Kesearkaç - 16

Ýaşulular Selimiň tapjakdygyny onuň beletdigini bilip çagyrypdylar.
Selimiň daýy topary Durun etrapyndandy. Ol daýylarynyň elinde kän
gezipdi.
Ýaşulularyň ýanyndan çykan Selimdir Tarhan şo pursat
atlandylar. Olar gyrasy kemsiz gädilen, ýarpa golaýlan Aýyň solak
ýagtysyna Burjuly jülgesinden çykyp, Duruna tarap gidýän ýola
düşdüler. Ýüzlerini güýzüň çigräp sowap ugran şemalyna tutdular.
KESEARKAJYŇ SERKERDESI
Atalaryň gadymy galasy diýilýän Garagum. Örküç-örküç depeler,
uzyn-uzyn aňňatlar, ýaýylyp ýatan gollar. Ol hem edil çal gaýaly
daglar, kenaryna urnup duran aňyrsy görünmez deňizler, gözýetime
uzalyp gidýän sähralar ýaly özbaşyna bir dünýädir. Onuň Gün
şöhlesine gerşini tutup, lowurdap ýatan urpaklaryny, senetkär
ussanyň sünnäläp ýasan çanaklaryna, äpet çanaklara çalym edýän
gollaryny, bu howdandan ol howdana akyp ýatan ýaplar ýaly şol
gollary birikdirýän aňňatlaryny näme bilen deňemediler. Suw ýaly,
simap ýaly akyp ýatan ürgün çägesini gyzylyň gyryndysyna-da,
ýumşak mahmala-da, per düşege-de meňzetdiler. Ýöne ol kimlere
per düşegem bolsa, kimlere welin demirtiken ýaly, daş ýaly gaty
bolupdyr.
Alymlaryň hasaplamalaryna görä Garagumuň döränine elli müň
ýyl geçipdir. Şo ýyllaryň dowamynda onuň göwsünde gopan
gowgalaryň, uruşlaryň, hasratlaryň hetdi-hasaby barmyka? Şu ýüpek
ýaly ýumşak çägä agzyny urup, dişini döwdüren, kellesini urup
maňlaýyny ýardyran duşmanlaryň takyk sanyny taryhyň özem
bilenok diýýärler. Bu çöl Isgenderiň, Çingiz hanyň, ýene-ýeneleriň
baran ýerini guradyp barýan çekirtgeler ýaly nökerlerini görüpdir.
Hywanyň hanlarynyň, Eýran şalarynyň, arap atlylarynyň gazabyny
öz gerşinde çekipdir. Öz ogullaryny — Kesearkajyň ilatyny şolardan
penalapdyr.
Şahyrlaryň kämahal dowzah diýip, beýleki diýip, Garaguma
gargynybermeleri bar. Şony etmeseler gowy boljak. Beýleki
halklaryň öz sähralaryny, daglaryny, depelerini, deňizlerini söýşi
ýaly türkmenlerem öz Garagumuny söýýär. Garagum olaryň doly
manysynda enesi. Enesiniň gybatyny edip, ony ýamanlasaň hiç
kime-de ýarap durmaz.
Garagumy ýeňilmez gala edip saklaýan zat suw diýýärler. Onuň
şol ýaragynyň öňünde durup bilen, onuň hötdesinden gelip bilen
duşman bolmandyr. Bu hakda aýdylýan rowaýatlaryň, otarylýan
ertekileriň sany ýok bolsa gerek. “Garagumda suw altyndan
ýokarydyr, ömre deňdir” diýip, ýöne ýere aýdylanok. Şu görünýän
ulgam-ulgam depeleriň asty şehitsizi barmyka? Ahalyň şu gyzylbaş
çarykly aýagyny dyzyna çenli diýen ýaly çümdürip, çykaryp barýan
ak urpagynyň astynda-da gör, näçe şehit ýatandyr.
Ahalyň Burjulydan yza çekilen ýigitleri her ýerde-her ýerde gaça
uruş edip gelişlerine “Towşanly oý” diýilýän ýerde aýak çekdiler.
Mundan ozal dergazap bolup dyzan Eýran goşuny “Towşanly oýa”
gelýänçä badyny gowşatdy.
Hamyr ýugurýanyň elleri ýaly aýaklaryny ürgün çägä çümdürip,
sogrup barşyna Ahal belent ak urpaga çykdy. Depäniň gerşi arap
haty çyrmalan kagyza çalym edýärdi. Onda ýylanyň, tomzagyň,
alakanyň, atýalmanyň yzam bardy, garaz, her hili mör-möjekleriň
yzyndan doludy. Ahal urpagyň gerşinde garantga ýaly bolup duran
nökeriň ýanyna bardy.
— Kürtler görnenokmy?
— Enteg-ä görünýän zat ýok — diýip, garawul ýadaw ses bilen
aýty. Daňdanyň iniňi düýrükdiriji howasy täsir eden bolsa gerek.
Onuň sesi demi gysmalynyňky ýaly gyryljyk çykdy.
Ahal gerşiň üstünde durup, töweregine ser saldy. Bu mahal Gün
dogan bolsa ýaňy dogandyr, howa bulut bolansoň bildirenokdy. Öten
agşamam günbatardan süýnüp gelen ýukajyk bulut asmany örtüpdi.
Ol ilki gelende gaýmak ýalydy. Indi galňapdyr, garalypdyr,
aşaklapdyr. Türkmenleriň “bulut elýetere gelipdir” diýýänleri
bolupdyr. Dogrudanam beýigräk gerşe çykyp eliňi uzatsaň,
ýetäýmegem ahmal.
“Bu gün-ä ýagyş ýagaýsa gerek” diýip pikir eden Ahal töweregine
ser saldy. Ýigitleriň hemmesi aýak üstündedi. Olaryň köpüsi aty
bilen meşguldy. Kimsi onuň kellekisini geýdirip dur, kim eýeriň
çekisini çekýärdi. Atyň uýanyndan gysgajyk tutup, ony ylgadyp
ýörenem, eýýäm atlanyp ol ýana, bu ýana daradyp ýörenem bardy.
Ýalaňaçlap, simap ýaly owadan endamyny sypalap duranam, torba
geýdirip, iým berýänem bardy. Ilaman bolsa Dorbedew bilen öz
atynyň jylawyndan tutup, Ahalyň duran ýerine tarap ýuwaşlyk bilen
ýöräp gelýärdi.
Bir ýerlerde buludyň göwsi ýarylyp, ýagtylyp gitdi. Ine,
türkmenleriň “Mundan urdum gylyjy, arapda şaňlar ujy” diýýäni.
Çakyp giden alawyň yzy bilen aýylganç güpürdäp gök gürledi. Patput edip, her ýere-her ýere iri damjalar gaçdy. Onuň yzy şapyrda
bermese-de, ýyldyrymyň güpürdisiniň yzy kesilmedi.
Dorbedewe atlanan Ahal asmana göz aýlap durşuna:
— Ine, bu garrylaryň “Gyş gulun atdy” diýýänidir — diýip, özözi bilen gürleşýän ýaly edip aýtdy. Gyşyň başynda gök gürlese,
gazaply sowuk bolman gyşyň maýyl bolup gelýänini Ahal Iner
golakdanam, ejesi Halbikedenem telim gezek eşidipdi. Köpi gören
ýaşulularyň bu diýýäniniň jany ýogam däldi. Muňa tebigatyň atababa synalyp gelnen hadysasy diýerler. Işine ezber münejjimleriň
takyk hasaplamasy diýerler. Setanda-seýranda bolaýmasa, olaryň
çaklamasy, bu hasaby dogry bolubam çykýar.
— Gyş gulun atyp, howa birneme maýyl bolaýsa kemem däl —
diýip, Ahalyň gapdalynda atynyň başyny çekip duran Ilaman
seslendi. Onuň aýdýany häzirki ýagdaýyň bähbidi üçin dogry
bolaýmagam ähtimal. Gazaply sowuklarda, aýylganç aňzaklarda bu
çöllerde elkin ýatmaklyk aňsat däldi. Başga mahal bolanda welin
türkmenler munuň ýaly gyşy halap duranoklar.
“Ak iner çökmese boz maýa gaýmaz” diýen nakyl bar. Gyşyna
gar ýeri bagyrtlap ýatmasa, maýsalar göýdük ösýär. Alynýan hasyl
ujypsyz bolýar. Kä ýyllarda daýhanlaryň atan tohumyny alyp
bilmän, hyraç çykýan wagtlaram az bolanok. Şonuň ýaly ýyllarda
oraga ýeten gallanyň şagrap, gury saman bolup ýatanyny, başynyň
külembike ýaly bolup egrelip ýatanyny bu ýigitleriň ikisem
görüpdiler. Şonuň ýaly ýyllarda meýdanyň oty-çöpi az bolýar. Yssy
basym düşýär. Gögeren otlar boý alyp almanka, ýüzi gaýdýar.
Gyşyna gar ýagmadyk ýyllaryň baharam gurak, az ýagynly bolýar.
Ýer ýeterlik yzgar alyp bilmeýär. Gyrtyç, ýylak diýen ýaly mallar
üçin iň esasy otlar ýerden saýlanyp saýlanmanka, olaryňam ýüzi
gaýdýar. Şonuň üçinem garrylar “Gyşy gyş bolmadygyň ýazy ýaz
bolmaz” diýip nakyl edýärler.
Ahal bilen Ilaman urpagyň gerşinde atlarynyň başyny çekip,
sanjylan ýaly bolup durkalar, hol aşaky golda gykylyk dik asmana
galdy. Golda ýekeje öý, ýaşulular topary üçin dikilen öý bardy. Şol
öýi goşun nirä gitse, özi bilen alyp gidýärdi. Ýaşulular şol öýden
çykdylar-da, guýa tarap ugradylar. Guýynyň töweregi eýýäm
adamdan doludy.
Atlaryny öňürdikledip gelen Ahal bilen Ilamanyň gözi märekäniň
ortasynda ölüp ýatan ata düşdi. Onuň açyk gözleri gymyldanokdy.
Edil çüýşe döwügi ýaly, buzuň bölegi ýaly bolup ýatyrdy. Onuň
daşyndaky hümer bolup duran adamlar gaýra çekilip, Ahala ýol
berdiler. Ahal atdan düşüp, jylawy Ilamanyň eline tutdurdy.
Üýşmeleňiň däliz şekilli açylan arasy bilen ölüp ýatan atyň ýanyna
bardy. Atyň eýesi orta ýaşan adam ýüzüni ak tam edip, asdan gaçan
ýaly bolup durdy. Ahal nämäniň-nämedigini atyň ýanyna gelmänkä
aňypdy. Şonda-da:
— Bu nähili beýle boldy? — diýip, dodak gitdi, dodak gitdi bolup
duran
çaga
ýaly,
dodaklaryny
ysgynsyz
tibirdedip,
gözüni
töweregine manysyz aýlap duran adama ýüzlendi. Sakgallysarmykly
adamynyň
gözleri
suwdan
pürepür
doldy,
sähel
gymyldatsaň döküljek bolup duran goşa käsä meňzedip, perişan
bolup durşuny hiç kim geň görenokdy. Türkmenlerde, onda-da
şunuň ýaly söweşilip ýörlen wagty aýagyň aşagyndaky atyň ölmegi
ýakyn hossaryň ölmegi bilen deň görülýärdi. At eýesi şol perişan
halda:
— Ynha şeýle-dä — diýip, ölüp ýatan ata seretdi. — Men-ä ony
suwa ýakdym. Olam içdi-de birdenem yraň atdy, ilki art aýaklary
epildi, soňra-da özi gürpüldäp gaýtdy. Jan ajygyna bir kişňedi. Özem
ysgynsyz kişňedi.
— Suwy zäherläpdirler — diýip, adamlaryň arasyndan kimdir biri
seslendi. Ahal muňa näme diýjegini bilmän, esli wagt dymdy. Aşaky
dodagyny çalaja dişläp, gamçysynyň sapy bilen eline kakyp durşuna
dymdy. Gabagyny galdyrman dymdy.
— Guýulary barlaň, howwa. Zäherlenen guýularyň suwuny
aýryň. Olary bir depim çuňaldyň, howwa, çöwlügini täzeläň —
diýip, Iner golak töweregindäkilere aýtdy.
Her halkyň özüniň bir mukaddes hasaplaýan zady bar. Kesearkaç
türkmenlerinden, onda-da şu ýanyp ýatan Garagum bilen iş salyşýan
türkmenlerden sorasaňyz, mukaddes zat diýip, ilki bilen guýynyň
adyny agzar.
Matallardaky “Oňurgasy odundan, her kim alar süýdünden”
diýilýän guýyny iň mukaddes zat hasap edýärler. “Öwlüýä
tüýkürseň, tüýkür, ýöne guýa tüýkürme” diýip, ýöne ýere
aýdanoklar.
Bu dünýäden atsyz-sorsuz ýitmezligiň üçin ölmezden öňürti yz
goýmagyň, özüňe ýadygärlik galdyrmagyň gadymy danalar dört
sany şertini aýdypdyrlar. Ine şolar: ýa bir ýylan öldürmeli, ýa bir
agaç ekmeli, ýa bir köpri gurmaly ýa-da bir guýy gazmaly.
Garagumda guýy meselesi ähli zatdan ýokarda tutulýar. Guýy
hakynda gadymdan gelýän şeýleräk bir rowaýatam bar.
Iňlär siňeksiz çölde bir ussa guýy gazyp duran ekeni. Bu çöllerde
ýoluny ýitirip, azaşyp ýören adamlar oňa tötänden gabat gelip:
— Sen bu ýerde guýy gazýaň. Bu töwereklerde muňa gelýän ýolýoda-da ýok. Sen guýyny kim üçin gazýaň — diýip, ondan
sorapdyrlar. Ussa:
— Guýy adamlar üçin gazylýandyr. Onsoňam bu çöllerde süýji
suwly guýy bolsa, oňa adamlaryň özi ýol tapar — diýip jogap
beripdir. Şonuň üçin guýynyň kastyna el götermek, eneň-ataňa
ýumruk çenän ýaly, şolara şarpyk çalan ýaly aýylganç günä, uly
etmiş hasap edilýärdi.
Töwereklerdäki guýulary barlan adamlar beýleki guýularyň
arassalygyny, hiç hili üýtgeşikligiň ýokdugyny habar berdiler.
Çeleklerde, meşiklerde getirilip goýlan suwlara çenli barladylar.
Ahalyň talap etmegi boýunça şu günki suw alynýan guýularyň
hemmesini barlamagy, gözden geçirmän hiç bir guýudan suw
almazlygy, goşunyň jemlenen ýerlerindäki guýulara garawul
goýmagy,
olary
göz
astynda
saklamagy
ýaşulular
topary
makulladylar.
Diňe öz etrapynyň däl, bütin kesearkajyň aladasyny Ahal
etmelidi. Goşun guma çekilensoň, iki etrapyň goşuny birikdirilip,
serkerdelik etmeklik bir ele jemlenilipdi. Bütin Kesearkajyň
serkerdesi edilip, Gylyçmyrat serdar bellenipdi. Ýöne onuň
serkerdeligi uzaga çekmedi. Daşlyja diýen ýerde bolan söweşde
Gylyçmyrat serdar ýaralanypdy. Gylyçmyradyň özem, onuň janyny
goraýan attutarlaram näçe hüşgär bolsalar-da, düzedip bolmajak
säwlige duşupdylar. Serbazlaryň agyr hüjüminiň öňünde durmak
üçin serkerdäniň özi öňe düşmeli bolupdy. Ine, şonda gylyç ony
gyltyz kakypdy. Oňa seredýän lukmanlaryň aýtmagyna görä, ýara
çynlakaý bolmaly. Olar:
— Täze serkerdäňizi belläberiň. Gylyçmyrat serdar bäri-bärde
kömek edip bilmese gerek — diýip, ýaşululara aýtdylar.
Kimi serkerde bellemeli? Ine, şu soragyň üstünde ýaşulularyň
arasynda agzalalyk döredi. Olaryň pikiri ikä bölündi. Iki etrapyň
ýaşululary-da serkerdäniň özlerinden bellenilmegini kem görenokdy.
Durun
etrapynyň
adamlary
bolsa
hasam
diş-dyrnak
bolup
ýapyşýardylar. Olaryň serkerdäni özlerinden bellemäge hukuklaram
uludy. Goşunyň esasy güýji Durun etrapyndady. Olaryň gylyç sany
beýlekä dört esse diýen ýaly artykdy. Ýaşulular topary on adamdan
ybarat bolup, olaryň ýedisi Durun etrapyndandy. Şonuň üçin olaryň
pikiri Gulburun batyry ýa-da Garaoglan pälwany Kesearkaja
serkerde edip bellemekdi. Gündogar etrapyň ýaşululary bolsa Ahaly
öňe sürýärdiler, Olaryňam Ahaly serkerde edip bellejek bolmagy
ýerliksiz däldi. Olaryňam öz tutaryklary bardy. Iki goşun birigenden
soňra Ahal Gylyçmyrat serdaryň ilkinji orunbasary, ýaşulular
aýtmyşlaýyn sag goly bolupdy. Olar:
— Patyşanyň ýok ýerinde ýurdy dolandyrmaly baş wezir bolar,
serkerdäniň ýok ýerinde bolsa öňe düşmeli onuň sag goly, baş
kömekçisi bolar — diýýärdiler. Iki tarap deňlik däldi. Ahaly
goldaýan adam dört ýadamdy. Iner golak, Nurahmet serdar ýene
Durun etrapyndan iki adamdy. Atanur gündogar etrapdan bolsa-da ol
Ahalyň garşysynady. Onuňam sebäbi bardy.
Ýaşulular kimi serkerde bellemeli diýen meseläni çözmäge
ýygnanyşmankalar Atanur bir sebäp bilen obalaryna baryp
gaýdypdy. Onuň ogly Nuradyl obadady. Oba göz-gulak bolmak üçin
ýigrimi adamdan ybarat kiçijik topar düzülip, şol topara Garamergen
serkerdelik edýärdi. Nuradylam şol ýigriminiň biridi. Burjulyda eden
günäsi üçin ony gaýdyp nökerlige-de almadylar. Almadylar däl,
onuň özi gitmedi. Ol-a ýönekeý nöker bolmak islemedi, Ahalam oňa
ýüzbaşylygyny bermeg-ä beýlede dursun, onbaşylygam ynanmady.
Nuradyly heý bolmanda onbaşy etmek hakynda ýaşulular
toparynyň towakgasyna:
— Ol özüniň gorkaklygy bilen goşunyň içinde howsala döreder.
Söweş gidip durka, ýigitleriň arasynda dörän sähelçejik howsala-da
goşun üçin ölüm bilen deňdir — diýip jogap berdi.
Munuň ýaly zatlarda esasan serkerdä gulak asylýar. Sebäbi urşuň
ähli webaly serkerdäniň boýnuna. Şonuň üçin “Nuradyly onbaşylyga
al” diýip, ýaşulular topary aýagyny diräp durmadyk hem bolsa,
Atanuruň özi oňa ýüz tutupdy, ýalbaryp görüpdi.
Garahal gojanyň öýünde Iner golaga ýoknasyny diýip, agyr sözler
aýdany üçin Ahalyň Atanury onçakly keşdi çekip duranokdy. Ol
içinde kine saklap ýören adam bolmasa-da, özüniň şeýle eziz görýän
adamsyna agramly söz aýdylmagyny unudyp bilenokdy. Ahalyň:
— Ýok, ol ýüpüň üstünde odun goýar ýaly adam däl. Şonuň üçin
islese nöker bolsun, islemese-de, goý, öýlerinde ýatybersin. Watany,
ýurdy gorajak ýigitler az däl — diýip, beren kesgin jogaby şonuň
aryny aljak bolýan ýaly hem görnüpdi. Elbetde, Atanuruňam, hiç
kimiňem Ahalyň içki dünýäsinden habary ýokdy. Ol Ahalyň
göwnüne şeýle bolup görnüpdi. Ol öz-özünden utandy, ýygryldy,
kiçeldi. Ýöne welin aýdan sözüni yzyna gaýdyp almady. Boljak
söweşleriň hatyrasyna, külli Kesearkajyň bähbidi üçin ol sözüni
gaýdyp almaly däldi.
Atanur soňky gezek oba baranda, Garamergen bilen ikiçäk
gürrüňdeş bolupdy. Şonda Garamergen:
— Ahalyň Kesearkaja serkerde bolmagyny Hyrady beg halanok.
Ol Kesearkaçda dikeldiljek hanlyk üçin howply adam. Onuň
serkerde bellenilmezligi üçin eliňizden gelenini ediň — diýip,
Atanura aýtdy.
— Men olara ýeke özüm näme edip bilerin?
— Sen ýeke dälsiň. Ol ýerde Gatyguly bardyr. Ýanar possun
bardyr. Hyrady begiň adyndan aýtsaň, olar seni goldar.
— Sen özüň Hyrady beg diýilýän adamy gördüňmi? — diýip,
Atanur ondan sorady. Eger “Gördüm” diýäýse, “Ol nähili adam?”
diýip, soraljagyna şübhe ýokdy. Garamergen bolsa pylan hili diýip
aýdyp biljek däldi, onuň asla salgyny berip biljek däldi. Şonuň üçin
ýok diýenden gowusy ýokdy. Garamergen şonam etdi. “Bu sözler
onuň sargydy” diýip jogap berdi.
Ahal hakyndaky bu pikir Atanuruň özünde ozalam bardy. Her zat
etmeli welin, Ahaly Kesearkajyň serkerdesi edip belletmeli däl.
Hyrady begiň adyndan aýdylandan soň-a näme, gürrüň gutarýar.
Kesearkaçda
hanlygyň
boljakdygyna,
hanyňam,
Hyrady
boljakdygyna Atanur henizem ynanýardy, külüň arasynda bukulyp
galan köz ýaly kiçijik umyt henizem onuň kalbynda ýylpyldap
ýatyrdy.
Gatyguly bilen Ýanar possun Atanurdan akyllyrak çykdylar. Olar
Kesearkaçda hanlygyň boljagyna-da, Hyrady bege-de, özleriniň şu
tutýan tutumlaryna-da ynamlaryny ýitiripdiler. Olar: “Şu Gylyçmyrat
serdaryň diýýäni dogry bolaýmasyn. Birden ýagyşdan gaçyp damja
uçraýmalyň. Bu kakabaş türkmeniň üstünden hanlyk etmek aňsad-a
däldir. Bular edil möjek ýaly, gurt ýaly bir zatdyr. Sähel göwnüne
ýakmasa
ýa-da
bir
çetine
degilse,
özüňi
parçalap,
çöle
çykybermekdenem çekinmez. Şolam gaty ýakyndyr” diýen pikire
ynanyp ugrapdylar. Ýanar possun has janygyp:
— Siziň şu Hyrady beg diýýäniňiz bir salgym bolaýmasyn. Men
ony gowa gysymlan ýaly bir zatmyka diýýän. Gürrüň edilýär,
edilýär-de, aňyrsynda görünýän zat ýok. Gulpsuz kündük ýaly bir zat
— diýip, zeýrenç bilen aýtdy. Şondan gelenem olar Atanury
goldadylar. Gatyguly Gulburun batyryň tarapyny tutdy. Ýanar
possun Saryoglany öňe sürdi. Şu öňe sürülýän adamlaryň
üçüsiniňem: Ahalyňam, Gulburunyňam, Saryoglanyňam serkerde
bolmaga
hukugy
bardy.
Olaryň
üçüsem
uly
goşunyň
müňbaşyçysydy. Ahal bulardan daşgaram serkerdäniň sag goly,
birinji
orunbasary
bolanlygy
üçin
beýlekilerden
sere
boýy
saýlanýardy. Ýöne ýaşulular toparynyň arasynda onuň tarapdary
azdy. Saryoglanyň tarapdarlary bilen Gulburunyň tarapdarlary
birleşip, Ahaly çete çykardylar oturyberdiler.
Öňki serkerdäniň bar mahalynda serkerde bellemek meselesi diňe
ýaşulular toparyna baglam däldi. Öz ýerine kimiň serkerde
bolmalydygyny çözmeli ýene Gylyçmyrat serdaryň özüdi. Ýaşulular
topary diňe öz pikirlerini aýdyp, birini hödürläp bilýärdiler.
Serkerdäniň ýerini tutmaly müňbaşylaryň biridi. Müňbaşylaryň
nähilidigini
serkerdäniň
özünden
oňat
biljek
adam
ýokdy.
Gylyçmyrat serdar serkerdelige görkezilýän adamlar hakynda şeýle
diýdi:
— Saryoglan gowy müňbaşy. Batyr ýigit, gaýduwsyz ýigit, ýöne
birneme gyzmarakdyr. Sähel zada mis ýaly gyzar durar. Çetine
kakylan zemzen ýaly çişibermek ýa-da gökdamak ýaly dym gyzyl
bolup
durmak
serkerde
üçin
nogsandyr.
Batyrlykda,
gaýduwsyzlykda Gulburunam hiç kimden pes däl. Ýöne ol
gowuşgynsyzdyr. Tiz hereket etmeli ýerinde idip ýöretmeliräkdir.
Serkerde diýilýän adam batyrlykdan, gaýduwsyzlykdan daşgary
sowukganly howlukman çalt hereket edip, çalt karara gelip bilýän,
şol çalasynlygy bilen ýedi ölçäp bir kesmegi başarýan adam
bolmalydyr.
— Näme şu häsiýetler Ahalda bardyr öýdýärmiň? — diýip, Ýanar
possun nägile gepledi.
— Onda bar. Bardygyny biz gördük. Ol ýedi-sekiz ýüz atly bilen
dagda iki müň atlynyň garşysyna söweşdi. Şeýle häsiýetleri
bolmadyk adam güýçler deň bolmadyk söweşde üstünlik gazanyp
bilmez.
Gatyguly agzyny-burnuny towlasa-da, Ýanar possun nägile
gözlerini agdarsa-da, Atanur gany gaçan dodaklaryny tibirdedip:
— Biz onuň ýurtdaşy, biz oňa belet. Şonda adalatyň ýokdugynaha güwä geçip bileris — diýse-de, Gylyçmyrat serdar yza tesmedi.
Ol Atanura seredip:
— Siziň ogluňyz Nuradyl hakynda gatyrak darandygyny eşitdim.
Belki, Ahalyň beýtmegem dogrudyr, Onça-onça zat bolmasa, beýle
goşunyň öňünde duraýmagam aňsat däldir — diýip, Gylyçmyrat
serdar ýarasy agyrýan ýaly gaşyny çytyp, ynjyly ses bilen ýuwaşja
aýtdy.
Kim näme garşylyk görkezse-de, kim nähili nägilelik bildirse-de
ýaşulular topary Gylyçmyrat serdaryň diýenine geldi.
Kesearkaçda serkerde diňe uruş wagtynda bellenilýärdi. Şol
serkerdäniň hanlar bilen diýen ýaly deň hukugy bardy. Gapdalynda
ýaşulular topary bolsa-da olar köplenç serkerdäniň agzyna
seredýärdiler.
Halys
göze
dürtme
adalatsyzlyk
bolaýmasa,
serkerdäniň diýeni edilýärdi. Bu gezegem şeýle boldy.
— Ahalam biziň özümizden. Gitjek ýeri ýok. Zanny biziň
tarapdan. Ata-babasynda Durun etrapynyň duzuny iýen ýeri bar
bolsa, ol adam bihal däldir — diýip, Gatyguly bilen Ýanar possunam
Ahaly ykrar etmäge mejbur bolandyklaryny ýuwmarladylar.
Ahaly Gylyçmyrat serdaryň ýanyna çagyrdylar. Ahal ony ozalam
telim gezek görüpdi. Goşun guma çekilip, bütin Kesearkajyň goşuny
bir serkerdäniň elinde jemlenende, Gylyçmyrat serdar ähli
müňbaşyny öz ýanyna çagyrypdy. Olar Ahal bilen dört adamdy.
Serkerde müňbaşylara öňki söweşler hakynda, indiki boljak
çaknyşyklar barada jikme-jik gürrüň edipdi. Ol wagt garma donly
öýüň töründe güberilip oturan pyýadady. Bu öý diňe serkerde üçin,
onuň töweregindäki ýaşulular üçin niýetlenilendi. Adaty öýlerdäki
ýaly suwly bedreler, gapböwürde müşdekdir kersen-çanaklar, dulda
ellerini gerip duran haly çuwallar, gap-gaç salynýan torbalar
bolmansoň öý giň görünýärdi. Üstesine-de iň uly öýleriň biridi.
Onuň ýaýbaň gol ýaly giň görünmegem şonuň üçindi.
Güberilip oturan serkerdäni ilkinji gezek gören Ahal ony belent
gaýanyň gerşine çykyp oturan bürgüde meňzedipdi. Gür gaşlarynyň
aşagyndaky hyrsyz gözlerem awuna garanýan bürgüdiň gözleri
ýalydy. Ol Ahalyň salamyny şonda-da, şondan soňky duşuşyklardada iki elini uzadyp alypdy. Türkmenlerde “Salam Taňrynyň adyndan
berilýändir. Salam beren duşmanyň bolsa-da salamyny göwünjeň
almalydyr. Ony sowuk-sala, biperwaý kabul etmeli däldir. Salamdan
soň uly diňe Hudaýyň özüdir. Şondan başga zatlaryň hemmesi
salamdan aşakdadyr, pesdedir” diýen gürrüň bardy. Gylyçmyrat
serkerde şol gürrüňe ynanýardy. Şonuň üçin ol salamy çaga berse-de,
edil uly adamynyň salamyny alan ýaly alýardy.
Bu gezek Ahalyň salamyny şol gaýanyň bölegi ýaly kejebeläp
oturan müň ýaşly çynara çalymdaş serkerde däl-de, düşekde ýatan
ýerinden zordan tirsegine galyp bilýän, ýüplüge dönen adam aldy.
Ýöne welin, salamy öňküsi ýaly iki elini uzadyp aldy. Ahalyň elini
gysan goşawujyň öňküsi ýaly ysgyny ýokdy. Ol öňki ýaly gataňsam
däldi. Birhili esgi ýalydy.
Kesearkajyň täze serkerdesi bilen Gylyçmyrat serdar esli wagt
gürrüň etdi. Ol Ahalyň söweş tärlerini öwdi. Onuň maňzyna batan
zat elli atlynyň Burjulynyň daglarynda galdyrylmagy boldy. Ahal
Hally galtamanyň ýa-da Hally batyryň ýigrimi atlysyna Mäteriň otuz
atlysyny goşup, şol daglaryň arasynda goýupdy. Ol atlylaryň işi etek
obalary gum bilen dag arany göz astynda saklamakdan, Ryzaguly
hanyň kerwenlerine etek ýaplardan suw almaga päsgel bermekden
ybaratdy. Elbetde, olar ullakan päsgelçilik berip durup bilmezler.
Bary-ýogy elli atly. Bäş müň gylyjyň garşysyna, derýa talhan çalan
ýaly bir zat. Ýöne welin Eýranyň düýekeşleri garawsyz suw alyp
durmazlar. Ýagdaýyny tapan ýerinde Mäteriň atlylary onuň
suwçularyny dargadar. Her kerwen üçin ýörite goragçy atlylar gerek
bolar. Bu welin Ryzaguly hana aňsat düşmez. Ahalyň kellesine gelen
bu pikir Hally galtaman atlylary bilen bölünip daglaryň arasynda
galmakçy bolanda gelipdi. Olara Mäteriň otuz atlysyny goşup,
Mäterem ýüzbaşy belläpdi.
— Men oňarman. Maňa şu öňki müňbaşylygymam agyr düşýär
— diýip, Ahal Gylyçmyrat serdaryň teklibine garşy çykdy. Serdar
oňa:
— Şü, bir zat diýlende, aýagyňy diräp durmazlar. Sen ozal
müňbaşy belleneňde-de şü sözleri aýdansyň — diýip, Gylyçmyrat
aýtdy. Gylyçmyrat serdaryň diýýäni dogrudy. Ahal diňe müňbaşy
bolanynda däl, obanyň ýigitlerine ýüzbaşy bolanda-da garşylyk
görkezipdi.
— Ilki hemme zat kyn. Soň ýuwaş-ýuwaş öwrenişer gidersiň.
Ýaşulular toparynyň arasynda Nurahmet serdar bar. Olam saňa
kömek eder — diýip, Gylyçmyrat serdar sözi gutardym hasap etdi.
Ahal Gylyçmyrat serdaryň ýanynda esli oturdy. Ol serdar
hakynda köp gürrüňler eşidipdi. Kürtler obany talap, bir toparlary
ýesir alyp, sürüp gideninde Gylyçmyrat serdar öz atlylary bilen
duşmanyň yzyndan ýetip, ýesirleri halas edenmiş. Ýagynyň
nökerlerini dargadypmyş. Duşmanyň güýçli serkerdeleriniň biri bilen
başa-baş söweşip, onuň kellesini kakanmyş diýen ýaly gürrüňlerden
Ahalyň gulagy ganypdy. Bu gürrüňleri ol entek uruş başlamanka
eşidipdi.
Şol
mahallar
Gylyçmyrat
serdary
bir
görmegiň
arzuwyndady.
Il içinde “Gowy ýigidiň lakamy köp bolar” diýen gürrüň bar. Eger
lakamy köp adam gowy bolsa, onda Gylyçmyrat serdar iň gowy
adamlaryň biri bolmaly. Onuň serdardan başga kese, pälwan, mergen
diýen ýaly lakamlaram bar. Mergen lakamyny ol ýaý atmakdan
alypdyr. Toýlarda ondan gowy, ondan ökde ýaý atýan bolmandyr.
Hol beýlede biri tahýasyny ýokaryk zyňsa, Gylyçmyrat peýkamyny
içinden geçirer ekeni. Ol köp toýlarda mergenligini görkezip baýrak
alypdyr diýýärler.
Entek ýaş wagtlarynda Gylyçmyrat pälwanlygam edipdir. Pälwan
bolup onuň agzy ýagjarmandyr. Oňa belet adamlaryň aýtmaklaryna
görä, ol göreşde kän bir öňe düşüp gidibermändir. Şonuň üçin ol
pälwanlygy basym taşlapdyr. Ýöne adynyň gapdalyndan pälwan
lakamynyň şol ýelmenişi bolupdyr. Onuň pälwan lakamyny diňe
özüniň bar ýerinde tutýarlar. Ony tutýanlaram indi az, ýek-tük diýen
ýaly. Ýöne, garaz, şindem tutulýar.
Serdaryň köse lakamyny tutýanam indi az. Ol eňegi taýpy ýaly
işşekçer jahylka bu lakamy onuň deň-duşlary ürç edip tutar eken.
Garrylar, çagalar näme diýseler-de ýigitleriň ýanynda onuň ady diňe
“Gylyçmyrat köse” ekeni. Gylyçmyrat sözüni aýryp, diňe köse
diýibem tutýan ekenler. Deň-duşlarynyň käbiri onuň gaharyny
getirjek bolup:
Gylyçmyrat köse,
Takyrdan tasa,
Bir goýny iýse,
Doýmadym diýse,
Bu ne bela köse
— diýip, setirleri sanar ekenler. Ýöne Gylyçmyradyň ol zatlara
gahary gelmändir. “Ol dürtmeseň duýmaz” diýilýän türkmenlerden
ahyry. “Ony baryp uraýmasaň, dagy zada gahary geljek adam däl”
diýip, onuň gürrüňini tötänden edenoklar. Onuň özüne köse
lakamynyň dakylmagyna gahary gelmeg-ä beýlede dursun, gaýta
şony diýýän adamlara:
Gabyň gowsy käsedir,
Ýigidiň gowsy kösedir
— diýip, öz döreden iki setirini gaýtalar ekeni.
Bulardan başga-da Gylyçmyrat serdaryň “Perwana bagşy”
diýenem lakamy bolupdyr. Bagşy lakamy geň däl. Ol düşnükli.
Onuň kämahal tüýdügiň ýa-da dutaryň gapdalyndan göwni göterilen
wagty “haw” diýäýmesi ýok däl eken. Ony tanaýan, belet adamlaryň
aýtmagyna görä çaga wagtynda ol obanyň çekene owlak-guzusyny
bakar ekeni. Şol çekene bakýan döwründe tüýdügi gowy çalypdyr.
Ýöne bu eýýamda onuň tüýdük çalanyny gören ýok. “Dutary welin
onuň henizem käýarym tirňildedäýmesi bar” diýýärler. Ol hiç
wagtam atly bagşy bolmandyr. Ýöne toýda-üýşmeleňde adamlary
güýmäp bilipdir. Eýranyň uly sazandalarynyň biri “Türkmenler eline
dutar alanyna bagşy, güne ýatanyna han diýýärler” diýenmiş. Şonuň
aýdýanynyň dogry bolaýmagam ähtimal.
Kesearkajyň öňki serkerdesine bagşy lakamynyň galmagy şol.
Ýöne “Perwana” lakamynyň nirede, nähili, neneňsi dakylanyny hiç
kim bilenok. Ähtimal bu söz parslaryň perwana sözünden gelip
çykan bir zat bolsa gerek.
Ýaşulularyň arasynda ony bilýänler ýok däldir. Ol lakamyň
nireden düşüp ýörenini onuň özem bilýändir. “Aňyrsynda ot
bolmasa, tüsse bolmaz” diýleni. Ýöne hiç kim onuň gürrüňini edip
ýörenok. Aslynda şol lakamyň özem bu eýýamlarda hasap guşy ýaly
seýrek tutulýar.
Şol köp lakamly gowy adamynyň ýanyndan Ahal gerşi agyr ýükli
çykdy. Ol bütin Kesearkajyň serkerdesi bolup, bütin Kesearkajyň
webalyny boýnunda göterip, serdaryň ýanyndan çykdy. Ol özüniň
öňki müňbaşylygyny ýakyn kömekçisi, öňki orunbasary Çörli batyra
tabşyrdy. Öz ýanynda diňe Ýolamanyň ýüzlügini alyp galdy.
Kesearkajyň täze serkerdesini hemmeler makulladylar, gutlady
diýseň hakykatdan öte geçdigiň bolardy. Ony unamadyklar,
halamadyklar boldy. Halamadygyň biri Garamergendi. Bu habar
onuň içinden otly peýkam bolup geçdi, iki gonjuna gor guýdy. Içi
gidýän ýaly esli wagt içini tutup gezdi. Bir gün öz kömekçisi
Nuradyla:
— Hyrady beg Ahalyň serkerde bolmagyny halanok. Ahaly
öldürip ýok etmekligi tabşyrdy — diýip, oňa aýtdy.
— Ahal çybyn däl, barmagyň bilen basyp mynjyradaýar ýaly.
Beg beg bolýan bolsa, nädip ýok etmelidigini aýtsyn.
— Awy bermeli — diýip, Garamergen goltugyndan bir gap
çykardy. — Ynha şunuň içinde ezraýyl otyr. Şony Ahalyň üstüne
küşgürmeli.
— Ony nädip küşgürmeli? Kim küşgürmeli? Belki, Hyrady beg
onam aýdandyr?
— Aýtdy. Şundan bir damjasyny Ahalyň içjek suwuna ýa-da
iýjek naharyna damdyrmaly.
— Bu zatlary kim etmeli onsoň?
— Kim bolar öýdýäň? — diýip, Garamergen gürledi. — Ahala
ýakyn durýan, hemişe onuň ýanynda bolýan adam etmeli bolar-da.
Beýle adamam seniň kakaň, Atanur aga.
— Ýok, meň kakam beýdibilmez. Boýnam almaz — diýip,
Nuradyl çürt-kesik aýtdy. Garamergen onuň ýüzüne gaharly seretdi:
— Kesearkaç bu gün bolmasa ertir hanlyga öwrüler. Hyrady
begem han bolar. Onsoň onuň ýanyna barmagam-a gerekdir.
— Gerek bolanda men näme edeýin?
— Sen şuny kakaňa eltip ber. Hyrady begiň sözüdigini şoňa ýetir.
Galanyny özi oňarar.
Şol gürrüňden soň bolsa iki gün geçendir-dä, Garamergeniň
goltugyndan çykaran gaby Atanuruň goltugyndady. Atanur ony alyp
galmagy kyn görüpdi. Ýöne Hyrady begiň sargydy bolansoň yzyna
gaýtarmaga milt edip bilmedi. Ol kakasyny görüp gaýtmak üçin
gelen Nuradyly ýola salanda:
— Hudaý bizden bolsa oňarjak bolaryn. Goý, Garamergen
Hyrady bege şeýle diýibem aýtsyn — diýip sargady.
Kesearkajyň hanynyň öňünde ýüzli bolmak, onuň salgyt
ýygnaýan emeldarlarynyň biri bolmak, iň bolmanda şol emele