gölden çykarylyp
äleme, gyra nagşyna düşdüler. Peýwagtyna iki-üç günde bitýän älem
bir günde diýen ýaly bitirilip kesilýärdi. Işi azrak öýleriň gelingyzlary agşamlaryna üme-ýowara ýygnanyp, goňşularyna kömek
edýärdiler.
Aksona özüniň dokap oturan çepbetewlik matasyny şu gün irden
kesdi. Şony kesip öýi ýalaňaçlap ugradylar.
— Ýuwaşrak gelinler, ýuwaşrak. Eý, tüweleme, şeýdiň-de,
howlukman düşüriberiň. Aksona, Dursunjemal, gaty aşak basmaň.
Aýakdaşrak gymyldaň. Tyllagözel, bir azajyk çepe, çepe al — diýip,
her elinde bir ugy tutup, tüýnügi düşürip duran Halbike beýlekilere
maslahat berýärdi. Tüýnügiň endigan düşürilişine gözegçilik
edýärdi. Kem-kemden aşak inýän tüýnük ganatyny giňden gerip,
gonmaga ýer peýläp, pessaýlap gelýän garaguşa meňzeýärdi.
Tegelenip gelýän tüýnügiň uklary ýere direlensoň:
— Salyr, gel, şu uklary sakla, köşek — diýip, Halbike tutup duran
uklaryny oňa tabşyrdy, özi orta geçip omzuny tüýnüge diredi. Her
kim saklap duran uguny tüýnükden emaý bilen sogrup aldy. Öýi
dikeltmegiňem, çözmegiňem iň kyn, seresaplylygy, usullylygy talap
edýän işi tüýnügi galdyryp, düşürmekdi. Tärim goýmak, uklamak
dagy eliň ujundan edilýän işlerdi. Ony tärime ýetýän çaga-da oňaryp
bilýärdi.
Özüniň ogurlanan arwanasynyň ýerine Şally baýdan alan erkegine
dört ganat kiçijik öýüni ýükläp, çagalaryň iň kiçisi bilen ejesini eşege
mündürip, Aman sürekçiniň göçi Ahalyň maşgalasynyň duşundan
geçip barýardy. “Türkmeni göçürjek bolsaň duşundan göç geçir”
diýen nakyl bar. Ýöne häzir hiç bir öýüň duşundan göç geçirilmegine
mätäçligi ýokdy. Üç gün bäri adamlar hiç bir göçsüz öýlerini
çözýärler. Aňyrsy iki-üç günden bu ýerde haňlap ýatan ýurt galar.
Ähli hojalyk göçüp gutaransoň, hemmeleriň yzyndan Iner golagyň
hojalygy göçer. Muňa oba ýaşulularynyň ýazylmadyk kanuny
diýerler.
— Salyr sen Siňrenlini taparmyň? — diýip, yzy erkekli eşegiň
gapdalyndan ýöräp barýan Aman sürekçi düýelerini gaýtarmak üçin
ylgap barýan Salyra gygyrdy.
— Bilýärin, Aman kaka! Baryberiň, taparyn — diýip, ýüzüniň
ugruna keýik owlagy ýaly towsaklap gitdi.
Sekiz ganat öýüň süňňüni bir düýä ýükläp, galan goşlary beýleki
düýä ýükläp, Salyr garry enesinem şoňa mündürip, idip ugranda,
Gün guşluga galypdy.
— Baryň, sag-aman baryň — diýip, Iner golak olary ýola saldy.
— Göç öňüňizde bardyr, yzyňyzdanam baran bolar. Öňden gidenler
Siňrenlide
garaşarlar.
Bileräk
gidiň.
Ýoluňyz
ak
bolsun.
Biziňkilerem haý diýmän ýola düşerler. Aňry gitse ertir ýa birigün.
Şu etrapyň obalary Çyrçykly, Gabakly, Gyzyltakyr diýilýän
guýularyň başyna, her haýsy telim obany ýerleşdirip bilýän üç sany
ullakan oýa göçüp barmalydy. Dört oba Çyrçykly oýda ýa-da
çarwalaryň aýdyşy ýaly Çyrçykly guýuda ýerleşmeli. Şol dörduň
birem Ýandakly obasydy. Obalar geçen uruşda baryp ýerleşen şol
öňki guýularynyň başyna barýardy. Garahal goja ýaly, Goňur aga
ýaly köpi gören ýaşulularyň aýtmagyna görä, obalar gadym wagtdan
bäri her gezekki uruşda şol guýularyň başynda häzirki tertibinde
ýerleşipdir.
Barylmaly guýular gaýrada gaty daş. Baryp Hywanyň bäri
ýanynda. Bu wagtky ýaş-ýeleňleriň köpüsi ony görmändirler.
Görenlerem bu wagt şol ilerki daglaryň arasynda. Şonuň üçin göçleri
Çyrçykla tarap alyp gitmek ýaşulularyň boýnunady. Barmaly ýerin
ýoluny şolar bilip, şolar äkidäýmese, göçüň gumda azaşaýmagy
ähtimaldy. Ýaşulularyň göçüň şondan aňryk bileräk, belediň yzyna
düşüp gitmegi sargamagam şonuň üçindi.
Salyryň obadan çykan göçi ep-esli ýöräp, taşlanylyp gaýdylan
tamlaryň garasy ýiteňkirlänsoň Halbike:
— Hany, köşek, bir aýak çek. Düýäň başyny bir yza öwür —
diýip, agtygyna ýüzlendi. Salyr enesiniň münüp oturan düýesiniň
başyny yza öwürdi. Halbike şeýle galagoply ýagdaýda obany taşlap
näçe gezek gitdi-kä? Ýazlaga göçürlip, güýz ýene gaýdyp gelinýänçä
göçler hasap däl. Ol göçlerde şatlyk bar. Ol mahal gitseňem seniň
örküň etek obadan üzülenok. Güýz düşensoň howa çigränsoň gaýdyp
geljegiňi bilip dursuň. Häzir bolsa obany duşmanlara eşegiýiji gurt
ýaly bösňäp gelýän serbazlara, Aýatylla işanyň aýdyşy ýaly äjitmäjitlere taşlap gidýär. Gyzylja gurtlaryň şol ordalary içinden
geçensoň bu howlulardan tamlardan, her kimiň höwes bilen ösdüren
baglaryndan näme galarka?
Halbike bir gezek agyr çekirtgäniň gelenini görüpdi. Bulut ýaly
bolup günüň öňüni ýapyp gelýän çekirtge ýüzüniň ugruna bag
bolsun, ot bolsun, ýekeje gök çöp goýman ýalaňaçlap, sypyryp,
ýalmap barýardy. Onsoňam bu gelýän bela-beteri deňemek ýa
meňzetmek üçin söz gözläp oturmak nämä gerek? Onda-da Halbike
üçin. Ol geçen uruşda ony öz gözi bilen gördi ahyryn. Şol wagt Ahal
hasanaklap ýören çagady. Ahalyň häzirki ýerinde ol wagt Abaly
serdar goşunlara baş bolup, söweşip ýördi. Bulary göçürip
ugradanam, obanyň ýaşulularydy. Şonda Halbikäniň şu wagtky
oturan ýerinde düýäniň üstünde Ahalyň enesi otyrdy. Gujagynda-da
kiçijik Ahaldy. Düýäniň başyny idip barýan Halbikäniň özüdi.
Gaýyn enesiniň:
— Gelin, bir aýak çek-de düýäň başyny yza öwür — diýeni
ýadynda. Üsti ýukajyk çal duman bilen örtülen baglara, boş haňlap
ýatan jaýlara seredip duran garry özüniň telim gezek aýdan sözlerini
gaýtalady.
“Arkajyň agaçlary,
Şag-şag eder guşlary.
Biz Arkaçdan aýrylsak,
Ýykylar agaçlary”.
Häzir üsti ýukajyk çal tozanly oba seredip duran Halbike şol
zatlary ýatlap, ýüzüni eli bilen syldy-da, gözleriniň ýaşyny süpürdi.
Onuň içki dünýäsinden bihabar Salyr enesi doga okaýandyr öýtdi.
Halbikede takwalyk ýok däldi. Ýöne ol bu wagt doga okanokdy. Ol
“Ýene seni başy bitin görmegi nesip etsin” diýip, oba, baglara
ýüzlenip dileg edýärdi. Dogrusy hiç kime görkezmän, duýdurman
aglaýardy. Enesi:
— Indi ýoluňa gidiber — diýenden soň, Salyr ýene düýäniň
başyny guma tarap öwürdi. Göç Çyrçykla tarap ýola düşdi.
Salyr hol uzakdan görünýän gür baglyga, gumy etekläp oturan uly
obaçylyga nazaryny aýlady. Bu ýagdaýlary ozal görmedik bolsa,
bilmeýän bolsa, Salyr agzyny açyp, aňkaryp galardy. Ýöne olaryň
bagam, obada däldigini ol bilýärdi. Bu görünýän salgymdy.
Golaýyna barsaň ýanky gür baglyk aňryk çekiler, öňküsinden
birneme keşbini üýtgeder. Olar meýdanyň ýowşan, garagan diýen
ýaly çöpleri. Olary salgym göterip, ullakan baglar ýaly edip
görkezýär. Bir seretseň baglaryň gaýra başy has beýik, bir görseňem
orta gürpi has gara görner. Uzakdan görünýän baglaryň şeýdip,
üýtgäp durmagy salgymyň öňki çöpleriň üstünden aýrylyp, täze
çöpleri göterýänligidi.
Ol zatlara öňden belet, ol zatlara üns bermedik Salyr düýäniň
başyny idip barha ýakynlaşýardy, mähriban obalaryndan bolsa barha
daşlaýardy. Ol öňlerinden barýan göçem, öz yzlaryndan gelýän
göçem gördi. Şonda-da birhili tukatlyk basýardy. Ussanyň körügini
gören bolsaňyz, üýşmek kömrüň arasyna birje köz atarlar. Körügiň
sanajyny wazzyldadyp ugrarlar welin, uçgunlar sowrulyp, kömürler
derrew ot düşüp, barha köräp gidip barýandyr. Salyryň kalbyna
düşen tukatlygam şonuň ýalydy. Watandan, dogduk depeden aýralyk
diýilýän zat uly bol, kiçi bol, parhy ýok, barybir ýüregiňe öz azaryny
ýetirýär, ony demir elleri bilen rehimsiz mynçgalaýar.
Ene mekan hakynda, watan hakynda Halbike agtygyna şeýleräk
bir rowaýaty gürrüň beripdi. “Gadym zamanlarda bir adam gaty köp
ýaşanmyş. Öz deň-duşlar-a beýle-de dursun, ýuwluklary ýaly
adamlaram garrap dünýäden ötenmiş. Ol hiç ölmändir. Ölesi
gelipdir. Ýöne ölmändir. Şonda adamlaryň biri: “Ölesiň gelýän bolsa
ýat illere git, watanyň aýralygyny çek” diýipdir. Ol ýurduny taşlap
gidipdir. Ýat illerde dogduk mekanynyň hasratyny çekip, şol
hasratyň derdinden ölenmiş. Adamlar onuň meýidini jaýlamak üçin
öz ýurduna getirenmiş. Öz ýurdunyň howasy, öz ýurdunyň güneşi,
öz ýurdunyň şemaly endamyna degen dessine jeset ýene-de
janlananmyş”.
— Ine, köşek, watan diýilýän zat şeýle gudrat zatdyr. Gadym
zamanda bir ýigit söweşde ýaralananmyş. Ähli tebipler ýygnanyp,
ony gutarmaga derman tapmanmyş. Ahyry Lukman hekimden
soranmyşlar. Olam: “Ol ýarany watany goramak üçin alypdyr.
Şonuň üçinem oňa öz dogduk obasynyň gumundan alyň-da
sepiberiň” diýipdir. Lukmanyň aýdyşy ýaly edipdirler welip, esger
derrew gutulypdyr.
Enesiniň watan hakda, dogduk mekan hakda aýdyp beren
rowaýatlaryny
ýatlap,
tukatlygyň
penjesine
gysylyp,
suwa
çümdürilen torgaý ýaly bolup eginlerini sallap barýan ýaş oglana:
“Seniň ejizlemäge hakyň ýokdur” diýip goltgy berip biljek adam bu
wagt ýigitleriň ýerleşişini gözden geçirip ýördi. Olaryň söweşde
etmeli işlerini ýüzbaşylara jikme-jik düşündirip, gulaklaryna
tekrarlap guýan Ahal özüniň gözegçilik edýän ýerinde durup,
duşmanyň gara bermegine garaşýardy.
Serbazlar öňki edişleri ýaly jülgäniň ol tarapyndan sap tutup
ugradylar. Olaryň ellerindäki gylyçlara günüň şöhlesi düşüp, ýalaw
tutulýan ýaly lowurdap gitdi. Birdenem öňe omzap gelýän
serbazlaryň arasynda garma-gürmelik, tutda-baslyk döredi. Bir atly
nökerleriň arasyndan saýlanyp çykdy, uýany gaty çekdi öýdýän, at
çarpaýyna galdy. Soňra göni Ahal dagynyň duran ýerine tarap
peýkam ýaly süýnüp gaýtdy. Beýleki serbazlar nämäň-nämedigini
saýgarýança, özlerini dürseýänçäler ýoly ortalady. Serbazlar onuň
yzyndan at goýdular. Ahalyň aňyna gelen zat “kimdir biri bärik
geçjek bolýar” diýen pikir boldy. Ol şu oýlara gümra bolup, serinde
aýlap durka gelýän atly bir gapdala ýykylyp, iki-üç gezek aşyr atyp
togalandy. Ýykylan adamyny serbazlaryň kowgusyndan halas etmek
üçin Ýolamanyň atlylary okduryldylar. Şol pursatda bolan ikinji
ýagdaý ýigitleri atyň başyny çekmäge mejbur etdi. Ýykylan atly
hasyr-husur ýerinden turup, dört aýak, bir baş bolup, serbazlara tarap
gitdi. Hemmeler oňa agzyny açyp galdy, üstündäkini ýykan at
Ýolamanyň atlylarynyň arasyna urduryp girdi. Aňyrdan daýyrdaşyp
gelýän atlylaram ýykylan adamy öz aralaryna alyp, öňe omzajak
bolup durmadylar. Şol duran ýerlerinde durdular.
Atdan pyzylyp gideninde kellesinden gaçan demir telpegini
almaga-da ýetişmän, yzyna okdurylan adamyny Ahal birden tanady.
— Ol Fahreddin mürze ýaly-la? Ryzaguly hanyň ogly — diýip,
gaty sesi bilen sorag äheňinde aýtdy. Ol Fahreddin mürzäni şu ýerde,
şu jülgede görüpdi. Yzyny pikirlenere maý bermän Ýolamanyň
gaýdyp gelýän atlylary birden uly gykylyk etdiler.
— Ahal, gözüň aýdyň!
— Buşluk, Ahal, söýünjimi ber!
— Bu nämäniň buşlugy? Bu nämäniň seýünjisi? — diýip, Ahal
aňk-taňk bolup galdy.
— Dorbedew! Dorbedew — diýip, Ilaman Ahalyň edil gulagynyň
ýanynda çirkin ses bilen gygyranyny duýman galdy. Ahal şol pursat
alaşadan agdy. Idilip gelinýän Dorbedewe tarap ylgady. Onuň
boýnundan gujaklady. Gulaklarynyň düýplerini sermäp gaşaşdyrdy,
maňlaýyndan, gözleriniň owasyndan ogşady. Ol esli wagtlap
dünýäni unutdy. Ýüzlerini Dorbedewiň ýüzüne oýkady. Uzak
ýyllaryň dowamynda aýra düşüp, ogluna sataşan hamrak ene ýaly,
name edýänini özem bilenokdy. Diňe onuň:
— Dorbedewim, Dorbedewim — diýip, pyşyrdaýany eşidilýärdi.
Ol agzy bilen bedewiň depellerini, ýallaryny garbap alýardy. Ony
dişleri bilen ýuwaşja gysýardy. Ahalyň hereketlerinde diýseň uly
mähir bardy, muhabbet bardy.
— Haýyrly mal eýesini tapar.
— Indi işimiz şowuna düşer.
— Kürtler bilen söweşmek üçin Dorbedew biziň ýanymyza
geldi.
— Miltiň bolsa gel indi, Nowruzaly han — diýip, ýigitler ýerliýerden seslendiler. Gümmezgaýa gelen iki müň atlynyň serkerdesi
Nowruzaly handy. Ryzaguly hanyň özi Durun etrapyna çozjak goşun
bilen gidipdi. Bu ýerde onuň diňe ogly bardy. Bu maglumatlary
Ahalyň ýigitleri urşuň ilkinji günleri alypdylar.
Ahal eýeriň altyn çaýylan gaşyndan tutup, lowurdap duran üzeňňä
çep aýagyny basdy. Bir gezek galkynanda eýýäm atyň üstündedi. Ol
at bilen atyň parhyny Dorbedewinden düşüp, Şally baýyň alaşasynyň
eýerine atlananda duýupdy. Häzir şol alaşadan düşüp, Dorbedewe
atlananda ýene bir gezek duýdy.
— Ahal, bu alaşany nädeli? — diýip, ýigitleriň biri gygyrdy.
— Nätseňiz şeýdiň! Hudaýýoluna beräýiň — diýip, Ahal
göçgünlilik bilen gygyrdy.
— Wah, ony maňa berseňizläň, Ahal kaka! — diýip, Tarhan bir
ýerden ylgap çykdy. — Muňa hudaýýoly düşýändir, Atamyň atasy
şehit ölenmişin. Menem onuň mirasdüşeri.
— Beräýiň Tarhan batyra — diýip, Ahal şadyýan ýylgyrdy.
— Sag bol, taňryýalkasyn, toýuňda gaýtsyn, Ahal kaka — diýip,
Tarhan alkyş baryny aýdyp, alaşany saklap duran Ilamana tarap
okduryldy.
— Bo-how, Tarhan, seniň aňryň ýanyp duran ot eken-ow —
diýip, ýigitleriň biri oňa degdi.
— Hawa-la, men mydama çaýam şonuň bilen gaýnadýaryn —
diýip, Tarhan ýelkilläp barýan ýerinden bälçiredi.
— Sen, Tarhan çopançylyk edib-ä hezil berdiň. Indem söweşip
hezil berseň, tüýs bolaýjak-da — diýip, Janak alaşa eýe bolan
Tarhana göriplik edýän ýaly edip aýtdy.
— Hezil bermän, keminem goýan däldirin.
— Senmi? — diýip, ol janykdy. — Ynha men malyň yzyna düşüp
göremok. Şonda-da meniň çopançylykdan başymyň çykyşy seniňkä
iki esse bolmasa, jedel ederin.
— Ýagşy, sen bilýän bolsaň, ökde bolsaň aýt hany. Geçi ýedi
ýaşansoň näme bolar? Özem çopanyň ilki bilmeli zady şol — diýip,
alaşanyň daşynda gudurap ýören Tarhan gürledi.
Janak birden kürtdürdi. Dogrudanam geçi ýedi ýaşansoň näme
bolýarka? Ol owlak, çebiş, geçi bolýar. Erkeç bolýar, dog bolýar.
Ýedi ýaşansoň näme bolýar? Janak näçe jan etse-de bilip bilmedi. Ol
eýýäm alaşa atlanan Tarhany gygyryp saklady:
— Men-ä bilmedim. Özüň bilýäňmi?
— Şony bilmeýän bolsaň, sokjarylyp gören ýere sümükli
buriuňy sokup ýörmezler.
— Sen özüň beri bilýäňmi?
— Bilmän näme? Hawa bilýän — diýip, Tarhan atyň başyny
öwürjek bolanda Janak ony saklady.
— Bilýän bolsaň aýt-da, menem bileýin.
Tarhan onuň ýüzüne şol şadyýanlygy bilen ýylgyrdy. Bu
ýylgyryşda birhili tekepbirlik, sustubelentlik, rüstemlik bardy.
— Geçi ýedi ýaşansoň sekiz ýaşap başlarda — diýip, ol atyna
gamçy çaldy-da, gidip barýan ýerinden aýtdy.
— Wah, haramzada — diýip, aldanan Janak ýüreginden sögündi.
Ýöne Tarhan ony eşitmedi. Ol alaşany çapdyryp, hol barýardy.
Tarhanyň atyna düýnki söweşde gylyç degip ölüpdi. Ony Tarhan
goňşularyndan diläp alypdy. Elbetde, goňşusy “ölen atymy töle”
diýip durmaz. Söweşde ýok bolýan zadyň öwezini dolmaýarlar.
Onda adamam ölýär. Haýsy biriniň öwezini doljak. Atyň ölmegi
bilen Tarhan pyýada galdy. Ol indiki söweşlere gatnaşyp biljek
däldi. Tüýs şowuna düşen zat. Dorbedewiň gelmegi Tarhana-da
bähbit boldy.
Ine şu wakalardan Salyryňam, onuň gapdalyndan ýöräp barýan
Aksonanyňam, düýäniň üstünde oturan Halbikäniňem habary ýokdy.
Bu waka düýn bolupdy. Goşun soňky çaknyşykdan soň, öten gije
Haýtgysa çekilipdi. Ahalyň ýigitleriniň: “Şu ýerde duşmany ýene
iki-üç
gün
saklarys”
diýen
niýeti
bardy.
Bu
ýeri
saňa
Gümmezgaýanyň giň jülgesi däldi.
Ahalyňam, ýaşulularyňam hasap edişi ýaly söweş üç günläp
dowam etdi. Nowruzaly hanyň permanyna tabyn serbazlar erjellik
bilen öňe omzaýardylar. Ozallar gijesine iki tarapam urşy
togtadýardylar. Gün ýaşyp-ýaşman, bes edilýän söweş ertesi Gün
dogýança, käte gün guşluga galýança başlamazdy. Haýtgysynyň bir
çetinden girip başlanyndan soňra, Nowruzalynyň atlylary aram-aram
gijelerine-de dyzaýardylar. Gylyçlaryň şakyrt-şakyrt sesleri gaýalara
düşüp ýaňlanýardy.
Urşuň başlanaly bäri şu gün bir hepde diýlende, Ahalyň atlylary
Burjula çekildiler. Ozaldan çaklanyşy ýaly serbazlary daglaryň
arasynda bir hepde saklap, obalara göçmäge maý bermelidi. Bir
hepdäniň içinde Eýran atlylary diňe Haýtgysyny eýelediler.
Burjulynyň bir çetinden girdiler. Burjulynyň jülgesi dagdaky boljak
söweşleriň iň soňkusy bolmalydy. Bu söweşe Ahalyň ýigitleri
öňünden pugta taýýarlanypdylar. Gummezgaýada, Haýtgysyda bir
hepdeläp bolan söweşlerde ölenler, ýaratylar iki tarapdanam beýle
bir kän däldi. Olary barmak basyp, atlaryny tutup sanaýmalydy.
Burjulynyň söweşi beýle bolmaz. Bu söweş iň agyr söweşleriň biri
bolar. Ahalyň ýigitleri şeýle pikir edýärler.
Deriniň bujagyndan çogdurylýan süzme ýaly toplum-toplum,
kowçum-kowçum bolup, serbazlar Burjylynyň ol çetinden girip
ugradylar. Olar jülgäni ortalaberenlerinde telpekleriniň sakagy
eňeklerinden geçirilgi, elleri ýalaňaç gylyçly türkmen atlylary Allany
çagyryp, olaryň öňünden at goýdular. Gylyçlaryň şakyrt-şakyrt
sesleri bir eýmenç zenzele turuzýardy. Atgarynjalaryň çogdamçogdam hinden çykyp, ondan-oňa okdurylyşlary ýaly, Haýtgysydan
gelýän darajyk ýoldan, iki gaýanyň arasyndan çykýan atlylar, kimsi
gylyçly,
kimsi
naýzaly
walalaýlaşyp
ala-gykylyk
edip
öňe
haýdaýardylar.
Türkmen atlylarynyň galkan, naýza diýen ýaly ýarag esbaplary
ýek-ýarymynda bolaýmasa kän ýokdy. Olaryň esasy daýançlary
gylyçdy. Öňe omzap gelýän atlylardan şol gylyjyň kömegi bilen hem
özüni goramalydy, hem hüjüm etmelidi. Şonuň üçin ýigitler gylyjyň
baljagyny goşarlaryna sarapdylar. Olar ýykylsalaram, ölselerem
elleri gylyçlydy.
Jülgede söweş şeýle bir gyzypdy. Edil asty otly gazanyň lakyrdap,
içi kömürden doldurylan semawaryň gapagyny galdyryp gaýnaýşy
ýalydy. Tarhan aýtmyşlaýyn, sähel ahmal boldugyň ýüzüňi çowlap,
gaşyňy, kirpigiňi çirkizjekdi. Sanynyň azlygyndanmy, destiniň
pesligindenmi, türkmenler barha yza tesýärdiler. Serbazlar bolsa
ädimme-ädim öňe dyzaýardylar. Söweş eger şu gidişine gitse,
serbazlar Ahalyň atlylaryny Gün ýaşýança jülgeden gysyp
çykarjakdy. Ýöne şo pursat başga bir ýagdaý ýüze çykdy.
Yzlaryndan turan aýylganç gykylyk galkan tutup, gylyç, naýza
urup, öňe omzaýan serbazlary duran ýerine çüýledi. Gaýnap duran
suwuň üstüne bir jüňňül sowuk suw guýlan ýaly birden gowşady.
“Daş! Daş! Daş!” diýen howsalaly sesler Burjulynyň gaýalaryny
endiredip ýaňlandy.
Bu aýylganç sesiň “daş, daş” diýen sözüň nämedigine dagda
ýaşap,
dagda
gezýän
adamlar
beletdiler.
Şol
sesi
eşiden
serbazlaryňam depe saçy üýşdi. Olaryň yzynda, gaýanyň iki
tarapynam şakyrdadyp gelýän daşlaryň tozany dik asmana galýardy.
Olar edil bölünip goýberilen goýunlaryň ýüzlerini aşak salyp,
ýapydan müňedekläp suwa inişleri ýaly togalanyşyp gelýärdiler. Şol
gelişlerine ýolunda sähel yrgarak duşan daşlaram alyp gaýdýardylar.
Iner golagyň rowaýat etmegine görä, gadym zamanlarda bu
ýerlere mongol atlylary çozanmyş. Şolar edil tüweleý ýaly bolup,
depeden aşak inermişler. Olaryň geçen ýeri agyr çekirtge sürüsi
geçen ýaly gurap galarmyş. Aýylganç sil geçen ýaly oýmur-oýmur,
ýykan-ýumran bolarmyş. Häzirki güwläp gelýän daşlaram şolardan
pes däldi. Bu daşlaryň geljeginden ozal bihabar adamlar ýer
titreýändir, dag elenýändir öýdýärdiler.
Güwläp gelýän daşlaryň astynda aýaklaryny kakyp, çabalanyp
ýatan, ýürek gyýyjy zaryn kişňeýän, adamlary kömege çagyrýan
atlaryň, erbet-erbet sögünýän, dat edýän serbazlaryň sany ýokdy.
Geçen bir hepdäniň içinde bolan söweşleriň hemmesini bir ýere
ýygnasaň-da, hiç bir jähetden, elhençligi boýunça-da, ýetiren
zyýany, äkiden gurbany boýunça-da şu günki söweşiň deňine ýetip
biljek däldi.
Türkmen jigitleri söweş meýdanyndan çekileninden soňra
serbazlar öz ýaralylaryny ýygnamak bilen boldular. Ilki gorka-gorka
gymyldasalaram,
soňra
biraz
ekezlenip
gitdiler.
Ilki
golaýrakdakylary ýygnap başladylar. Olara ölenleriň meýdini, ýaraly
adamlary ýygnamaga hiç kim päsgel bermeýärdi. Çünki ýaragly
däldiler. Ýaragsyz adamlaryň garşysyna pyçak çykarmak, gylyçly
çykmak mertlik hasap edilmeýärdi. Şonda-da ýigitleriň biri:
— Olar näme arkaýyn aýlanyp ýörler? Häzir çozaýsaň ýekeýekeden gylyçdan geçirse boljak — diýdi.
— Degme, ýaralylaryny bir ýygnasyn — diýip, başga biri ýaňky
gürläne garşy çykdy.
— Olar möjekdir-dä. Möjegiňem ýaralysy, ýarasyzy bormy?
Ýagdaýyna görä ýok edibermeli bolar-da.
— Gaýratyň bolsa eli gylyçly garşyňa çykanda ur, çap, gylyçdan
geçir — diýip, üçünji biri seslendi.
— Ýöne gaýratyň bolsa. Olam sende barmydyr ýa ýokmudyr —
diýip, öňki gürlän aýtdy.
— Hawa, özüň-ä ganjygaňdan kelle asyp ýörsüň-ow.
— Urşuň maksady diňe urmak, çapmak däldir — diýip, Ahal
dawalaşýan ýigitleriň arasyna düşüp aýtdy. — Esasy zat, duşmana
tabyn bolmazlykdyr. Garşysynda durup biljegiňi, ýurduňy gorap
biljegiňi
görkezmekdir.
Adamlaryň
çapylýanlygam,
ýok
edilýänligem şoňa syrygýandyr.
Edil şu pursatda täzeden çykan güpürdi gümmürdäp gaýdan
daşlaryň sesinden artyk bolmasa pes däldi. Ozalam zähretelek
serbazlar elindäki ýaraglaryny taşlap, tas ökjäni göteripdiler. Ýöne
nämäň-nämedigini derrew aňdylar. Şo pursat bir ýerlerde ýyldyrym
çakdy, güpürdi ýene gaýtalandy.
— Gyş gulun atdy gerek, howwa — diýip, ýaşulularyň arasynda
serbazlaryň ýaralylaryny ýygnaýan meýdanyna seredip duran Iner
golak aýtdy.
Ol obadaky iň soňky göçi, öz öýüniň göçüni ýola salandan,
Ýandaklynyň çäginden çykaryp, köp göçleriň arasy bilen Çyrçykla
ugradandan soň, Ahalyň ýanyna gelipdi.
Ýaşulular toparynyň goşy goşunyň ýanyndady. Ahala söweşi alyp
barmaga kömek etmelidi, onuň hereketini makul tarapa ugrukdyryp
durmalydy. Etrapda on iki oba bardy. Şolaryň hersinden bir adam,
diňe Ýandakly obasyndan iki adam — Iner golak bilen Nurahmet
serdar ýaşulular toparyna girýärdi.
— Dogry aýdýaň haw, awçy. Bu ýylam gyşymyz gyşa
meňzemejek ýaly — diýip, Atanur Iner golagyň diýenini tassyklady.
Atanur keýpi kök wagty, kinesiz gürleýän wagty onuň lakamyny
“awçy” diýip tutardy. Niçikmi, göwnüne sähel kine geldigi, Iner
golakdan bir zada nägile boldugy onuň golak lakamyny ulanýardy.
Şol günüň agşamy ýaşulular toparynyň biri galman Burjula
ýygnandy. Bu bolsa öýleriň gaýrak geçenligi, köne ýurtda bir
öýüňem galmandygyny aňladýardy. Obanyň ýaşululary hemmeler
göçüp gidensoň, iň soňundan öz öýlerini göçürýärler. Bu olaryň
ýazylmadyk kanunydy, öz agzyna seredýän obadaşlaryna goýýan
hormatlarydy. “Obanyň garamaty meniň başymda. Goý näme bolsa
ilki maňa bolsun” diýdigidi.
Ahalyň ýigitleri Esen söwdagäriň toparynyň ýokardan daş togalan
gününden soňam Burjulyny üç günläp goradylar. Üçünji gün tamam
bolansoň atlylar guma çekilmegi karar etdiler. Durun etrapyna Selim
bilen Tarhany ibermegi makul gördüler.
Ýigitler şu günki bolan söweşler hakynda, özleriniň mertligini,
atlarynyň duýgurlygyny, gylyçlarynyň ýitiligini mazamlap, ony
almaz gylyja, Hezreti Alynyň zülpükärine deňäp öwünýärdiler.
Gürrüň edýärdiler. Selim obadan gelýärkä, öz yzyndan kowan iki
atly hakynda hekaýat aýdýardy.
— Olar iki bolansoňlar, menem göterdim ökjäni. Olaram meni
kowup gelýärler.
— Onsoň? — diýip, ýigitleriň biri gyssady.
— Onsoňmy? Men-ä gaçyp gelýän, olaram kowup gelýär. Bir
seretsem çiş telpekliniň biri galypdyr. Beýlekisi bolsa gylyjynam
syryp edil gözi ýok ýaly bolup gelýär.
— Onsoň? Ýeri onsoň?
— Onsoňmy? Awynyň üstüne topulyp barýan ýekegapan ýaly
haýdap gelýär.
— Şol wak-wakyň-aý. Yzyny aýdyber-dä.
— Yzynymy? — diýip, Selim şol soragy gaýtalap sözüni dowam
etdi. — Görsem, ol ýeke özi gelýär. Menem atyň başyny çekip yza
öwürdim. Gylyjymy gynyndan şagyrdadyp sogurdym.
— Onsoň näme boldy?
— Onsoňmy? Olam atynyň başyny çekdi. Birdenem yzyna
öwrüldi-de, göterdi ökjäni.
— Göterdimi?
— Göterdi.
— Ýeri onsoň?
— Onsoňmy? Onsoň — diýip, Selim sözüne dyngy berdi. Belki
ol gürrüňiň yzyny nähili dowam etjegini oýlanandyr. Selimiň
öwünjeňligine içini güldürip duran Tarhan:
— Onsoň? — diýip sorag berene ýüzlendi. — Onsoň Selim
Burjulynyň çeşmesine gelip balagyny ýuwupdyr.
Adamlar wakyrdaşyp gülüşdiler. Selim, megerem Tarhanyň
sözüni eşiden däldir. Eşidenem bolsa entek eleginden geçirip ýetişen
däldir-dä, ol:
— Dogry-da walla — diýip, ýylgyrdy. Adamlar muňa öňküdenem
beter gyzyl-gyran gülüşdiler. Şol pursatam:
— Selim, Tarhan, ikiňizem ýaşulularyň ýanyna barmaly — diýip,
ýigitleriň biri gygyrdy.
— Atyňyz ýaragyňyz guratmy? — diýip, ýaşulular Selim bilen
Tarhandan soradylar.
— Gaty gowy.
— Öz janyňyz sagmy?
— Tut ýaly.
— Beýle bolsa gaty gowy, howwa — diýip, Iner golak olaryň
näme üçin çagyrylandygyny beýan etdi. — Şundan gidersiňiz,
howwa, Durun etrapyna. Tüňňüliniň daglarynda şol etrapyň ýigitleri
söweşip ýörendirler. Olaryň serkerdesine Gylyçmyrat serdar
diýýärdiler, howwa. Ýaşulular toparynyň ýaşulusyna Gatyguly aga
diýýärdirler, howwa. Şolaryň haýsam bolsa, howwa, birini
taparsyňyz. Biriň gaýrak çekilýändigimizi aýdarsyňyz.
— Biz ol ýeri taparmykak? — diýip, Tarhan dillendi.
— Men taparyn. Men belet — diýip, Selim öňe omzady.