Kesearkaç - 13

Egniňe don ýa çäkmen atman daş çykasyň gelenokdy. Ertirlerine
gara öýleriň tüýnüginden syçanyň guýrugy ýalyjak mawy tüsse
zogdurylyp çykýardy. Öýlerde ýakylýan otlaryň mähri artypdy. Şol
günleriň birinde “Uruş turdy, uruş!” diýen şum habar gök
gümmürdän ýaly bolup ýaňlandy. “Eýran Kesearkaja uruş yglan
edenmiş. Ryzaguly han üç müň atly bilen Maşatdan çykjakmyş.
Şahrudyň häkimi Nowruzaly hanyň iki müň atlysam oňa
goşulanmyş” diýen habar ýyldyrym çaltlygynda ýaýrap, adamlary
aýak üstüne galdyrdy. Bu habar diňe şu etrapyň obalaryny däl,
Bamydan Änewe çenli, Kesearkajyň etegindäki, dag jülgelerindäki,
gum içindäki obalarynam örüzdi. Bütin Kesearkaç atgarynjalaryň
gorjalan hinine dönüpdi. Adam bary öýjügine taýak sokulan arylar
ýaly ondan-oňa at salýardylar, bulutly günüň serçeleri ýaly kowçumkowçum toplanýardylar. Hemmeleriň gürrüňi uruş hakda, türkmen
ýigitleriniň batyrlygy, gahrymanlygy, gaýduwsyzlygy hakdady.
Geçen urşy gören garrylar, Iner golagyň döwürdeşleri şol urşuň
gyzykly
wakalaryny,
Abaly
serdar,
Nurahmet
serdar
ýaly
serkerdeleriň bitiren gahrymançylyklaryndan gürrüň berýärdiler. Ol
urşy görmedik ýigitler bolsa atalaryndan, agalaryndan eşiden
gyzykly hekaýatlaryny ýatlaýardylar. Gaçsa gutulýan, kowsa ýetýän
türkmen atlarynyň ýyndamlygy, duşmana salanda telim gez süýnýän
jöwher gylyçlaryň ýitiligi taryp edilýärdi.
Ýandakly obasynyň ýaşululary Iner golagyň öýüne üýşüpdiler.
Ýaşlardan diňe Ahal çagyrylypdy. Beýleki ýigitlere atyny eýerläp,
gylyjyny dakynyp, taýýar bolup durmaklyk tabşyrylypdy. Olar
obanyň içinde topar tutup, atlaryny ondan-oňa daraýardylar. Halbike
ýaly garry aýallar içlerinden bilen dogalaryny okaýardylar. Belanyň
sag-aman sowulmagyny, asla şum habaryň ýalan bolup çykmagyny
Taňrydan dileýärdiler. Şonuň üçin hudaýýoluna, Garaşir öwlüýäniň
ýoluna kimler bir tamdyr çörek, kimler bir janly aýdýardylar.
Şally baýyň aýaly Ogulnur hudaýýoluna bir işşek, Garaşir
öwlüýäniň ýoluna-da bir tamdyr çörek, aýtdy. Bu habary eşiden
Şally baý aýalyna azgyryldy.
— Heý, beýle-de bir talhandökerlik bolarmy? Hudaýyň,
öwlüýäniň uruş bilen näme dahyly bar?
— Beý diýme, kakasy. Hudaýsyz çöp başy gymyldamaz, toba
et.
— Urşy hudaýýoly ýatyrýan bölsa, ilde hudaýýoly aýdýan
köpdür. Ol sensizem ýatar. Onsoňam işşek diýip durman janly
diýäýeniňde bolmadymy? Janly diýseň tokly berseňem bolup dur,
towuk berseňem — diýip ýürekden syzdyryp käýindi.
Şally baýyň husytlygy hakynda şeýle gürrüň edilýärdi. Gazanda
et gowrulyp dur. Onuň daşynda gowadaklap ýören Şally baý bir
dogramçany alyp agzyna atýar. Çeýneýär. Et güýç berenok, ol
bişmändir. Baý bişmedik dogramçany güjüge oklaýmandyr. Şonuň
üçinem onuň bu gürrüňlerini Ogulnur geň görüp durmady.
Obanyň takwa adamlary Aýatylla işanyň metjidine üýşdüler. Işan
urşuň bolmazlygyny diläp, olaryň öňünde “Gurhan” okaýardy.
Adamlar şu urşy Gurhanyň, doganyň dep etjekdigine ynanyp, ellerini
ýokary göterip, yhlas bilen ýüzlerine sylýardylar. “Omyn!” diýip,
ýuwaşja pyşyrdaşýardylar.
— Işan aga, seni Iner aga çagyrýar — diýip, gapydan bir çaga
geldi. Işan gobsundy. Gapdalynda oturan ogluna ýüzlendi:
— Hakberdi, al oglum, ine, şu süreden başla-da yzyny okaber —
diýip, ullakan “Gurhany” onuň öňünde goýdy. Özi bolsa Iner
golagyň çakylygyna gitdi.
Ýygnanan ýaşulularyň öňünde Iner golak öz eşiden zatlaryny
mälim etdi.
— Eýranyň bäş müň atlysy bu gün-erte, hawa, Kesearkaja tarap
ugrajak. Şonuň iki müňi, hawa, Burjulynyň üstünden üç müňi bolsa,
hawa, Arwazyň üstünden eňjek diýen habar alyndy. Beýleki
obalaryň ýaşululary bilenem, Kesearkajyň ýaşululary bilenem
maslahat bolar. Şol goşunyň öňünde durmak üçin, howwa, öz
obamyzyň adamlarynyň näme etmelidigini aýdyp oturyň, howwa.
— Näme etmelidigini bolarmy?! Eli ýarag tutanyň atlanybermeli
bolar-da — diýip, oturanlaryň biri aýtdy.
— Il näme edýän bolsa, bizem şony edibereris — diýip, ýene biri
aýtdy. Şally baý ýüzüni aşak salyp gürledi.
— Il arasynda başga-da pikir ýok däl. Eýran bilen uruşman boýun
egmeli diýen gürrüňem bar. Eýrana raýat bolmak hakynda. Şolam-a
awçy, özi-hä bir hasap bar eken. Uruş bolsa gan döküler, ölen-ýiten
bolar. Ynha-da goşun dagdan bärik geçer. Ibirde-zibir bolup gaýrak,
guma göçmelisiň. Ondan-a Eýrana raýat bolup salgydymyzy töläp
oturan kem däl bolaýmasyn. Şolam-a, oýlanyň welin, nähili bolýar?
— Nähili bolar? — diýip, Goňur ýerinden gobsunyp, özüniň
agras, gyryljak sesi bilen gürledi. — Gassabyň öňünde kökene
kökerilen geçiniň ýagdaýy nähili bolsa, şonuň ýaly bolar-da.
— Eýranyň aç gurt ýaly serbazlaryny doýurjak bolsaň, çagalaryň
aç öler.
— Onsoňam serbazlara näbeletmi? Olar seniň aryňy-namysyňy
depelemekdenem gaýtmazlar.
— Baý, eger seniň diýýäniň oňat bolsa, howwa, ony atababalaram tapardylar. Şolaram, howwa Eýrana raýat bolman, hemişe
urşup gelipdirler. Eger, howwa, häzir seniň aýdanlaryňa gulak asyp,
raýat bolaýsak il-günüň öňünde uly günä etdigimiz bolaýmasyn?
Ata-babalaryň ýüzüne tüýkürdigimiz bolup durubermesin, howwa?
Şol tarapynam oýlanmaly.
— Eýranyň öz adamlary hanlaryň, serbazlaryň gazabyndan dat
edýärler — diýip, Ahal aýtdy. Şol pursat Barat pälwan, onuň tüsseli
ýalna garyşyp ýanýan kiçijik dükany, Hally galtamanyň başyna
düşen ýowuz hasratlar onuň göz öňüne geldi.
— Şonuň üçinem erk diýilýän zat adama ähli zatdan, adamyň
gelip-gidip duran deminden zerurmykan öýdýän — diýip, ol öňki
sözüniň üstüne goşup aýtdy.
— Eger beýleki obalar uruşjak däl diýse, näme etmeli bolar?
— Ol ýagdaýy ýeri gelende görübereris, howwa. Hazir biziň
etmeli işimiz, howwa, güýjümizem, pikirimizem jemlemeli. Obaň
ýigitlerine ýolbaşçy bellemeli, howwa.
— Ýigitlere ýüzbaşy edip Ahaly belläýsek kem bolmazmyka
diýýän. Kakasam geçen uruşda bütin Kesearkaja serkerdelik eden
adam. — diýip, Nurahmet serdar ýüregine düwen zadyny aýtdy.
Ozal şu mesele boýunça Iner golak bilen arada gürrüň bolupdy.
Şonda ol Iner golaga duýdurypdy.
— Awçy, men indi garrapdyryn. Has beteri söweş daglarda,
gumlarda gider. Oňa-da men ýarajak däl. Şonuň üçinem etrapyň
ýigitlerine serkerdeligi şoňa tabşyraýsak diýýän.
— Ozal urşy görmedik, howwa, gögele bolaýmasa — diýip, Iner
golak iňkise gitdi.
— Kakasy bütin Kesearkajyň serkerdesi bolanynda, ozal uruş
görüp bolupmydy? Menem ondan daşda bolmaryn. Urşy ugrukdyryp
durjak ýaşulularyň toparynyň arasynda bolaryn. Onsoňam ol uruş
görmedik däl. Eýran bilen ownuk çaknyşyklarda häli-şindi bolup
dur. Şol çaknyşyklaryň näçesinde öňbaşçy boldy. Hemmesinde diýen
ýaly üstün çykdy. Uruş diýilýän zadam şolar ýaly zatdyr. Enesinden
serkerde bolup dogan ýok.
— Ol diýeniňem-ä dogrudyr. Biz seniň teklibiň boýunça etrapyň
serkerdeligine hödürläris, howwa. Eger başga adam bolmasa
goldarlaram, howwa. Garahal gojanyň özem onuň kakasyna beletdi,
howwa — diýip, Iner golak öz razylygyny beripdi.
Nurahmet serdaryň obanyň ýigitlerine ýüzbaşy edip Ahaly
bellemek hakyndaky teklibini ýaşulularyň hemmesi goldady. Olar
“Bolubilýär, bolubilýär” diýip, başlaryny atdylar. Aýatylla işan
bolsa:
— Gaty gowy, batyr ýigit. Dili dogaly, musulman ýigit — diýip
öwdi.
Beýleki obalaryň ýaşululary bilen boljak maslahata Iner golak,
Nurahmet
serdar,
Ahal
üçüsiniň
gidýändigini
Şally
baý
makullamady. Bu mesele-de ol:
— Oba ýigitleriniň ýüzbaşysy bolanynda-da, ýaşulularyň
maslahatyna gatnaşardan ýaş — diýip, çürt-kesik aýtdy. Maslahata
üç adamyň biri bolup, Şally baýyň özi gatnaşmakçydy. Onuň
“Gatnaşmaryn” diýen pikirem ýokdy. Bu ýerde bolsa birden
garaşylmadyk ýerden Ahaly orta sokdular oturyberdiler.
Şally baý Könegala obasynyň ýaşulusy, gudasy, dosty Atanura
söz beripdi. Üçüň biri bolup maslahata gatnaşsa, Atanuruň Eýrana
boýun egmek, raýat bolmak hakyndaky pikirini goldajakdy. Bu
hakda Atanur bilen gürleşipdi. Ynha bu ýerde bolsa onuň ol arzuwy
gap bilinden döwüldi. Ganaty gyrlan guş ýaly patlap ýere gaçdy.
Şally baýy hiç kim goldamady. Ondan hiç zat soramadylar. Diňe
Iner golak öz pikirini orta atdy. Beýlekiler bolsa “Bolýar, bolýar”
diýip makulladylar. Gürrüň şonuň bilen gutardy.
— Ahal hakda Nurahmet serdaryň öz pikiri bar. Urşa Nurahmet
serdar serkerdelik etmeli bormuka diýýärin. Olam, howwa,
garrapdyryn diýip bahana edýär. Howwa, “Meniň deregime Ahaly
belläň” diýýär. Şonuň üçinem, howwa, Ahal gidip ýaşululara
görünse ýagşy.
Şally baý özüniň şol maslahatdan galanyna näçe gynansa-da,
köpüň emrine boýun bolmaly boldy.
Etrapyň ýaşulularynyň maslahaty Goşatal obasynda geçirildi.
Ondan-mundan ýygnanan wekiller obanyň ýaşulusy Garahal gojanyň
öýüne üýşdüler. Bu ýerde Durun etrapyndan gelen wekilem bardy.
Ahal ony göreninden tanady. Ol Kesearkajyň meşhur pälwany
Garadolan pälwandy. Nişapurda bolan toýda Barat pälwan bilen
göreşen adam. Bu kän bir üýtgemändir. Şol bir durkuny saklapdyr.
“Eger şu mahal göreşäýse, Barat pälwany serpmeden gaýtarsa gerek”
diýip, Ahal öz ýanyndan pikir etdi. Ýöne onuňam bu eýýamlarda
pälwançylygy taşlandygyny, göreşe çykmaýandygyny Ahal eşidipdi.
Şonda-da Garadolan pälwan toýa barsa, oňa ýörite baýrak
berýärdiler. Baýragy hiç bir göreşsiz, jarçynyň özi orta çykardy-da:
— Kesearkajyň uly pälwany Garadolanam şu toýa gatnaşýanlygy
üçin oňa pylan hili baýrak berilýär— diýip gygyrardy. Özem entek
göreş
başlanmanka,
onuň
baýragyny
bererdiler.
Bu
bolsa
Kesearkajyň pälwana goýýan uly hormatydy.
— Adamlar, geljek gelen bolsa, maslahatyňyzy başlaberiň —
diýip, Garahal goja döşüne düşüp duran ýaýbaň ak sakgalyny sypap
aýtdy. Soňra Garadolan pälwana tarap ýüzüni öwürdi-de:
— Ynha Durun etrapynyň wekili Orazmäti serdaram siziň
maslahatyňyza gatnaşmaga gelipdir — diýip, sözüniň üstüne goşdy.
Garadolan pälwanyň hakyky adynyň Orazmätidigini bu ýere
ýygnananlaryň köpüsi ilkinji gezek eşidýärdi. Ahal hem ony ilkinji
gezek eşidýärdi. Ol öz ýanyndan “Garadolan ady has gowy gelişýär.
Orazmäti diýen at birhili eşige üýtgeşik matadan salnan ýama ýaly.
Diňe gelişmegem däl, göze ilginç görünýär” diýip pikir etdi. Onuň
Garadolan adyna adamlaryň halys gulagy öwrenişipdir. Başga adyň
onçakly gelişmeýänligi şonuň üçin. “Orazmäti serdar, Orazmäti
serdar “diýip köpräk aýdyberseň oňa-da gulagyň öwrenişer gider.
Garadolan adyna endik edişiň ýaly Orazmäti adyna-da, pälwan
lakamyna endik edişiň ýaly, serdar lakamyna-da endik eder gidersiň.
— Onda näme, ilki Orazmäti serdaryň aýtjak sözüni diňläliň.
Durun etrapynyň ýaşululary näme sargapdyrlar — diýip, ýene
Garahal goja seslendi. Garadolan pälwan ýuwaşja ardyndy.
Egnindäki garma donuň ýakalaryny çekişdirip, kellesini ýuwaşja
silkeläp gürledi:
— Arwazyň agzyndan üç müň atly injekmiş diýen habar bar. Biz
şo gelýän atlylaryň garşysyna şonçarak atlyny çykaryp biljek. Ol
etrapyň ýaşululary Tagarowyň, Tüňňüliň jülgelerinde saklamagy
makul bilýär. Biz olary goýbermän, şo ýerden yzyna öwrüler ýaly
edip bileris. Ýöne ol diňe bize däl-de, size-de bagly. Burjulynyň
üstünden inýän iki müň atlynyň garşysyna siz onça güýji çykaryp
bilmersiňizmi?
— Ony-ha çykaryp bilmeris — diýip, ýaşulularyň biri aýtdy.
— Biz onuň ýarynam çykaryp bilmeris. Ýedi-sekiz ýüz atly
çykaraýsak boldugymyzdyr — diýip, Atanur orta goşuldy.
— Görýäňizmi? — diýip, Garadolan pälwan sözüni dowam etdi.
— Burjulynyň üstünden gelen duşman dagdan geçse, olar biziň
ýeňsämizden urar. Şonuň üçinem ýaşulular guma çekilmeli bolsa
duýşuklyrak bolmagy sargadylar.
— Bu ýerleriniň adamlarynyň başga-da pikiri bar — diýip,
Atanur ýene ara goşuldy. — Beýdip, ganjaryşyp, yzan-çuwan bolup,
göçüp ýörenden Eýrana raýat bolnaýsa niçik bolarka?
— Şu gürrüň ol ýerde-de boldy. Ony köpçülik unamady. Eýrana
raýat bolup, öz erkimizi Ryzaguly hanyň eline berenden, oňa
namysymyzy depeledenimizden uruşda maňlaýymyzdan gylyç degip
ýykylan oňat diýen karara geldiler.
Eýrana raýat bolmak baradaky gürrüňi ilki tapanlaryň biri
Atanurdy. Eýranyň Kesearkaja tarap goşun ýollajagynam, uruş
başlajagynam ol hemmelerden öňürti bilýärdi. Ol Eýrandaky dosty
Ahmedalynyň üsti bilen Ryzaguly hanyň taýýarlyklary hakynda
eşidipdi. Şonuň üçinem öz ogly Nuradyly Garamergeniň ýanyna
goşup, Maşada ýörite iberipdi. Olara:
— Ahmedaly dostuma aýdyň. Ol biziň salamymyzy şalaryň
şasynyň nazary siňen uly hana ýetirsin. Biziň baş egip, raýat bolmak
isleýänimizi oňa mälim etsin — diýip çintgäp tabşyrypdy.
Maşatda Ryzaguly hanyň uly emeldarlarynyň biri Garamergeniň
bir özüni kabul edip, onuň bilen ep-esli gürrüňdeş bolupdyr.
Gürrüňiň ahyrynda:
— Kesearkajyň atly-abraýly adamlaryna şalaryň şasynyň nazary
siňen uly hanyň salamyny ýetiriň. Olara mälim ediň, eger raýat
bolup, boýun sunsalar, Kesearkajy daşky duşmanlardan Eýran
goşunlary gorajakdyr. Şol ýurtda asudalygy, içki tertip-düzgüni
berkarar etjekdir — diýip, Garamergene aýdypdyr.
— Kesearkaja kimiň han bellenjegini aýtmadymy? — diýip,
Atanur sorag berdi.
— Aýtdy — diýip, Garamergen seslendi. — Kesearkaja Ryzaguly
Hyrady beg diýen adamyny han edip goýmakçymyş.
— Hyrady beg, Hyrady beg — diýip, Atanur pyşyrdap gaýtalady.
— Ol kim? Durun etraplarynyň adamymyka?
— Bilmedim. Ony jikme-jik aýdyp durmadylar.
— Sen ony Ahmedalydan sorasaň bolmadymy. Ony bilýändir
ahyry.
— Ol bilenok, ol gaýtam menden sorady — diýip Garamergen
jogap berdi.
— Siz uruşsaňyz urşuberiň. Biziň obamyz urşuň tarapdary däl.
Biz urşa gatnaşmarys — diýip, Atanur algysy köýen ýaly torsarylyp
aýtdy. Garahal goja:
— Atanur, sen atyňy ýeke çapýaň-ow — diýip, Atanura özüniň
paýhasly gözlerini aýlady.
—Ýeke çapsamam, iki çapsamam, ol meniň öz atym. Islesem
çaparyn, islemesem gorgunyna goýbererin. Islesem ula goýbererin,
islemesem ýaryşdan çykaryn. Kimiň name işi?
— Kesearkaçda ýaşajak bolsaň ony etmersiň. Kesearkaç bir
göwredir. Göwre nirä gitse, on iki synaň şol tarapa gider — diýip,
Gorsaw obasynyň ýaşulusy gyzmalyk edip aýtdy. Atanur oňa tarap
öwrülende, onuň bilen dikleşerli, onuň bilen çarpaýa galyşarly
göründi.
— Ýeri, ýeri. Onuň diýýäniniň jany ýok däl. Gyzmalyk edip
gaňňaňy garnyňa alybermesene — diýip, Garahal goja Atanuruň
alkymyndan aldy. Ol Gorsaw obasynyň ýaşulusyna berk jogap
gaýtarjakdy. Arman, Garahal goja onuň syýyndan çekdi. Badyny
saklady. Jogabyň berläýmeli wagty, pursaty geçdi. Indi Atanur oňa
näçe ýiti jogap berse-de boljak däldi. Şonuň üçin hyrçyny dişläp
oturmaly boldy.
Gorsaw obasynyň ýaşulusy bilen, asla şol obanyň adamlary bilen
Atanuruň ozaldan gelýän hasaby bardy. Gorsaw obasy bilen
Könegala goňşy obalardy. Özlerem ata-baba oňşup, gyz alşyp, gyz
berişýän, gatnaşyk edip duran obady. Iki obanyň arasynda uzak
ýyllaryň dowamynda garyndaşlyk gatnaşygy berkäpdi. Obalaryň
birinde toý bolsa-da, ýas bolsa-da beýleki obanyň adamlary şo
ýerdedi. Dagy gidere ýeri ýokdy. Birek-birege gyz çykaryp, gelin
edinip, obalaryň özi halys birek-birege öwrülipdiler. Ýöne üç ýyl
bäri Könegala obasynyň ýaşulusy Atanurdy. Arasyndan gyl
geçmeýän iki obanyň arasy Atanur ýaşuly bolaly bäri bozulypdy.
Olaryň arasyna çöp atylypdy, tow düşüpdi. Iki oba owunjak zatda-da
bir-birine yrsarap ugrady.
Gorsaw obasy uly däldi. Kiçijikdi. Könegalanyň üçden biriçe
bolaýsa boldugydy. Ýöne welin “kiçijik oba arsak bor” diýen ýaly,
ol gaýduwsyzdy. Ganjaryşmalam bolsa gaýra durarly däldi.
Ýandakly obasynda toý bolanda, Gorsaw obasynyň pälwany bilen
Könegala obasynyň pälwany göreş tutdy. Göreşde Gorsaw obasynyň
pälwany ýykdy. Göreşe gözegçilik edýän ýaşulular şeýle hasap
etdiler. Baýragy Gorsaw obasynyň pälwanyna berdiler. Şol göreşe
gözegçilik edýänleriň birem Atanurdy. Ol baýragyň gorsawly
pälwana berilmegine garşy boldy.
— Ýok, göreş çar düşdi Göreşi täzeden tutmaly. Ikisiniňem ýany
ýere degdi — diýip, göreşi alyp barýan kazylaryň kararyna garşy
çykdy. Ýöne Atanuruň diýenini etmediler. Göreşe gözegçilik edip,
baha kesýän bäş adamdy. Şolardan dört adamynyň diýenini etdiler.
Baýragy gorsawly pälwana berdiler. Bu bolsa Atanura edil aýagyna
ot ýapyşan ýaly täsir etdi. Iner golagyň, beýlekileriň ýalbaranyna
“Toýy bozmaň, geregiňiz baýrak bolsun” diýip, towakga edenine
garaman toýda jar çekildi.
— Haý, Könegaladan bolsaň toýdan çyk haw!! Bu toý biziň
toýumyz däldir, haw!!
Könegala obasynyň adamlary çete saýlanyp ugradylar.
— Pylana-da aýdyň, pylanam çyksyn. Ogullary, nebereleri bilen
çyksyn.
Şu gykylyklar bilen Könegaladan gelen adamlaryň ýaryndan
gowragy toýy taşlap gitdi. Könegala obasy iki tireden ybaratdy. Şol
iki tire ýene ikä bölündi. Atanuruň tiresi toýy terk edip, çykyp gitdi.
Beýleki biri galdy. Şondan bäri diňe Gorsaw obasy bilen däl-de,
Könegala öz içinde-de bir-birine seňrigini ýygryp, hyňranyşyp ýördi.
Şol iki tiräniň arasynda çaknyşyk gidýän wagtlaram bolman
duranokdy.
— Biziň obamyzyň adamlary şu urşa gatnaşmazlar — diýip,
Atanur çürt-kesik aýtdy. Ýöne Atanur bilen gelen ýaşulularyň
beýlekisi:
— Atanur gyzmalyk edäýýär. Urşa beýlekiler gatnaşýan bolsalar,
senem gatnaşmaly bolarsyň. “Gämiçiniň jany bir” diýen nakyl
bardyr. Kesearkaç bir gämidir. Biz hemmämiz şol gäminiň
ýolagçylary bolmalydyrys. Gämi batyp barýan wagtynda onuň
üstünde eliňi gowşuryp oturyp bolasy ýok — diýip, Atanuruň
gyzmalygyny köşeşdirjek, ony ýuwmarlajak boldy. Ine, şol ýaşuly
Könegaladaky ikinji tiräniň, beýlekä görä kiçiräk diýilýän tiräniň
ýaşulusydy. Könegalada pyçaga ýapyşylman ýaşalýan bolsa, o-da şu
ýaşulynyň hyzmatydy.
— Atanur! — diýip, Garadolan pälwan söz aldy. — Siziň şu
gürrüňiňizi biziň etrapymyzda-da eden adamlar boldy. Özlerem ady
belli baý adamlar. Olar eýýäm Ryzaguly hanyň adamlary bilenem
gürleşipdirler. Ryzaguly han olara eýýäm kimi han bellejeginem
aýdypdyr.
— Ýeri, onsoň kimmişin, ol han boljak adam — diýip, Atanur
birneme köşeşip, ýuwaş basyk ses bilen sorady.
— Ol adamynyň adyna Hyrady beg diýdiler. Seň ony tanaýan
bolmagyňam mümkin.
— Ýok, bu ýerde ony tanaýan ýok, howwa. Bolsa ol siziň
taraplaryňyzdan
bolmaly
—
diýip,
häliden
bäri
Atanuruň
bulagaýlygyna gahary gelip, dilini dişläp oturan Iner golak dillendi.
Ol Atanuruň önünde dişini gysyp oturmazdy: “Sen aşa duşen gök
siňek ýaly bolup, pikiriň-niýetiň iliň ýüregini bulamak, iliň arasyna
tow atmak”, diýip, onuň ýüzüni alsa-da alardy. Iner golagy beýle
kesgitli sözden saklan zat bu ýerde iki adamyň barlygydy. Olaryň
biri şu oturan myhman Orazmäti serdar diýilýän, ady Eýrana-Turana
ýaýran Garadolan pälwandy. Beýlekisem, ine, şu gujagyna ýassyk
alyp, gözlerini süzgekledip oturan Garahal gojady.
— Biziň etraplarymyzda beýle adam ýok. Aý, näme, Eýranyň
özünde gaçyp-tozup ýören türkmen gytmy? Şolaryň biridir-dä —
diýip, Garadolan pälwan aýtdy.
— Hyratda-da türkmenler känmiş diýýärler. Kim bilýär, belki
şolardandyr.
Hyrady beg diýleninde Ahalyň ýadyna düşen zat Haly beg, Hally
galtaman boldy. Ýöne welin Hally galtaman öz başyndan geçen
wakalary dogry aýdan bolsa, onuň getirilip Kesearkaja han
edilmejegi düşnükli zat. Eýranyň hanlary bilen onuň mäşi
bişişmejegi aýdyň. Ýöne Hally galtaman öz başymdan geçdi diýip
aýdan zatlaryny toslan bolsa?!
— Hyrat öz başyna aýry döwlet, howwa — diýip, Iner golak
Ahalyň edip oturan pikirleriniň arasyna düşdi. — Başga döwletden
getirip, Eýran bize han goýmaz, howwa. Il arasynda “Tilkini öz
ýurdunyň tazysy bilen awlarlar” diýen, howwa, nakyl bar. Şonuň
üçin siziň Hyrady beg diýýäniňiz, howwa, ýat ýeriň adamydyr
öýdemok.
— Aý, ol zatlar ynha ýüp syrylap toýnukdan geçer onsoň barysy
aýan bolar — diýip, Garahal goja aýtdy. — Iň gowusy, hany
Orazmäti serdar sözüni dowam etsin.
— Dowam etsem — diýip, Garadolan pälwan gürrüňi iň soňky
goýan ýerinden alyp ugrady. — “Siz urşasyňyz gelse, hanha, ýagy,
hanha-da siz” diýen adamlar ol ýerde-de tapyldy.
— Hawa, onsoň, näme jogap berdiler — diýip, oturanlaryň biri
bilesigelijilik bilen sorady. Garadolan pälwan sorag berene ýüzüni
öwürmän, şol oturyşyna sözüni dowam etdirdi.
— Näme diýsinler. Ýaşulular oňa düşündirdiler. Bu ýerde
galanlaryň dönük boljakdygyny, olara rehim edilmejekdigini
aýtdylar.
— Rehim edip-etmän, oňa etjegiň näme? Uruşmasa uruşmaz
oturarda, öz gününe goýmajakmy? — diýip, Atanur ýene-de dillendi.
— Näme ediljegi belli zat, howwa — diýip, Iner golak ara düşdi.
— Möjegiň çörňeşen köpegi, howwa, möjegiň özünden howply
bolýandyr, howwa.
— Golak, senem, howwa, howwa diýip, hüýpüpik ýaly adamlaryň
ýüregine düşdüň — diýip, Atanur azmly igendi. Onuň sesine
Ahaldan başga pitiwa eden bolmady. Ahalyň welin özüniň şeýle eziz
görýän adamsyna rüstem, agramly söz aýdylmagyna gahary gelip,
çydam käsesi pürepür boldy “Hany, sen, gara ataýry, diliňi ýyg”
diýip gygyrasy, dyňzap duran gaharyny pürkesi geldi. Ýöne-möne
zatlara gahar etmeýän Ahal özüniň pürepür dolan çydam käsesini
dökmän zordan saklandy. Gylyjynyň baljagyny gysymlap, dişini
şatyrdadyp gysdy. Onuň çydam käsesiniň dökülmän saklanmagynyň
esasy sebäbi ýaşulularyň öňünde däre ot düşen ýaly gürpüldäp
ýarylmakdan ejap edenligidi. Oňat tarapy edil şu pursatda onuň
başyndan geçen wakalardan, kalbynda gopan harasatdan, dyňzap
duran içki duýgusyndan hiç kimin habarynyň ýoklugydy.
Ýaşulularyň mejlisi öz akymy bilen dowam etdi. Burjulyda,
Haýtgysyda duşmanyň öňünden çykmagy, ony şol ýerlerde
garşylamagy karar etdiler. Iki müň atlynyň garşysyna sekiz ýüz atly.
Duşmanyň güýji iki ýarym esse artyk. Onuň öňünde durup bolarmy?
Ine, şu soragy Nurahmet serdara berdiler.
— Ahal, sen nähili pikir edýärsiň? — diýip, olam öz gezeginde
Ahala ýüzlendi.
— Dagyň içindekä olar bilen uruşmagam bolar, şowuna düşse
ýeňmegem bolar — diýip, Ahal gürledi.
— Sekiz ýüz atly bilen iki müň atlynymy? — diýip, Atanur
sokjaryldy.
— Hawa, ýöne daglaryň arasynda söweşýän wagtymyzda diýip
aýtdym ahyry. Eger etege çyksalar, biz guma çekilmeli bolarys.
— Eger dagyň içinde garşy durup bolýan bolsa, näme üçin açyk
meýdanda garşy durup bolmaz.
— Bolmaz, sebäbi açyk meýdanda köp goşun derrew daşyňy
gabaýar.
— Açyk meýdanda gabap bilen gumda-da gabap biler.
— Gabap biler. Ýöne gumda gaça uruş etmeli bolar, Onsoňam biz
guma belet. Gumuň bir suw diýen ýaragam bardyr. Guma
çykylandan soň iki etrapyň goşuny birikmeli bolar. Ine, şonda bäş
müň adamyny, bäş müň aty suw bilen üpjün etjek bolsaň, ol aňsat iş
däldir. Guýular biziň elimizde bolar. Yza çekilen ýerimizde olary
gömeris.
— Iki etrapyň goşuny birikse, dört müňe ýakalap barýan atly
boljak. Birki guýy onsoň ekläp bilermi?
— Ýok, biz beýleki guýulardanam suw almaly bolarys. Onuň
üçin düýeleriň kerwenlerini gurmaly bolar.
— Bü, maru-şahu-jahanly garyndaşlara ýüz tutarysmy? — diýip,
ýaşulularyň biri dillendi.
— Kömek berseler-ä kem bolmazdy. Diňe bir ýagynyň
köplüginde-de däl, birneme azyk gerek bolar. Adam kömegini
bermese-de goý, azyk kömegini bersin.
— Ýüz tutmaly bolsa, gaýra goýman, adam ibermek gerek. Kimi
ibermeli bolsa aýdyp oturyň — diýip, Garahal goja oturanlara
ýüzlendi.
— Maru-Şahu-jahana ýüz tutuljak bolsa, Durun etrapyndan wekil
bolup gitmegi ýaşulular maňa tabşyrdylar — diýip, Garadolan
pälwan aýtdy.
— Biz Orazmäti serdaryň ýanyna kimi goşarys? — diýip, ýene
Garahal goja aýtdy.
Bu meselede uzak çekeleşip oturmadylar. Üç-dört sany adamynyň
adyny tutdular. Şolaryň biri Ýandakly obasyndan Garrybaý çopandy.
Sagylýan mallar süýtden çykansoň, olar ýoz mallar bilen
goşulypdylar. Şonuň üçin Garrybaý çopan taýagyny taşlap, obada
bolýardy. Ýaşulular:
— Aý, şü Garrybaý bolýar, gaty oňat. Baran ýerinde gürleşip
biljek, sözüni düşündirip biljek adam — diýip, biragyzdan
makulladylar.
Goşunyň ýanynda bolmaly ýaşulular toparyna ýolbaşçylyk etmek
Iner golaga tabşyryldy.
— Öňki uruşda-da serkerdäniň attutary bolup söweşen adam.
Urşuň ýagdaýyny şondan gowy biläýjek ýok — diýip, Garahal gojada, beýlekilerem makulladylar.
Geçen uruşda şol topara Garahal gojanyň özi ýolbaşçylyk edipdi.
Indi ol garrapdyr. Goşun nirä gitse, bile at üstünde ýol söküp,
süýrenip ýörmäge onuň ýagdaýy ýokdy. Iner golagyň:
— Gara aga, şu meseläni öz üstüňize alsaňyz oňat bolardy —
diýen sözüne-de şo jogap berildi. Ýaşulular topary bäş adamdy. Şol
bäşiň birem Atanurdy.
Etrapyň ýigitlerine serkerdelik etmek barada gürrüň çykanda,
Nurahmet serdar:
— Özüm bolsam, şoňa Ahal bellenäýse kem görmezdim. Batyr
ýigit, hemem düşünjeli — diýdi. Ozal şu ýaş ýigidiň ýaşulularyň
maslahatyna gatnaşýanlygyny geň görüp oturan Garadolan pälwan:
— Şol meşhur atyň, Eýrana berlen Dorbedewiň seýsi-hä däldir?
— diýip, gapdalyndakynyň gulagyna pyşyrdady.
— Edil özüdir — diýip, olam baş atdy.
— Hmm... Kakasy-ha gowy adamdy, serkerdeligem şonuň ýalydy
— diýip, Garahal Goja ýuwaşja aýtdy.
— Ýöne welin “Ineriň döli bolmaz” diýen nakylam bardyr —
diýip, Atanur seslendi.
— Aý, näme, nakyl aýdyljak bolsa, howwa “Ýolbarsdan ýolbars
dogaram” diýipdirler.
— Adam ýolbars däl.
— Adam inerem däl.
Garadolan pälwan Abaly serdary tanaýardy. Geçen uruşda Abaly
serdaryň ýigitleri söweşipdi. Ol mahal Garadolan ady baram bolsa,
kän tutmazdylar. Köplenç Orazmäti diýerdiler. Ol mahal pälwan
lakamy düýpden ýokdy. Şol mahalam göreşe çykaýmasy ýok däldi.
Ýöne ady ýaýran pälwan däldi. Ol toýlarda öz deň-duşlary bilen
göwni küýsän çagy tutluşýan, on sekiz ýaşyny ýaňy arka atan ýigitdi.
Häzirem ol Ahaly diňläp oturyşyna:
— Bu ýigidiň gep-söz urşy-ha serkerdeligi oňarmazça däl.
Meniň-ä göwnüm ýetdi — diýip, öz pikirini mälim etdi.
—
Şo
bolýar.
Gowy
ýigit,
akylly-paýhasly
ýigit,
Adamkärçiliklem — diýip, Garahal goja aýtdy. Şol ýaşulularyň
gelen karary boldy. Gün ýaşmazynyň öň ýanynda ýaşulularyň
maslahaty tamamlandy. Adamlar Garahal gojanyň naharyny iýip
dagadylar. Ertir irden her obanyň ýigitleri öz ýüzbaşylary bilen
Burjulynyň jülgesine ýygnanmaly edildi.
DAGLARYŇ ARASYNDA
Boz arwana meňzedilen guba daňlagyň asudalygyny bu gezek
atlaryň toýnak sesleri bozdy. Ýandakly obasynyň öňündäki tä
Ýalaňaç baýra çenli uzap ýatan meýdanda obanyň urşa gitjek
ýigitleri atlaryny darydýardylar. Olaryň gupürdisi halyçy gyzlaryň
sazlaşykly kakýan daraklaryny ýadyňa salýardy.
Kimdir biri atyna gamçy çalýar. Onuň gapdalyndan başga biri
atyny goşýar. Olar edil deň atylan peýkam ýaly ýanaşyk çapýarlar.
Soňra atyň başy hersi bir tarapa sowup, biri saga, beýlekisi çepe
sowup öwrüm edýärler. Geçen ýazdan bäri damja garasyny
görmedik toprakdan güpürdeýän toýnaklaryň astynda emele gelýän
çal tozan howada ýukajyk çal gaýmak döredýärdi. Ol ýukajyk öýme
ýaly birsalym galkyjaklap, kem-kemden ýitip gidýärdi. Säheriň
şemaly şeýle ujypsyzdy, öwüsýäni gaty bir duýdurmaýardy.
Oba ýaşulularynyň gelýänini görüp, atlaryň darydylmagy bes
edildi. Atlylar, hümer bolup toplandylar. Toparyň öňüne çykan Ahal
ýuwaşlyk bilen atdan agdy. Şonuň yzy bilen ýigitleriň hemmesi edil
komanda berlen ýaly atdan düşdüler. Atyň jylawyny edil
alkymyndan tutup durdular. Ahal öz atyny idip ýanyna gelen
Ilamana atyň başyny tutduryp, gylyjyny sogurdy. “Şagyrt” edip
gylyç gynyndan çykdy. Ahal ýaşululara tarap ýuwaş ýöräp ugrady.
Olaryň alkymyna gelip, çep dyzynyň üstüne çäkdi. Ýigitleriň
hemmesi bir dyzynyň üstüne çökdüler. Ahal gylyjynyň ujuny ýere
diräp ýognas ses bilen gürläp başlady.
— Biziň topragymyza kast bilen gelen ýagyny dep etmek üçin
janymy-da, ganymy-da gaýgyrman. Halkyň ýagysy meniň ýagym.
Duşmanyň öňünde sähelçe-de ýaýaplamazlyga, ondan iňňäniň ujy
ýaly heder etmezlige, gaýra durmazlyga, olar watanymyzdan ýok
bolup gidýänçä, mert durup söweşmäge, siziň öňüňizde, halkyň
öňünde kasam edýärin, kasam edýärin, kasam edýärin. Eger şu
kasamymdan dänsem, namartlyk etsem, goý, halkymyň beren duzy,
saçagyň çöregi, enäniň ak süýdi gözümi tutsun. Goý, il-gün maňa iň
agyr jeza bersin.
Iner golak başlyklaýyn ýaşulular “Omyn!” diýip, ellerini
ýüzlerine syldylar. Olaryň maňlaýy syryp gaýdan gödeňsi elleri ak
sakgallarynyň ujuny sermedi. Ýigitler ýerinden turdy. “Şagyrt” edip
gyndan çykan gylyçlar çykyşy ýaly ýene gyna girdi. Düýe ýüňünden
rejeläp dokalan saçagyň üstüne tamdyrdan çykan mele çöregiň
ikisini goýup getirdiler. Atagulynyň kakasy Goňur aga ony iki eli
bilen göterip, Ahala uzatdy. Ahalam ony iki eliniň üstünde tutup,
ýene öňküsi ýaly dyza çökdi. Çöregi maňlaýyna üç gezek degirdi.
Ýaşulular ýene “Omyn!” diýip ellerini ýüzlerine syldylar.
Anty-kasamyň däp-dessurlary gutarandan soň Aýatylla işan öňe