Kesearkaç - 20

Olar gideninden soňam Ryzaguly hanyň ýüregini penjeläp,
mynçgap duran derdi egsilmedi. Ýanyp duran közüň üstüne gury
çöpleme atylan ýaly labyrdap ýandy. Bu gidişine gitse hana ak
baýdak galdyraýmak galýar. Maru-Şahu-jahandan etegi syryp gelýän
bäş ýüz atlynyň garşysyna müň atly iberip, şol ýerde dargadyp ýok
etmekçidi. Hany iberen atlyň. Asyl gozganara, gymyldara maýyň
bolmasa nädersiň. Türkmenler hüjümini güreltdiler. Bu wagt müň
atlyny iberäýseň, galanlaryňy kül-uşak edip taşlajaklar. Bu bolsa
aýagyňa palta salmak, dar agajynyň astyna baryp, öz boýnuňa tanap
atmak ahyry.
Atyny çapyp gelen müňbaşy atyň başyny birden çekip, atdan
böküp düşdi. Atdan özi bilen deň agan attutarynyň eline jylawy
oklap goýberdi. Özi bolsa Ryzaguly hanyň gaşyna gelip başyny egdi.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, Maru-Şahujahandan gaýdan bäş ýüz atly Kesearkaçda suwa inýän ýolumyzy
kesipdirler. Suwa giden kerwenleri goraýan atlylary dargadypdyrlar.
Üç kerweniň üçüsinem olja alypdyrlar. Söweşiň deminden sypan
serbazlar geldi.
— Peder suhty — diýip, Ryzaguly han müňbaşynyň sözüni bölüp,
aýylganç gygyrdy. Ol ýöne bir gykylyk däl-de, arryldy bolup
eşidildi. Sözi diňlenmedik, ýüzüne azgyrylan müňbaşy syrtyna sapan
degen ýaly bolup çadyrdan çykdy.
— Hany, Hyrady beg gelmedi-le? — diýip, han işik agasy
Gulamalynyň üstüne haýkyrdy.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, öz-ä gelmeli.
Oňa habar edilipdi.
“Gurt agzasaň gurt geler” diýleni boldy. Şalaryň şasynyň nazary
siňen uly han Hyrady begiň enesine-atasyna ýetip, hapa sögünerine
maý bermän, Hyrady beg baş egip, hanyň gaşynda peýda boldy. Ony
göreninden han birneme ýumşady. Gölegçilikden gelýäniň ýüzi ýaly
bir erbet kokuşyp duran ýüzi açyldy.
— Hoş gördük, sapa gördük, Hyrady beg! — diýip, Ryzaguly han
ýerinden turdy. Onuň bilen türkmen zenanlarynyň görşüşine
çalymdaş görüşdi. Aýallar görşenlerinde ýaşy uly aýal beýlekiniň iki
egniniň üstüne elini goýsa, Ryzaguly han onuň iki egniniň gapdalyna
kakdy. Ony gujaklamady, ýöne gujaklajak ýaly edip, özüne çekdi.
Hanyň bu hereketleri Hyrady beg üçin uly hormatdy. Şalaryň
şasynyň nazary siňen uly hanyň beýle hormatyna mynasyp bolup
bilýän adamlar az-azdy. Olar kyrk ýylda bir gezek dogan Zöhre
ýyldyzy ýaly, diýseň seýrek duş gelýär.
Han Hyrady begi çadyryň bir dulunda oturtdy, özi onuň gaşynda
per ýassyga gyşardy. Hyrady begiň enesiniň, atasynyň, çagaçugalarynyň saglygy, mal-garalaryň başy bitinligi hakda soraşyldy.
— Il-günüň ýagdaýy neneň? Azyk-suwluk bilen oňşugy,
mydarasy oňatmy?
— Alla size kuwwat bersin, şalaryň şasynyň nazary siňen uly
hanymyz. Il-günüň mydarasynyň kemi ýokdur, ganymatdyr.
Hyrady begiň bu sözi il-günüň mydarasynyň hakykatdaky beýany
däldi-de, salam-helikdäki berilýän soraglaryň jogaplarydy. Syrkaw
soralanda, ýa-da salam-heligiň üsti bilen berilýän soraglara
“ganymat, oňat” diýmek halys endige giripdir. Sebäbi adatça soraýan
adam gowy jogaba, diňe gowy jogaba garaşýar. Şonuň üçin ýagdaý
erbedem bolsa, oňa oňat jogap, ýuwmarlanan jogap berilýär. Hyrady
begem şol jähtden “ganymat, oňat” diýipdi. Salam-heligiň şol
kadasyny bilse-de hana Hyrady begiň bu jogaby ýaramady.
Atasynyň öldi habaryny eşiden ýaly, hanyň ýüzi kokuşdy. Ol: “Ilgünüň
mydarasy
kem,
açlyk
labyryny
atýar,
il
arasynda
garahassalyk, mergi diýen ýaly keseller döräpdir” diýiläýenini kem
görenokdy.
Hanyň garaşan jogabyny Hyrady beg indi onuň kokuşan
ýüzünden aňdy. Ol öz ýalňyşyny düzetjek boldy.
— Mydara näme, itiň mydarasy-da, şolam bir mydara-da. Ilgünüň ýagdaýam itiňkiden gowy däl. Bir garny aç, bir garny dok.
Çagalaryň arasynda-da gökbogma bar. Ine şol helek edýär.
“Heläk edýär” diýip, Hyrady beg içinden gaýtalady. Özi baryýogy
gökbogma
bolarda
onuňam
bir
heläkçiligi
bolarmy?
“Pylanynyň çagasy gökbogmadan ölüpdir” diýip, Hyrady beg entek
eşitmändi. Gökbogmanyň täjihoraz däldigine ol gaty gowy
düşünýärdi. Onsoňam bu aýdan keseli çaga keseli. Ryzaguly hana
uly adamlary paýhynlap bilýän keseller gerek. Ol adamlaryň
keselden, açlykdan ölýändigini eşidesi gelýärdi. Şol zatlary serinde
aýlap oturan Hyrady beg soňky sözüniňem şowuna düşmändigini
aňdy. Ol özüniň aljyrandygyny duýdy.
Batga batan adam aljyraýar. Dyzap çykjak bolýar. Hyrady beg öz
ýagdaýynyň şonuň ýaly bolandygyny aňyp, öňki aýdanyny
ýuwmarlajak boldugyça barha beter boldy. Şalaryň şasynyň nazary
siňen uly hanyň öňünde özüni oňaýsyz ýagdaýa saldy. Kelebiň ujuny
ýitirdi, ony bulaşdyrdy.
Eşidesi gelýän zadyny eşidip bilmedik han oňa gaharly ýüzlendi.
— Näme üçin Ahal henizem diri gezip ýör?
— Onuň ugruna ýörite adamlar çykdy? Ýöne heniz-ä şowuna
düşürip bilenoklar.
— Düşürip bilenoklar? — diýip, Ryzaguly han seňrigini ýygyrdy.
— Ol siziň zaýalan awusyna degmez Atanuruňyz Ahalyň naharyna
atmaly awyny guýa döküpdir.
Gazaply hanyň bu sözlerini eşidip, Hyrady begiň ýüzi
ýuwusgadan gorkanyň ýüzüne döndi. Depesinden sowuk suw guýlan
ýaly bütin endamy zagyrdap gitdi, ysgynyny gaçyrdy.
— Ony şowuna düşürmek üçin ilki özüňde gazap, hile, erjellik
gerek. Buýrugy ýerine ýetirip bilmedigiň, ýa-da haýal ýerine
ýetireniň alkymyndan almasaň şowuna düşmez — diýip, Ryzaguly
han özüniň töňňe ýaly gara, durşuna gyl bolup duran gödeňsi
ýumrugyny galgatdy.
— Gazaba galmak üçin ilki han bolmaly. Meňkem bir howaýy
hanlyk. Meniň berýän jezamam, ýapýan serpaýymam howaýy,
nesýe. Bir garybyň baý bolamda üzlüşerin diýenine barýar. Men
entek han däl.
— Han bolarsyň, hökman bolarsyň. Onuň üçin ähli güýjüňi
toplamaly. Han bolmak üçin ýolbarsyňky ýaly hyrsyzlyk, tilkiniňki
ýaly mekirlik, pişigiňki ýaly erjellik gerek.
— Ol zatlary özüňde jemlemekde iş bar.
— Şonuň üçin hemme kişi han bolup bilenok — diýip, Ryzaguly
han aýtdy. — Ýöne men seni şu gün hanlygyň gürrüňini etmek üçin
çagyrmadym. Eşiden bolsaňam eşidensiň, Fahreddin mürze ýesir
düşüpdir. Şony nädip ýesirlikden halas etmeli? Men seni şonuň üçin
çagyrdym.
— Eşitmesine eşitdim. Ýöne nähili halas etmegiň ugruny
tapman ýörşüm.
Hyrady begiň jogaby Ryzaguly hany kanagatlandyrmady. Onuň
ýanyp duran ýüregine teselli bermedi, onuň gyzgynyny egismedi.
Onuň ýüreginden daş asylan, olam birhili agralan ýaly boldy. Ol
Hyrady begiň syçanyň guýrugy ýaly inçejik murtuna, syrylan
sakgalyna, gyzyň ýüzüne çalym edip duran keşbine ýigrenç bilen
seretdi. Ryzaguly han Hyrady begiň ýylmanak ýüzüne, agyp-dönüp
duran gözlerine tiňkesini dikdi. Şol ýüze keýp edip tüýküresi geldi.
Arman ony edip biljek däldi. Häzir ol Hyrady begden tamakindi,
onuň goldawyna mätäçdi.
Işik agasy Gulamaly iki sany çäýnegi göterip, çadyryň
rapysyndan girdi. Onuň sag elinde çaýdan doly goşa çäýnek çalaja
şykyrdap ses edýärdi. Onuň hamy garalan, hor damarlak elleri goşa
çäýnegi zordan göterýäne meňzeýärdi. Gulamalynyň boýunlarynyň
damarlary larsa-larsa galyp durdy, onuň gasyn-gasyn bolup duran
boýun hamynyň reňki garagurduň reňkine çalym edýärdi. Ol
çäýnekleriň birini Ryzaguly hanyň öňüne süýşürdi, beýlekini
myhmanyň öňünde goýdy. Her çäýnegiň ýanynda bir käse goýdy.
Käse bolup, käse-de däldi. Daş okara ýaly bir zatdy.
Ryzaguly çäýnegiň çaýyny agdarýança, daş çykan işik agasy
pürçükli kemputdan, şaha nabatdan doly täzeje ýelýyrtan ýaglygy
gürrüňdeşleriň ortasyna ýazdy. Ryzaguly han içinden ýüplük
geçirilen şaha nabatdan ýumruk ýalysyny alyp, käsesine atdy.
Kemputlaryň birini alyp, daşynyň kagyzyny aýyrdy.
Çäýnegiň çaýyny gaýtaran Hyrady beg Ryzaguly hanyň
edenlerini gaýtalady.
— Fahreddin mürzäni ol ýerden halas etmeli. Ýogsa seniň wagşy
ýurtdaşlaryň ony heläk eder — diýip, Ryzaguly han ker adamynyň
gepleýşi ýaly güňleç ses bilen gepledi. — Özüm-ä bu barada näme
oýlanyp, näme etjegimi bilemok. Onsoň “Gurduň alyp bilmedik
awuny tilkiniň alaýmasy bardyr” diýen nakyla eýerip, seni
çagyrtdym. Kürtler bolsa şunuň ýaly ýagdaýda “Iki tilki bir
ýolbarsdan gowudyr” diýýärler. Sen tilki diýenimi gaty görme.
Nakyl şeýle bolansoň aýdyp goýberdim.
— Heý, şalaryň şasynyň nazary siňen uly handanam gaty görüp
bolarmy? Ynha näme buýruk bolsa, näme diýseňiz men taýýar —
diýip, Maşadyň uly hany bilen ýüzbe-ýüz oturyp çaý içýänine monça
bolan Hyrady beg aýtdy. Türkmenler-ä beýlede dursun, onuň bilen
ýüzbe-ýüz bolup, çaý içip ýörenler Eýranyň özünde-de kändir
öýdýäňmi? Hanyň emeldarlarynyň ýek-ýarymy bolaýmasa, onuň
bilen çaý içişeni ýokdur. Hanyň gowy görýän emeldary Ahmedaly
söwdagärem onuň bilen ýüzbe-ýüz oturyp, bir käse çaý ýa içişendir,
ýa içişen däldir. Şonuň üçin Hyrady beg nädip begenmesin?! Bu
onuň ýerdäki arzuwydy, gökdäki dilegidi.
— Näme diýilse taýýardygyňa men ynanýan. Ýöne bu ýerde diňe
taýýar bolanyň, aýdylan zady aýdylyşy ýaly berjaý edeniň ýeterlik
däl. Sen häzirki ýagdaýyň ugruny tapyp, özüň aýtmaly. Ýogsam men
halys kelebiň ujuny ýitirdim. Bilýän bolsaň türkmenlerde “Ýurdy
belet çapar” diýen nakyl bar bolsa gerek.
— Bardyr — diýip, Hyrady beg tassyklady.
— Bizde-de bar — diýip, han sözüni dowam etdi. — Ýurda sen
belet. Bu ýeriniň towşanyny senden başge alyp biljek tazy ýok.
Ýalňyz umyt saňa bagly.
— Ýesirleriň saklanýan ýeri çozup alar ýaly däl. Çozup almak
üçin uly goşunyň üstünden geçmeli. Onsoňam “Bardy-geldi üstüne
çozulaýsa, ýesirleri ýok etmeli, öldürmeli” diýip, buýruk berlipdir.
— Gördüňmi? Bu has howply. Gaş düzetjek bolup, göz
çykaraýmagymyz ähtimal. Mürzäni halas etjek bolup, oňa kömek
etjek bolup, hyýanat edäýmegimiz mümkin. Şonuň üçin gaty
ätiýaçly bolmaly. Sähelçe ýalňyşlygyň aýpalta bolup, öz maňlaýyňa
degjegini unutmaly däl.
Şu ezenegi kirli, ebtini agdaryp oturan türkmen bilen şeýle
janygyp gürrüň edýänligine namys edip ölüp bilmeýän Ryzaguly han
özüniň barha ejizleýändigini duýdy. Özüni dagy aw tapman, syçan
awlan bürgüde meňzetdi. “Bürgütler syçan awlan günlerinden
başlap, bürgütligini ýitirýärler. Olar gulatynyň bir görnüşine
öwrülýärler. Ozalam bir danalar: “Bürgüt känmi, gulaty?” diýip
soranlarynda “Gulaty kän” diýip jogap beripdir. Gulatylar-a gulaty,
öz mertebesini saklap bilmedik bürgütlerem gulatydyr” diýip jogap
beripdir. “Menem öz mertebämi saklap bilmän, gulata öwrülip
ýörmükäm? Bu ölümiň bäri ýany zat”.
— Pul bilen, mal bilen alynsa, näderkä? Eger şu pikiri ýaşulular
toparyna salsalar, ol ýerde goldajak adamlar bar — diýip, Hyrady
beg onuň ýanyp duran ojagyna nebit guýdy. Onuň bu sözi “Hawa,
sen indi bürgüt däl, sen indi gulata öwrüldiň. Bürgüt mertebäňi
saklap bilmediň” diýip gyjalat berýän ýaly boldy.
— Men oňa beriljek baýlygy, altyn-zeri gysganyp duramok. Ýöne
gepleşik geçirilse, öz ejizligiňi boýun almak bolar. Ol türkmenlere
özümiziň wawwaly ýerimizi duýdurmagymyz bolarmyka diýýärin.
Dälä: “Harman otlaýma, eliňe daş alaýmagyn” diýen ýaly bir zat
bolaýmasa.
— Olam-a şeýle — diýip, Hyrady beg dymdy. Ryzaguly han
onuň ýüzüne alarylyp seretdi. Ine, şu Ryzaguly hanyň üzeňňisinden
üç geçip, ony Kesearkaja uruş yglan etmäge iteren adam.
— Müň garga bir kesek oklasaň ýeterlik — diýip, Hyrady beg oňa
aýdypdy. Ryzaguly hanyň özem şeýle pikir edýärdi. Bular
hakykatdan, gör nähili daşda ekeni. Türkmenleriň daş oklap, kesek
zyňyp gorkuzar ýaly garga däl ekenligini Ryzaguly han şu gum
depeleriniň arasyna gelip, her golunda, her aňňadynda telim howpy,
telim syry gizläp ýatan Garagumuň jümmüşine aralaşandan soň bilip
galdy. Ryzaguly han-a türkmenleri tanamandyr. Olara uzakdan
seredip baha beripdir. Uzakdan seredeniňde uly zatlar kiçijik bolup,
görünýär.
Hyrady beg türkmenlere uzakdan seretmändi. Olaryň arasynda
dünýä inipdi, olaryň arasynda önüp-ösüpdi. Olaryň arasynda
henizem gatnaşyk edip, gezip ýör. Olaryň öýlerine barýar, öýlerine
çagyrýar. Gepiň gysgasy onuň özem türkmen ahyry. Ol türkmenlere,
öz milletine, öz halkyna beren bahasynda nähili beýle ýalňyşyp
bildikä? Öz halkyny, öz raýatyny tanamaýandanam bir han bolarmy?
Eşegiň kellesine peş oranyň bilen ol molla bolanok. Onuň öňki
eşekligi. Metjide giren eşek, metjitden çykanda-da şol eşekligine
galýar.
— Çyrçykly obasynda Ahalyň maşgalasy, onuň ogly bar. Eger
şony alsaňyz, soňam mürze bilen çalyşsaňyz bolar.
Agyr oýa batyp, irkiljek ýaly gözlerini süzüp oturan Ryzaguly han
bu habara “Wäh!” diýlen ýaly gözüni ýalpa açdy.
— O nähili maşgalasy, o nähili ogly?
— Ahalyň maşgalasy, Ahalyň ogly, aýaly, ejesi. Oglunyň adyna
Salyr diýýärler. Çyrçyklyda bolýarlar. Şol ýerde üç oba gözegçilik
edýän bary-ýogy ýigrimi atly bar.
— Ýigrimi atly, ýigrimi atly — diýip, Ryzaguly han hiňlenýän
ýaly ýuwaşja sogduryp aýtdy.
Bu ýagdaý hanyň keýpiniň köklüginiň alamatydy. Edil küle
çöken, batan keýpi ýeke habardan soň dik asmana galdy.
Adamyň keýpem, durmuşam şu öwsüp duran şemal ýaly bir zat
ekeni. Şemalam häli-şindi öwüsýän ugruny üýtgeder durar. Bir
seretseň
garşydan
öwsüp
durandyr,
bir
görseňem
arkadan.
Günbatardan öwsüp duran şemal azajyk salymdan gündogardan
öwsüp durandyr.
Myhmanyň soňky habaryna keýpi edil degirmeniň gözi ýaly galan
Ryzaguly hanyň gözüne Hyrady begiň keşbem üýtgäp giden ýaly
boldy. Ol indi has ýakyn ýaly, Ryzaguly hanyň gowy görýän
dostlarynyň biri ýalydy. Hyrady begiň edil ýaňam harabada galan
baýguş ýaly, eňňerede ezenegini agdaryp ýatan garantga ýaly keşbi
üýtgeşik gowy bolup görüpdi.
Ogul hasraty depesinden ineli bäri, girdaba düşüp, çykjak bolup,
çykyp bilmän, şol aýlanyp duran Ryzaguly hany Hyrady begiň soňky
habary girdapdan çykaryp gyra oklady. Onuň bulaşan kelebini açyp
berdi, ýitiren ujuny tapyp berdi-de, eline tutdurdy. Han, begenjini
daşyna çykaryp:
— Aperin! Aperin! Hyrady beg, aperin! — diýip, ellerini
owkalady. Ol: “Obany goraýan ýigrimi atly bolsa Hyrady begiň
elinde. Şowuna düşjek bolanda şeýle bolar. Tükmenleriň “Hudaý
berse guluna, getirip goýar ýoluna” diýýänleridir şu” diýip oýlandy.
Ol Ahalyň ogly Salyry eýýäm öz penjesinde diýip hasap etdi.
— Gulamaly! — diýip, ol gapa tarap seredip gygyrdy. Çadyryň
eňsisini bir ýana serpip, şo pursat işik agasy Gulamaly iki bükülip,
içerik girdi.
— Lepbeý, şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, gulluga
taýýar.
— Gulamaly, Kesearkajyň hany Hyrady bege serpaý ýapmaly.
— Çeşm üstüne, şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz.
Kesearkaç türkmenleriniň uly hany Hyrady bege edil aýdyşyňyz ýaly
serpaý ýaparys. Han serpaýyny.
Ata-babalaryň arkaba-arka aýdylyp gelinýän bir sözi bar. Olar:
“Eliňe, gysymyňa gysmadyk zadyňy özüňki hasap etme” diýýärler.
Ryzaguly han eli bilen tutmasa-da, gözi bilen görmese-de, Ahalyň
ogly Salyry eýýäm öz penjesinde hasap etdi. Atalaryň şeýle sözüniň
bardygyny gowy bilýän Ryzaguly hanyň eýýämden özüniňki hasap
etmegi ýöne ýerden däldi. Obany ogry-galtamandan goramaly
Garamergeniň atlysyndan başga atly ýok. Ol ýigrimi atlam Hyrady
begiň elinde. Ony nätse edip durmaly. Ryzaguly elli atly iberer
welin, Salyryň aýagyny ýere degirmän alyp gelerler. Onsoň
Ryzaguly han Ahal bilen nähili gürleşmelidigini biler. Olar birbiriniň dilini tapar düşünişerler.
— Senem serkerde, menem serkerde. Seniňem bir ogluň bar,
meniňem — diýip, öz ýerine-de, Ahalyň ýerine-de özi içinden gürläp
boljak duşuşyga türgenleşik geçirýärdi. Ol özüniň türgenleşigi, içki
duýgusy, içki hyýallary bilen Hyrady begem, özüniň öňki
hasratlarynam unutdy.
Şol gün iňrik garalyp ugranda, Ryzaguly han elli atlyny Hyrady
begiň yzyna salyp, elini gysdy.
— Serbazlary saňa tabşyrýan, senem Hudaýa tabşyrýan. Hezreti
Aly şir ýaranyňyz bolsun, owaly Hudaý, onsoň Şahymerdan, ymam
Hasan, ymam Hüseýin gözden salmasyn, goltgy bersin — diýip,
elini ýüzüne syldy. Onuň dine ynanyşy, takwalygy ýabygorlydy.
Häzir welin tüýs takwa adamlar ýaly pata berdi. Başga wagt bolanda
Ala ymam hökmünde däl-de, serkerde hökmünde sežde edýärdi.
“Alynyň beýikligi aýagyndaky mesisi bilen başyndaky peşinde dälde aşagyndaky Düldülde, elindäki zülpükaryndadyr diýýänlerdendi.
Ol hemme zatda-da Hudaýa ynananyndan, eşegini berk duşanyny
kem görenokdy.
Şalaryň şasynyň nazary siňen uly handan ak pata alansoňlar
atlylar agşamyň garaňkysyna dulanyp ýola düşdüler. Bäri-bärde
Çyrçykly
obasynyň
ýokdugynam,
özleriniň
şol
oba
barýandyklarynam atlylar bilenokdylar. Obanyň daşlygyny diňe
Hyrady beg bilýärdi. Hyrady begiň öz gelip-gidişi ýaly gönüläp
gitseler oba daşam däldi. Daň atyp-atmanka oba ýeterler. Ýöne
gönüläp gitmek howply. Ol bir ýa iki atly däl. Elli atly çöpe bukulyp
bilmeýär. Ol çem gelen adamyň ünsüni özüne çeker. Bardy-geldi
duýlaýdygy bu elli atlydan näme galaýarka? Türkmenler oňa sürä
daran möjek ýaly dararlar. Möjekler sürä daranlarynda, olaryň bir
häsiýeti bar. Olar sürüden diňe iýjeklerini alyp gaýdybermeýärler.
Ony onda, muny munda, niçesini öldürip, niçesini ýaralap, uly sürini
paýhynlap gidýär. Päli erbet adamlara “möjegiň päli ýaly”
diýilmegem şonuň üçin bolsa gerek. Şol zerarlam atlylar görer
gözden goranyp, uzaklardan öwrüm edip aýlanyp gitmeli. Olar şu
gidişlerine uzynly gije ýol ýörärler. Ýoldaky guýularda düşläp,
atlaryny suwa ýakarlar, özleri suw-söl içerler. Atlara iým bererler,
dynç bererler. Özlerem dynç alarlar.
Atlylar dört ädim öňüň görünmeýän ümrüň içi bilen barýan
ýalydylar. Olar nirä barýanyny, näme üçin barýanyny bilenoklar.
Olar diňe ýüzbaşy bilen Hyrady begiň yzyna düşüp barýadylar.
Olaryň nä maksat bilen nirä barýandygyny diňe üç adam bilýärdi.
Olar serbazlara ak pata berip, ýola salan şalaryň şasynyň nazary
siňen uly hanyň özi, serbazlary alyp barýan ýüzbaşy, beýlekem ýola
belet Hyrady begdi.
Ertir günortandanam soň Gün öýlä sananda bular Çyrçykly
obasynyň alkymyna baryp ýetdiler. Ýüzbaşy şonda bu ýörişiň
maksadyny aýdar. Häzir bolsa atlylar depeden gola, goldan depä
çykyp agşamyň garaňkysyna siňip gitdiler.
GYRKYLYKLY SÖWEŞ
Salyryň enesi bir penje gurdy gyrasy çeňklenen çanakda owup
otyrdy. Oduň golaýynda goýlan çoýun kündükdäki ýyly suwdan
çanaga guýup, gurdy owkalaýardy. Ine, şol garry enäniň agtygy
Salyra “Garaja oglan atlandy, ýüregim kuwwatlandy” diýip, otaryp
berýän matalynyň manysy bolan garaja gazan üç aýak taganyň
üstünde bygyrdap durdy. Gazanyň aşagynda Salyryň oglanlar bilen
gidip çöpläp getiren çöplemesi edil ýagly ýaly lyp-lyp edip ýanyp
durdy. Gazanda Aksonanyň öten agşamky iş edinip ýaran ýarmasy
lasyrdap dur.
Şu öýüň üç adamdan ybarat maşgalasy öten agşam giç ýatypdy.
Salyr bilen Halbike başlaryny ýassyga irgözinden goýanam bolsalar
ýarygijäni beýläk oklaman, arkaýyn uklap bilmediler. Olar şo
ýatyşlaryna aram-aram irkilýärdiler, ymyzganýardylar. Birdenem
oýanýardylar. “Garaňky öýde gaplaň gürlär” diýlişi ýaly dulda
degirmen hütürdäp durar-da, ýatyp mazaň bolarmy?
Şol hütürdiniň arasynda azajyk wagt ymyzganan Salyryň
gulagyna degirmeniň sesi gögüň gürrüldisi bolup eşidilýärdi. Ozallar
gök gürlände ýyldyrym çakardy, gök gürlemesiniň arasam sähelçe
dyngy berýär-de, ýene gübürdäp başlaýar. Oglanlar bilen odun
çöplemäge gitjek bolup duran Salyry enesi saklaýar, onuň öňüni
gabaýar.
— Dur, köşek gitme. Bu gübürdi ýöne gübürdi däl. Asmana seret,
goýnuň çöri ýaly ýeke buludam ýok.
Salyr ýokarsyna seredýär. Asmanda gözüň garasy ýalam gara
bulut ýok. Asman agar çäkmen bilen syrylan ýaly. Ondan ýeke
damja nemem gaçanok. Ýöne welin gök gürleýär. Ol hanha ýene
gürläp başlady. Birdenem Salyr tisginip oýandy. Ýaňky öňüni gabap
duran enesi bir dulda, edil özi ýaly oýaly-ukuly ýatyr. Bu
gürleýänem gök däl-de, degirmeniň sesi. Salyryň ejesi ýarma ýaryp
otyr. Bu ses degirmeniň bir-birine sürtülip hütürdeýän ululygy gapak
ýaly iki sany daşyň, matallarda aýdylyşy ýaly “göwüşäp duran
daşyň”, onuň bogazyna guýulýan dänäniň şatyrdap owranýan sesidi.
Obada el degirmeni üç-dört sany bardy. Ýöne oba uly bolansoň
olaryň üsti uly nobatdy. Şu degirmen şu gün agşamlyk Aksona ýetdi.
Ony ertir irden alyp giderler. Şoňa çenli birneme ýarma ýarjak
bolmaly. Şu gezekki nobatda üç-dört günüňe ýeter ýaly edinjek
bolmaly. Elbetde, üç-dört günlügem kän däl. Ýöne arasynda dänik
beýleki bişirseň, ol nobatdan ol nobata ýetmek bolýar. Bolýar däl,
Aksona şeýdip ýetirinip gelýär. Bular diňe üç adam, üç agyz bolany
üçin ýetirinýärler. Başga ýedi, sekiz, on baş öýler bar. Olaryň esasy
iýmiti gaýnadylan dänik. Ýogsa köp agyzly öýlere bir gezekde iki
nobatam berilýär. Olar Aksoltan eje ýaly iki-ýeke adamly
hojalyklaryň nobatyndan peýdalanýarlar.
Aksona bişen ýarmany düşürdi. Gazany tagandan aýryp, bir çetde
goýdy. Ony uzyn saply çemçe bilen bulady. Soňra çemçäni gazanyň
gyrasyna zarňyldadyp kakdy. Aýryp çanakda goýdy. Halbike owan
gurdundan çykan ýarty çanak çaly oňa uzatdy.
Gün ýaňy dogupdy. Howa imi-salalykdy. Öz üstüne gara bulut
ýaly bolup, abanyp gelýän beladan habarsyz oba aýak üstündedi. Her
kim öz işi, öz derdi bilendi. Aýallar öýüň biş-düşi bilen meşguldy.
Gara öýleriň tüýnüklerinden syçanyň guýrugy ýaly mawy tüsse
zogdurylyp çykýardy.
Esen söwdagäriň öýündäki biş-düşüň tutumy beýlekilere görä
tutumlyrakdy. Bu gün Esen söwdagäriň üçi. Öňňin söwdagär pahyry
oba iň soňky ýoluna ugradypdy. Ol kesel bolup ýatmandy. Gezip
ýören sag adamdy. Onuň meýdini hol beýleki goldan ir bilen
tapdylar. Onuň ýagyrnysyndan pyçaklapdyrlar. Kim edipdir, haçan
edipdir, ony bilýän ýokdy.
Obada Esen söwdagäri iň soňky gören iki sany adam bar. Olaryň
biri Tarhandy, beýlekisi Igdir ussady.
Goşunyň guma çekilýänini habar bermek üçin Durun etrapyna
gidýän Tarhan bilen Selim Garamergeniň oba gözegçilik edýän
beýleki atlysyna goşulypdy. Tarhan entek ýaşdy. On ýedinem
doldurmandy. Şonuň üçin Ahal onuň agyr söweşlerden daşrakda
bolanyny kem görmedi. Ahal jigitlige kabul edende-de halys ýüzi
çydaman kabul edipdi.
Tarhanyň kakasy ýokdy. Ol ir ýogalypdy. Ol ýogalan-da Tarhan
üç ýaşynda ekeni. Onuň zordan diýen ýaly aýak üstünde durýan
garry atasy bardy. Uruş başlanyp, Ahal anty-kasam eden güni şol
garry ata agtygyny öz ýany bilen alyp gelipdi. Ol:
— Ahal, sen serkerde bolsaň, ynha şu Tarhanam seniň nökeriň.
Seniň diýeniňden çyksa, ýa-da gorkaklyk etse, söweşden gaýra
çekilse, menden başlap bütin obanyň, ata-babalaryň näleti başyna
ýagsyn. Sen muny kabul edip al. Ýurt üçin, il üçin söweşde ölse
şehit, öldürse kazy. Agtygymy saňa, seni Hudaýa tabşyrdym —
diýip, Tarhanyň arkasyndan itiberip goýberdi.
— Hançomur aga, Tarhan entek ýaş. Bili-başy bekişmedik oglan.
Goý, ol öýlerinde bolubersin. Saňa seretsin. Ýurdy gorara başga-da
ýigitler gyt däl, tüweleme.
— Gyt däldir. Men gytdyr diýemok. Ýöne şol ýigitleriň arasynda
biziňem maşgalamyzdan biri bolmaly ahyry. Sen garry adamyň
sözüni gaýtarma. Sen Tarhany öz nökerligiňe al. Şunam kabul et —
diýip, goja özelendi. Şo sözden soň Ahal Tarhany nökerlige,
ýigitlige kabul edipdi.
Iki gün mundan öň şeýle waka bolupdy. Garamergeniň oba
arasynda şakyrdaşyp ýören işsiz ýigitleriniň hersi bir zat bilen
meşguldy. Kimler at oýnadyp güpürdeşip ýör, kimler toplum-toplum
bolup düzzüm oýnaýarlar. Selim bilen bir ýigidiň düzzüme gyzan
wagty Tarhan olaryň ýanyna bardy. Düzzümde utup oturan Selim
Tarhany görüp, nähili öwünjegini, nähili güpülejegini bilmän:
— Sen meni utjak bölýaň welin, barybir utup bilmersiň — diýdi.
— Senem hiç kimden artyk oýunçy dälsiň.
— Artykmy-dälmi, ýöne utub-a bilmersiň.
— O näme üçin?
— Üçini şol, men düýn Hydyr ata bolsa gerek, ýagşyzadalaryň
birini gördüm. Ol maňa: “Selim, sen bir oňat oglan, näme dileseň
dile” diýdi. Men ondan näme diländir öýdýäň?
— Senmi? — diýip, garşydaşy düzzüme seredip oturyşyna aýtdy
— Seniň akyl dilemändigiň-ä görnüp dur.
— Men Hydyr atadan düzzümi diledim. Olam maňa “Omyn”
diýip, ak pata berdi. “Bar, şu günden şeýläk düzzüm seňki, kimi
utasyň gelse, utda ýör” diýdi.
Ör turup duran ýerinden düzzümi synlap duran Tarhan:
— Sen oňa ynanma, Selim ýalan sözleýär.
— Men oňa beýle zatlary asyl aýdamok, oňa ak pata-da bermedim
— diýip, düzzüm oýnap oturan ýigide gözüni gypyp goýberdi. Edil
şo pursat hol beýleden ýelkildäp gelýän Esen söwdagäri görüp,
Tarhan oňa tarap ugrady. Selim onuň yzyndan gygyrdy:
— Tarhan soňurrak öýe bar. Men nahara çagyrýaryn.
— Garaşybam durma, barman.
— O näme üçin? Ýa menden öýkeläp ýörmüň?
— Ýok-la, senden öýkeläp bolmaz.
— Onda näme üçin barjak däl?
— Onuň üçini, Selim dost, dünýäde dört zady henize – bu güne
çenli gören adam ýok. Birinjiden, ýylanyň aýagyny — diýip, Tarhan
sag eliniň süýem barmagy bilen çep eliniň külembikesini basdy,
ikinjiden
guşuň
süýdüni,
üçünjiden
garynjanyň
gözüni,
dördünjidenem siziň saçagyňyzy entek hiç kim görmändir — diýip,
Tarhan çep eliniň ogulhajatyny, ortabarmagyny, soňundanam süýem
barmagyny aşak basyp öňe uzatdy. Selimiň ýoldaşy hezil edip güldi.
Tarhan bolsa togarlanan ýumak ýaly bolup gelýän Esen söwdagäre
tarap ugrady.
— Esen aga, ýaman howlukmaç-la, ýol nirä?
— Ýol-a Garamergeni gözleýän, heý, gözüňe ilmedimi?
— Ildi, hol öz hatarlaryna tarap gitdi.
— Çaşy derwüşem edil ýaňy şo tarapa gitdi — diýip, söwdagär
ugrady.
— Näme boldy, Esen aga? Çaşy derwüş bilen näme bolupdyr?
— Soň aýdaryn, soň — diýip, Esen söwdagär yzyna garaman
Garamergenleriň hataryna tarap ýelkildäp ugrady. Tarhanyňam ony
şo görşi. Ertesem onuň meýdini hol goldan tapypdyrlar.
Igdir ussanyň ýanyna Esen söwdagär aljyraňňy ýagdaýda gelipdi.
Ony ýüzüne seredip, tanar ýaly däldi. Igdir ussa aýtmyşlaýyn edil
arwahyň, albassynyň ýüzi ýalydy.
Çaşy derwüşiň adyny Igdir ussanyň ýanynda-da tutupdyr. Şo
derwüşiň düzüw adam däldigini, şol gelen bolsa. bir bela-betere
garaşybermelidigini Esen söwdagär agzyndan sypdyrypdyr. Ine,
Igdir ussanyň söwdagärden eşideni:
— Şu çaşy derwüş uruş başlamazynyň öň ýanynda-da aýlanypdy.
Men ony şonda-da halamandym. Ýüregim bir erbetligi syzypdy.
Häzirem şu derwüşiň obada görünmegini gowulygyň alamatydyr
öýdemok — diýip, Esen söwdagär aýdypdyr. Söwdagäriň diýýän
Çaşy derwüşini Igdir ussa-da görüpdir, beýlekilerem görüpdir.
Derwüşiň gözi-hä çaşy, üstesine-de çakan. Güne seredip bilmän
ýören adam, bir aýagam agsak. Ölmez-ödi dilenip ýören mysapyr.
Kim oňa bir gysym gurt berýär, kim iki barmak tötek, kim öten
tomusdan galan bir bölek künjara berýär. Bu zatlar obalaryň uly
iýmiti. Il-gün oňa iýýän zadyndan döwüm-dişlem eçilýär.
— Ol mysapyram däl, gedaýam. Ol hanyň jansyzy — diýip,
söwdagär ussanyň ýanynda gürrüň edipdi. Igdir ussa-da onuň bar
aýdan zady şol. Çaşy derwüşi yzarlabam ussanyň ýanyndan gidipdir.
Onuň şol gidişi. Özem bu waka iňrik garalandan soň bolupdyr.
Maşgalanyň aýtmagyna görä, söwdagär şondan soň öýüne-de
barmandyr. “Özi geler, özi ýatar-da” diýip, öýde düşegini ýazyp
goýupdyrlar. Düşek şol ýazylyşy ýaly ertire boş çykypdyr.
Söwdagäriň meýdi tapylandan soň Garamergeniň ýigitleri ot-elek
bolup, Çaşy derwüşi gözläpdirler. Goňşy obalara çenli sorap, derüp
çykypdyrlar. Derwüşiň özi-hä beýlede dursun, onuň yzynam
tapmandyrlar. Edil iňňe ýiten ýaly, guýa gaçan ýaly bolupdyr.
Esen söwdagäri oba adamlary şerigatyň ähli däp-dessuryna
laýyklykda jaýlapdyrlar. Oba uly bolansoň onuň jynazasyna duran
adamlaram köp bolupdyr. Ýigitler uruşda bolsalar-da, garrygurtularyň bary obada. Jynaza durýanam, gölegçilige gidýänem
esasy şolar. Aýatylla işan uly märekäniň ynamy bolup, jynaza okady.
Söwdagäriň jaýlanylyşynda bir ýetmedik zat boldy. Olam Arslan
bilen Mäterdi. Olar kakalaryny iň soňky ýoluna ugradyp bilmediler.
Hersi tabydyň bir gyrasyndan tutup götermediler. Onuň mazaryna bir
pil gum oklamaga ýagdaýlary bolmady. “Waý kaka” diýip,
maňlaýlaryny bosaga goýup ýykylmadylar. Esen söwdagäriň
ogullary bäri-bärde bolsalar, şu söweşip ýören adamlaryň arasynda
bolsalar, onda günübirin alyp gelerdiler. Ýöne olar alyp gelerden, ses
ýeterden daşdadylar. Olar Burjulynyň daglaryny penalap, etek
galalarda serbazlaryň suwa inýän nökerleri bilen başa-baş söweşip
ýördüler. Esen söwdagäriň düşek aşyna başgalar ýetişmese-de, Iner
golak ýetişipdem. Elbetde, adamlaryň köpüsi uruşda bolup, ony
ugratmaga gelip bilmediler. Olar “Toý bilen ýasa garrama ýok”
diýip, ýerine barmagy soňa goýdular.
Ynha bu günem söwdagäriň üçi. Ýaşuly adamlar çäkmenleriniň
ýakalaryny silkişdirip, telpekleriniň o ýüzüne, bu ýüzüne kakyp Esen
söwdagäriň öýüne ýygnanýardylar. Aýatylla işan öwrüm berip
oturan märekä garap, Esen söwdagäriň gowy adamlygyndan,
söwdagärem bolsa, ili aldamaýanlygyndan, onuň jaýynyň jennet
boljagyndan gürrüň başlapdy. Aýatylla işanam, ony agzyny açyp,