Kesearkaç - 08

Muny Maşada aşyrsaň belli bahasy ýokdy.
Ýöne türkmenler
onuň gadyryny bilenoklar. Onuň ýerine buýrasy seçelenip duran ak
guzynyň ýa-da gara guzynyň telpeklik derisini kem görenoklar. Esen
söwdagär baganany yhlas bilen synlady. Gözünden uzagrak tutup
synlady.
— Muny Eýrana aşyryp bolaýsa, otüki, on tümene ýere degmän
geçer. Bu, otüki, hanlara mynasyp zat ekeni — diýip, öz-özi bilen
gürleşýän ýaly edip hümürdedi.
— Şol geljek kerwene satyp bilmezmikän? Biz-ä näme, hiç ýana
çykyp bilemzok — diýip, bagananyň eýesi aýtdy.
— Otüki, munuň diýýänini — diýip, söwdagär jag-jag etdi. —
Olar bäş tümenden artyk jinnegem bermezler. Şo bäş tümenem
beräýseler boldugydyr. Olar, otüki, tüýkesme ahyry.
— Men ol ugurlara düşünemok. Näme etseň, Esen aga, men razy.
Esen söwdagär bagananam gapdalynda ýatan ýaglyga dolap,
ýanynda goýdy.
Bu wagt howa garalyp, bulut elýetere gelipdi. Ýokardan iri-iri
damjalar gaçyp başlady. Olar şeýle bir iridi, her gaçan damja palç
edip düşýärdi. Ýokarsyna seredip, gapa ýönelen Iner golak:
— Esen, hawa, senem öýe giräýseň nädýä? Ýagyş çynyrgadyp
barýan ýaly — diýdi.
— Otüki, şeýtmeli bormuka öýdýän — diýip, Esen söwdagär
razylaşýan äheňde aýtdy.
— Oglanlar! — diýip, Iner golak öýe tarap gygyrdy.
— Hä, kaka — diýip, ekizler gapyda göründi. Iner golak
söwdagäre tarap ümledi.
— Ýüki öýe çekiň, hawa. Ýagşyň aşagynda galaýmasyn — diýip,
özi öýe girip gitdi. Onuň yzy bilen Esen söwdagärem ýel äkiden
peşmek ýaly togalanyp şol öýe girdi. Daşarda bulut elýetere gelip,
ýagyş ýagyp ugransoň, içeri hasam garaňkydy. Gelinleriň biri gelip,
duldaky ýag çyrany ýakyp gitdi. Çyranyň öçügsi şöhlesi öýüň içini
melewşe symgylt reňke öwürdi. Gelinleriň biri çyra ýakyp gidensoň,
beýlekisi goşa çäýnegi bir elinde, beýleki elinde iki sany daşy
owadan gülli käsäni alyp öýe girdi. Çäýnekleri ýaşulularyň öňüne
uzatdy. Hersiniň ýanynda bir käse goýup, çykyp gitdi. Iner golak
çäýnekleriň birini öz öňüne süýşürdi-de:
— Söwdagär çaý içip otur! Çaý içerçe işem etdiň, hawa —
diýdi.
Esen söwdagär beýleki çäýnegi öz öňüne çekdi. Bu wagt ýagyş
hasam güýjäpdi. Ynha muňa luw ýylynyň ýagşy diýerler. Ýagşyň şu
ýagşy bilen ertirem maýyl gün beräýse, öňem dyza ýetip barýan ot
nädersiň guşaklyga uraýsa.
— Mallaryň şu ýyl-a bagty getirdi. Näçe ýyllap görmedik bolelinligini gördi, hawa — diýip, Iner golak çäýnegiň çaýyny agdaryp
oturyşyna darajyk penjireden daşaryk seredip aýtdy. Esen söwdagär
gapdalyndaky ýassygy tirseginiň aşagyna çekip:
— Bolawersin, otüki birine bolsa bir peýda — diýdi.
— Taýagyň ujy iki, söwdagär. Bir ujy çarwalaň elinde bolsa,
hawa, beýlekisi çomrulaň maňlaýyna degýär. Her kim ýazlyk
bugdaý eksem diýip, bir tanap, ýarym tanap ýer saklap otyr. Onuň
bolsa ekmeli wagty gelip ýetdi, hawa. Howanyň şu ýagdaýynda, heý,
ekerin öýdýäňmi? Atan dänäň çüýreder, ýuwdar ýatar, hawa —
diýip, Iner golak ýagýan ýagşa seredip:
— Bu ýagyş saňa-ha peýdaly, hawa. Öýde arkaýyn oturyp, hawa,
çaý içmäge maý berdi — diýip, oýunlyga salyp sözüniň üstüni
ýetirdi.
— Men hakda, otüki, gürrüň ýok-la. Men bu wagt dynç alsam,
otüki, soňurrak işlemeli bolaryn. Iliň-günüň gerek-ýaraklaryny,
otüki, eýtmeli-beýtmeli, berip gitmeli bolar — diýip, Esen söwdagär
ýene jag-jaglady.
— Sen, tüweleme, hawa, şu gezme söwdany oňarýaň. Ýadaňok.
Özüm-ä obalara bir aýlanyp gelsem, hawa, halys ýadaýjak ýaly,
hawa.
— Haý, awçy, senem bir wagt, otüki, daglary, gumlary ters
aýlanyp, çepbe çöwürýädiň-le. Bu wagt, otüki, ýadaýjak ýaly diýen
bolýaň — diýip, söwdagär gürledi.
— Ol bir wagt, häzir başga wagt.
— Eliň-aýagyň sagat duran bolsa, otüki, bu wagtam şo wagtdan
üýtgeşik bolmazdy.
— Ol diýeniň-ä ahmal.
— Sen şu ýagdaýyňda, otüki, ýöne ýataňok ahyry. Hol bir gezek
“Möjege gapan gurdum” weli, otüki, tilki düşäýipdir” diýip, tilki
derisini satdyň ahyry.
— Şol-a şeýle boldaý, söwdagär, hawa. Tilki diýilýän zat hawa,
şeýle hilegär bolar welin,.. möjege gurlan gapana düşüşini diýsene.
Maňlaýy gara tilki bolmaga çemeli, hawa.
— Möjek bolsun, tilki bolsun, ahyry, otüki, gymyldap ýörseň
bolar. Otüki, men näme üçin ýadaýyn? Her aýda iki-üç gezek
dostlarymyzyň arasyna aýlanyp çykýaryn. Hanha, seniň, otüki,
Myratberdi dostuň bar.
— Her görende seniň saglygyňy menden soraýar. Her görendede salam ýollaýar.
— Hawa, Myratberdini şol agasynyň aýadyna baramdaky görşüm
— diýip, Iner golak pikire batdy.
...Dört-bäş oglan tegelek çyzyk çyzyp, orruk ortasyndan hersi iki
aşyk dikdi. Soňra olar pellehanadan gezekli-gezegine kenek atdylar.
Biriniň kenegi aşyga degdi. Dikilgi aşyklaryň biri çyzykdan
dazyrdap çykdy. Beýleki iki sanysy ýykyldy. Oýunçy aşyklary bir
ýandan jürdäp çykdy. Çyzykdan dazyrdap çykýan aşyklary gara
jürjenje oglanjyk hasyrdap çöpleýärdi. Şol barmaşa aşyklaryň biri
çyzykdan zordan çykdy-da saklandy.
— Suw — diýip, oglanlaryň biri aşyga ýapyşdy.
— Goý, aşygy ýerinde. Suw bolsa häzir barlap göreris.
Aşygy alan oglan ýerinde goýansoň, suw bolar ýaly edip goýdy.
Soňra başga bir aşygy çyzygyň üstünden ýöretdi.
— Seret, seret, ynha seret! Hanha, hanha degdi — diýip, şol suw
diýen oglan aýtdy. Oglanlaryň daýawrak biri eglip, aşygy aldy-da,
gara jürjenje oglana uzatdy.
— Suwdugyna gözüň ýetýän bolsa, aşygy ellemezler. Ellediňmi,
suwam bolsa, iliň aşygyny ber — diýip, oňa gaharly seretdi.
— Senem oňa daýanan bolup, aşygy ýygnan bolma. Okla aşygy
— diýip, suw diýip dawa tutan oglan gara jürjenje oglanyň üstüne
abandy.
— Oglandan eliňi çek. Men entek hiç kime öz hakymy
gideremok. Saňa-da gidermejek bolaryn — diýip, aşygy çyzykdan
çykaran oglan ara düşdi.
— Sen bu obaly däl, Sen gelmişek. Bu ýerde öz kanunyňy
ýöretjek bolma — diýip, beýlekem kem oturmady. Ýene-de şol
daýaw oglan ara düşdi. Suw diýen oglanyň ýakasyndan tutup,
idirdikledip, oglanlaryň gürmeginden çykardy-da, bat bilen itip
goýberdi. Ol idenekläp baryp, arkasyny köne haýata berip ýykyldy.
Ol üstüni kakman ýerinden turdy.
— Kakama bir aýdaýyn — diýip, şumjaryp aglady. Gözlerini
owkalady.
— Bar, garry ataň bardyr, oňa-da aýt. Başga-da ilen-çalanlaryňa
aýt — diýip, ýaňkyny iteklän, şumjaryp ýegdekläp barýanyň
yzyndan gygyryp galdy. Şol gygyryp galan oglan Myratberdidi. Şu
oturan Iner golagyň Esen söwdagärden salam iberen dostudy.
Çyzykdan aşyklary ylgap çöpleýän gara jürjen oglanam Iner golagyň
gaşynda oturan Esen söwdagärdi. Aşyklary çyzykdan çykarýan
“Entek hiç kime hakymy gideremok saňa-da gidermejek bolaryn”
diýen oglanam Iner golagyň özüdi. Bu waka Gumdepe obasynda
bolan wakady. Ondan bäri esli wagt geçipdir.
— Dünýä, gör nähili üýtgäp gidipdir, hawa — diýip, Iner golak
uludan demini aldy-da, sözüni dowam etdi — Ynha, indi, howwa,
birek-biregi görmegem hal bolupdyr.
— Seniň Myratberdi dostuňam, otüki, şony diýýä-dä — diýip,
öňünden çäýnegini aýran Esen söwdagär ýassyga gyşardy.
— Kaka, nahar taýýar — diýip, gapydan eli kündükli giren
Ilaman aýtdy. Iner golak Esen söwdagäre seretdi.
— Hany onda eliňi ýuw. Ajygylaýdam birneme, howwa.
Esen söwdagär gapynyň agzynda Ilamanyň taýýarlan ýerine
baryp, elini tutdy. Ilaman üç gezek akydansoň:
— Bolandyr, berekella, otüki, goç-goç ogluň bolsun — diýip,
Ilamanyň uzadan ýaglygyna elini süpürdi. Bir eline akydylan suwy
gysymynda owkalan Iner golak hem şol ýaglyga elini süpürdi.
Gelinleri bir kersen doly dograma çorbany ortada goýdy. Iner golak
kersene tarap süýşdi-de:
— Söwdagär al — diýdi.
— Otüki, alyber — diýip, Esen söwdagär başyny atdy. Özüniň
söwdagärden bismilla diýerlik uludygyny Iner golak bilýärdi. Ol
diňe çanakdaşyna hormat üçin söwdagäre al diýipdi. “Alyň, alyň”
diýen sözler nahar başynyň endigidi.
— Bismilla — diýip, Iner golak kersene elini uzatdy.
Daşarda bedreläp guýan ýagyş diňdi. Bulutlar ýuwaş-ýuwaşdan
bölünip ugrady. Bölünen bulutlaryň aňyrsyndan gün käte jyklap,
bölek-bölek bulutlara dulanyp, bukul-bukul oýnap barýardy. Howa
arassady, tämizdi. Gadymy lukman hekimiň tenekar howa diýenidi.
— Gyzyly meňki, gögi meňki, sarysy meňki — diýip, çagalar
daşarda goh turuzýardylar. Diýmek asmanda älemgoşar bar.
Ýagyş diňenden soň Esen söwdagäriň işi ýene gyzyp ugrady.
Adamlar ondan-mundan ýene-de Iner golaklara tarap eňýärdiler.
Esen söwdagär öz işini Iner golagyň gapysyndaky gara öýde alyp
barýardy. Onuň söwdasy giç gutardy. “Ertir beýleki oba giderin”
diýip, ol umyt bilen ýassynlar düşegine gyşardy.
Düýn gün ýaňy ýokary galyp ugranda, obanyň kybla tarapyndaky
degirmene gidýän ýolundan Ýandakly obasyna giren Esen söwdagär
bu gün edil şo pursatda obanyň gündogar tarapyndan çykyp gidýän
ýola düşdi. Bu ýoldan Esen söwdagär gör näçe gezek geçdi. Ýoluň
her öwrümine diýen ýaly beletdi, onuň her daşy, her ýowşany diýen
ýaly tanyşdy. Ine şol süsňäp duran burundan öwrülip geçer-de, ýol
düz meýdana düşer. Onuň bilen esli ýöränsoň öňünden gyr çykar.
Gyrdanam aşdygy sil geçen käldir. Käliň içi durşuna siliň dagdan
togalap getiren daşlarydyr. Käliň bir gyrasyny ösgün ýylgynlar tutup
otyrdy. Olar topbakdylar, ösgündiler. Düýäni arkaýyn boýlaýardylar.
Ýylan yzy ýaly egrem-bugram bolup gidýän gumak ýol süsňäp
duran burundan öwrüm edip, düz meýdana düşdi. Howa açykdy,
maýyldy. Asmanda bölek-bölek ak bulutlar gezip ýörse-de ýagyş
ýagarly däldi. Esen söwdagär ýagşyň ýagjagyny, ýagmajagyny
serçelerden habar tutupdy. Olar ýagşyň ýagjagyny, ýagmajagyny
aýdypdylar. Serçeleriň hersi bir ýerdediler. Topar tutup güsürdeşip
uçanokdylar. Serçeler ýagşyň ýagmajagyny gaty ir duýýarlar. Howa
ýagşa tarap üýtgäp ugradygy aňýarlar.
Inçejik ýoldan dikgirdäp barýan eşek gyra dyrmaşdy. Gyrdan
eňen ýeri käldi. Eşek käliň gyrasyndan girip ugrady. Ýaýdanman
nätsin? Siliň getiren ýylçyr daşlary eşegiň toýnagyny iýip barýardy.
Bu daşlaryň üstünden telim gezek geçen, olaryň awysyny telim
gezek toýnagynda çeken eşek elbetde ýaýdanýandyr. Ýöne
ýaýdansada geçmelidi.
— Hyh, hyh, haram ölen — diýip, üstündäki golça ýaly bolup
oturan adam, onuň böwrüne depip gyssaýardy. Eşek daşlara emaý
bilen basyp, suwa girýän ýaly gaty haýal öňe süýşýärdi. Şol ýöreýşi
bilenem käli ortalanda ösgün ýylgynlaryň aňyrsyndan gara atly
çykyp bärik ugrady. Ony göreninden söwdagäriň imany başyndan
uçdy. Sowuk gan şaglap, depesinden aşak indi. Elinde-aýagynda
ysgyn galmady. Aljyrap, tas eşekden ýykylypdy. Iki eli bilen
gaňňadan ýapyşyp zordan saklandy. Gara atly ýuwaş ýöreýşi bilen
Esen söwdagäriň alkymyna geldi. Atyň başyny çekdi. Söwdagär
onuň ýüzüni göreninden ini dyglady. Bütin endamynda tikenekler
emele geldi.
Atlynyň gözünde gaýyşdan edilen zolajyk perde
bardy. Şol
perdäniň deşiklerinden onuň möjegiňki ýaly gözleri ýalpyldap durdy.
Atly esli wagt dymyp duranyndan soňra:
— Söwdagär düýäň owsaryny boşat — diýdi.
Onuň bu sözleri tamyň üstünden oklanan daşyň düňk edip ýeri
sarsdyryşy ýaly güňleç, ýürek sarsdyryjy bolup eşidildi. Söwdagäriň
dodaklarynda nem galmandy. Olar ýelim çalnan ýaly şepbeşip
durdy. Söwdagär bir zat diýjek boldy. Başarmady. Toşap çalnan ýaly
şepbeşip duraň dodaklary zordan “Han ogul” diýdi. Şondan aňryk
geçip bilmedi. Ýalbarjakdy, ýakarjakdy “Men bir garyp, maňa
degme” diýjekdi. Onuň dodaklary şepbeşip, suwsan adam ýaly
kepäp durşudy. Hiç zadam diýip, bilmedi. Atly şagyrdadyp, gylyjyny
syrdy-da:
— Men saňa düýäň owsaryny boşat diýdim — diýip, azm urdy.
Esen söwdagäriň dili hiç zat diýmese-de, eli eýýäm düýäniň
owsaryny boşadyp ýere oklapdy. Atly baş bagyny gylyjy bilen çekip
aldy-da, şo durşuna atyň başyny yza öwürdi. Galtamanyň soňky sözi
her näçe howply bolsa-da, öňküsi ýaly güňleç däldi. Aýyl-saýyldy,
tanyş adamyň sesine meňzeýärdi.
— A, sen, otüki... — diýip, Esen gygyrdy-da, birdenem dilini
dişledi. “Aý, sen pylany bolaýma” diýjek boldy. Birden akylyna
aýlandy. Galtamanlar talanan adamlaryň özüni tanandygyny bilseler,
ony ýok edýärler. Tanamadygam bolsaň “Aý, pylany bolaýma”
diýen sözden peýda ýok. Şonuň üçinem “Aý, sen...” diýip dilini
dişläpdi. Galtaman oňa gulak asman, yzyna garaman, käliň ugruny
syryp gitdi.
Gün tamdyrdan çykan petir ýaly lowurdap gyzaryp doganyndan,
Ýandakly. obasyndan çykan Esen söwdagär gün guşluga galanda,
hažžyklar çöpe çykyp, güne gargap ugranda, ýene Ýandakly obasyna
gaýdyp geldi. Ýöne onuň yzynda guba erkegi ýokdy. Ol öňküleri
ýaly Iner golagyň howlusyna gelip, eşekden agdy. Bir bolmasyz işiň
bolanyny oba derrew aňdy. Wakanyň magadyna ýetmek üçin
adamlar Iner golagyň howlusyna tarap ugradylar. Eşekden agan
söwdagäriň habaryny ilki Iner golak aldy.
— Bu nä geliş boldy, söwdagär?
— Aý, otüki, sen sorama, men aýtmaýyn. Bir çoçgara-ha
çolaşylandyr — diýip, jogap beren Esen söwdagär özüniň nämeler
sarnaýandygyny bilenokdy. Iner golak ony öýe alyp girdi. Kemkemden üýşýän adamlar howlynyň içinde garaşdylar. Şol mahal gapa
çykan Iner golak:
— Ýolaman! Ahal! — diýip gygyrdy.
— Ynha men bar, kaka! — diýip, Ilaman çykdy. — Ýolamanyň
hälki gidişi, entek gelenok.
— Bolýa, giriň öýe — diýip, Iner golak olary öýe çagyrdy-da: —
Söwdagär-ä, howwa, Garamergeniň salgyny berýär — diýdi.
Ýigitleriň ikisem doňup galdy.
— Otüki, men onuň sesinden güman etdim. Şol ekizleriň öýlenen
güni toýuňda göreş tutup, gaty ýykylan, otüki, ýigit bolmaly.
— Ondan bäri üç ýyl dagy geçdi. Sen ýalňyşýan bolaýma.
Ýalňyşaýýan-a dälsiň-dä?— diýip, Iner golak sorady.
— Men oňa ant içip bilmen. Ýöne, otüki, sesi tanadym öýdýän.
— Garamergeniň öýüni barlaň, howwa — diýip, Iner golak
çagyrylan iki ýigide tabşyrdy.
— Lepbeý — diýip, olar öýden çykan dessine töwerekde duran
adamlar dillendiler.
— Näme bolupdyr?
— Talapmydyrlar?
— Kimdigi bilnipdirmi?
— Belli zat ýok, bilinýän zat ýok — diýip, Ahal bilen Ilaman
mähelläniň arasyndan çykdylar-da, atlaryny münüp, nirädir bir ýerik
sürdüler. Olar giden dessine gelip atdan düşen Ýolaman bir zadyň
bolanyny aňdy. Märekäni öýüň töwereginde görüp, bütin süňňi bilen
gagşady. Ýüreginde birhili yza döredi. Depesinden äpet agramlyk
basýan ýaly boldy. Onuň howatyrly gözleri adamlaryň ýüzlerinde
gezmeledi.
— Kime näme bolupdyr? — diýip, sandyrawuk gaty ses bilen
sorady. Onuň göwnüne häzir kimiňdir biriniň sowuk habary
aýdylaýjak ýalydy. Hernä köp garaşmaly bolmady. Duranlaryň biri:
— Esen söwdagäri talapdyrlar — diýdi.
Ýolamanyň göwrümi birden giňäp gitdi. Gerşinden agyr ýük
aýrylan ýaly boldy, süňňi ýeňledi. Ýaňky symgylt bolup görünýän
dünýä, adamlaryň dumanyň içinden görünýän ýüzleri ýene öňki
kaddyna geldi.
— Özüne-de degipdirlermi?
— Özüne deglen zat ýok.
Ýolaman ýeňillik bilen dem aldy. Ol batgalyk ýoluň derdini çekeçeke gury ýola çykan ýolagça döndi.
— Ýöne talaňçylyk bolsa ýene ýagşy — diýip, Ýolaman öýe
tarap ugrady. Şol wagt gapa çykan Iner golak:
— Ýolaman, sen asyl geldiňmi? Gir içerik. Sen gerek — diýip,
ony çagyrdy. — Gorsaw obasyndan, howwa, Torbaly diýen
adamyny tanaýarmyň?
— Tanaýan, yzçy Torbaly dälmi?
— Tanaýan bolsaň, ýanyňa ýigit al-da, howwa, yzçyny tap. Ony
Gurykäle alyp bar. Häzir bizem şo ýana ugrajak.
Ýolaman ýanyna Nursähedi alyp, Torbaly yzçynyň gözlegine
Gorsaw obasyna tarap ýola düşdi. Şol mahal ýumşa giden Ahal bilen
Ilaman gaýdyp geldi. Olar Garamergeniň öýde ýokdugyny, onuň
düýnki gidişidigini, ýokarky Daşaýak obasyna, daýylarynyňka
gidendiginiň habaryny getirdiler.
— Ýeriň deşiginde bolsa-da tapyň — diýip, Iner golak aýtdy.
Ahal bilen Ilaman:
— Lepbeý — diýip başlaryny atdylar.
— Tapyň-da Gurykäliň boýuna alyp baryň, howwa.
Az salymdan daşarda atlaryň dükürdisi eşidildi. Ol Ahal bilen
Ilamanyň atynyň aýagynyň dükürdisidi.
Iner golak dört adamy ýanyna alyp, Esen söwdagär bňlen
Gurykäliň gyrasyndan girende, Gorsaw obasyna gidenler Torbaly
yzçyny alyp barypdylar. Az salymdan Ahal bilen Ilaman
Garamergeni alyp bardy. Garamergen beýle edenliginden kes-kelläm
boýun towlaýardy.
— Esen aga, men beýle oýun etmen. Ynha galtamany tap diýseň
bile giderinem, ýeriň deşigine girenem bolsa taparyn — diýip,
ýöňkelýän günä ör-gökden geldi. Bu wagt yzçy yzy gözläp ugrady.
Ony kälden çykaryp, göni ilerligine taran alyp ugrady. Ony kälden
çykaryp, gumak meýdana düşeninde, Iner golak atyň başyny çekip:
— Yzçy şol alyp barýan yzyň bilen, howwa, hol atyň yzyny
deňeşdir. Göwünleriň, howwa, müňkür düwünleri çözülsin — diýip,
Garamergeniň atyna tarap ümledi. Aty gumak ýerden geçirdiler.
Yzçy iki yzyň arasynda kän gatnady. Ol köp wagtlap synlady.
Adamlar onuň agzyna aý görjek ýaly bolup seretdiler. Adamlaryň
duýgusy şeýle bir kadda ýetipdi, birden parkyldap ýarylaýjak ýalydy.
— Heý, şol yzlaryň arasynda meňzeşlik barmy? — diýip, ýene
Iner golak sorady.
— Ýok, men-ä olarda meňzeşlik görmedim — diýip, yzçy aýtdy.
Dem tutup garaşyp duran adamlar “Owf” edip demini aldy.
— Kelte-de ýöne janynyň agyrysyny kimden çykarjagyny bilmän
ýör — diýip, Şally baý aýtdy.
Şally baý bu wakany giç eşidipdi. Şonuň üçin bu ýerik iň
soňundan gelipdi. Käbir adamlaryň onuň geleninden habaram ýokdy.
— Bilmän, otüki, ony başga birine-hä diýäýemok — diýip,
söwdagärem jag-jag etdi.
— Atam, şol gara at şunuň ýaly atdy.
— Onda näme yzy gabat gelenok.
— Aýagyny täzeländirler — diýip, biri aýtdy. Onuň aýdanyna
gülüşdiler. Ýöne aýdan adam oýunlyga salyp aýtmandy. Atyň nalyny
täzelemek bolýar ahyry.
Iner golak ýanyndaky ýaşululara ýüzlendi.
— Indi biz gaýdybereliň, howwa, ýaşlaryň özi, ynha Torbaly
bilen yzarlaram, taparam — diýip, Ahala gygyrdy. — Ahal onda
ýigitleri özüň alyp bar. Biziň bu ýerlik işimiz ýok, howwa, biz
gaýdybersegem boljak.
— Lepbeý, Iner aga — diýip, Ahalyň sesi geldi. Ýaşulular atyň
başyny oba tarap öwürdiler.
Galtamanyň yzyny alyp gidenler gün ýaşyp iňrik garalyp ugranda
dolanyp
geldilr.
Olar
söwdagäriň
düýesinem,
zatlarynam
tapypdyrlar. Galtaman ýüki şol ýerde gizläpdir. Düýäni şol ýerde
duşaklap goýberipdir. Öz zatlarynyň öňküsi ýaly ýerbe-ýerdigini
gören Esen söwdagär “Otüki” diýip çaga ýaly begendi.
ŞALLY BAÝYŇ KIÇI OGLY
Şally baýyň iki ogly bir gyzy bardy. Uly ogluna Garamyrat, kiçi
ogluna bolsa, biziň öňden belet, tanap ýörenimiz Garamergen
diýýärler. Il arasynda Garamyrat bilen Garamergeniň meňzeşligi
hakynda “Bir almany iki bölen ýaly” diýip, gürrüň edýärdiler. Bu
deňeşdirmäniň şahyranalygy hakynda gürrüň edip duramok. Ýöne
haýsy almany alyp iki bölseňem, şol iki bölegiň meňzeş
bolmajakdygyny tassyklap bilerin. Asman gümmezinde lowurdaşyp
duran ýyldyzlaryň, şahalardaky düzüm-düzüm almalaryň hemmesi
birmeňzeş ýalydyr. Olar biziň gözümize şeýledir. Münejjim
alymlaryň aýtmagyna görä, şonça kän ýyldyzlaryň arasynda iki
meňzeşi ýokmuşyn. Şahadaky almalaram şeýle. Onsoň iki doganyň
meňzeşligi hakynda şeýle mahabat berip aýdyp oturmak nämä gerek.
Ol artykmaç dälmikä?
Gürrüň Garamyrat bilen Garamergeniň meňzeşligi hakynda
gidende-hä şol artykmaç diýýänimiz hasam aýdyň. Olaryň ýüz
keşplerinde ýakyn meňzeşlik bolsa-da, gylyk häsiýetleri, il arasynda
özlerini alyp baryşlary düýbünden üýtgeşik. Garamyrat ýuwaş,
dymma, aýtjak zadyny ýedi ölçäp bir kesýänlerden. Garamergen
galjaň, gyzma, soňuny saýgarmaýanlardan. Garamyrat baý hojalygyň
müňe ýakynlap barýan goýun sürüsine gez-gulak bolýardy. Şonuň
üçin onuň köp wagty çopanlaryň ýanynda geçýärdi. Onuň özi örküçörküç gumlaryň arasyny, çola meýdanlary kem görenokdy. Ol
“Muňa Hydyr gören çöller diýerler, munuň höziri başgadyr” diýip,
gaýtalamagy gowy görýärdi. Çopanlaryň goşy nirede bolsa, onuň
öýem şol ýerdedi. Ol iki sany çagasyny, aýalyny alyp, şol çöllerde
ýaşap ýördi. “Onuň köp geplemezligi, gepläýende-de sesiniň
güňleçligi şondanmyş” diýjek bolýardylar. Şol diýiljek bolunýan
zadyň çyn bolmagam ähtimal. Käte ol aýalyny, çagalaryny goşa
arwana ýükläp, oba gezelenje, görme-görşe gelýärdi. Bir aý, iki aý
bolup, ýene-de çöllere siňip giderdi. Hojalygyň obadaky işleri bolsa
Garamergeniň boýnunady. Ol çagalykdan kakabaş ösüpdi. Obanyň
oglanlary bilen häli-şindi urşardy. Ahal bilen bolsa mydama jetdi.
Kimseler ony baý ogly diýip sylaýardy, kimseler gorkýardy.
Kimseleriň ene-atalary “Garamergene ýanaşmaň, atasy bardyr.
Garybyň rysgy baýyň elindedir” diýerdi. Eger onuň kakasy penjesini
gysaýsa, bu görünýän garyplaryň bir topary açlykdan öläýjek ýalydy.
Şonuň üçin garyp çagalaryň üstüne Garamergen rüstem daraýardy.
Onuň güýji ýetmeýäni diňe Ahaldy. Ol Abaly serdaryň, atly adamyň
ogly. Hojalygynda kyrk-elli sany goýny bar. Iki sany inen düýesi, iki
sanam ýükçi ineri bar. Obada atly adamlaryň biri Iner golak oňa
hemaýat berýär. Bu zatlaryň üstesine-de Ahalyň ýaşy kiçi-de bolsa,
güýji ökde. Ol Garamergenden has daýaw. Garamergen onuň bilen
ilkinji gezek on iki ýaşynda çaknyşypdy.
Aýatylla işanyň mekdebinde okap ýören wagtlarydy. Mollanyň
ýoklugyndan peýdalanyp, Garamergen kimdir biri bilen sene-mene
etdi. Sene-menäň yzam urşa ýazdy. Içerde güpür-tapyrlyk turdy.
Ýolaman bilen Garamergen tutluşyp durka, molla içerik girdi. Ol iç
işikde elindäki hasa daýanyp, dikelip durdy. Hasa göterer ýaly
Aýatylla işan garry adam däldi. Ol diňe sapaga gireninde eli hasaly
girýärdi. Ol hasany garagolluk eden okuwçylara abaý-syýasat üçin
göterýärdi, Başga wagt ony eli hasaly gören adam ýokdy.
Molla iç işikde durup:
— Bu nämäniň alamaty, pedernäletler! — diýip, azgyryldy. Şol
pursatda Garamergen ýerinden galyp, iki elini gursagynda goýup,
bilini epdi.
— Tagsyr, sadyk guluňyzyň günäsini ötüň! Bu biedepligiň
günäkäri, hanha, şol — diýip, Ýolamana tarap ümledi. Mollanyň
taýagy Ýolamanyň depesinden indi. Edil şo pursat syçrap turan Ahal
molla bilen Ýolamanyň arasyna düşdi.
— Tagsyr, onda günä ýok. Günä Garamergeniň özünde.
Biedepligi başlan şol.
— Sen näme, peläket, molla nähili ýüzlenmelidigini bileňokmy?
Ahal ony bilýärdi. Edil Garamergeniň ýüzlenişi ýaly, iki eliňi
gursagyňda gowşuryp, biliňi epmeli. Näme sorajagam bolsaň “Sadyk
guluňyzyň günäsini ötüň” diýmeli. Tagsyryň özi aýtmyşlaýyn,
okuwçy mollanyň öňünde özüni hemişe günäkär saýmalydyr. Ýöne
welin ol däp-dessurlary berjaý edip durmaga häzir pursat bolmady.
Ýolamanyň ýagyrnysyna gürpüldäp degen taýak ikinji gezek
ýokaryk galypdy.
— Tagsyr, sadyk guluňyzyň günäsini ötüň! Taýak ikinji gezek
ýokary galanda, ol zatlara maý bolmady. Adalatsyzlygyň ýüze
çykmagyndan heder etdik — diýip, Ahal iki elini gursagynda goýup,
bilini büküp aýtdy.
Okuw gutardy. Okuwyň belli sagady ýokdy. Molla keýpi tutan
wagty okuwy gutarardy. Okuwyň başlanyşy hem şonuň ýalydy. Jaň
kakylanok,
habar
edilenok.
Çagalar
mekdebe
ygym-sagym
ýygnanýarlar. Gelen okuwçy ýer tapan ýerinde iki dyzynyň üstüne
çöküp, sapagyny içinden okamaga başlaýar. Sähel gatyrak
pyşyrdasaňam molla saňa goý diýmez. Diňe uzyn hasasy bilen çalaja
kakyp goýberer. Ol saňa duýduryşdyr. “Pyşyrdyňy kesmeseň
depäňden taýak iner” diýildigidir. Molla ähli okuwçylaryň öňünde
çök düşüp oturandyr. Öňünde açyk kitaby, gapdalynda hasasy
ýatandyr. Ol okaýan däldir, diňşirgenýändir. “Kim garagolluk
ederkä, kimden ses çykarka?” diýip, iki gulagy okuwçydadyr. Ol
sapagy seýrek okadýar, täze sapagy ondanam seýrek berýär. Öňki
sapagyňy suw ýaly bişirmeseň, bir aý gatna, iki aý gatna, täze sapak
aljak gümanyň ýokdur. Gelersiň, gidersiň, kä wagtam mollanyň
taýagyny iýersiň “pedernäletler” diýen sözüni eşidersiň, her anna
güni bir saçak çörek getirer ýörersiň.
Bu gün mollanyň keýpi ýokdy. Ol erbedräk, agyrrak düýş görsede uzynly gün körkeýp bolup ýör diýýärler. Şonuň ýaly bolan
bolmagy ahmal. Ol okuwçylary ir goýberdi. Çagalar mekdepden
arany açanlaryndan soň Garamergen Ahalyň üstüne haýkyrdy.
— Sen, syrty açyk, gelmişek, näme meni tagsyryň ýanynda
ýamanladyň? — diýip, onuň ýakasyndan tutdy.
Ahal urup ýören oglanam däldi. Ýöne ol adalatsyzlyga-da
tomaşaçy ýaly bolup seredip durmagy halanokdy. Halamak näme?
Adalatsyzlygyň öňünde oňa özüni saklamak kyn düşýärdi. Bu günem
şeýle boldy. Ara sokulany üçin tagsyryň urjak taýagyndan heder
etmän, ýerinden turdy. Molla ony bu gezek urmady. Belki
okuwçylaryň
öňünde
adalatsyzlygy
goldaýan
ýaly
bolup
görünmekden çekinendir.
Garamergeniň häzirki dyzmaçlygy ýöne-möne zada gahary
gelmeýän, sowuk ganly Ahaly gozgady. Ýöne bir gozgamagam däl,
üýşmek därä ot degen ýaly etdi. Garamergeniň bolşuny “Ogurlyk
eden uýalmaz, üstüne gelen uýalar etjek bolýar” diýip düşündi. Bu
halys çakdan çykma bolýar. Ahal alkymyna somlanan ýumrugyň
goşaryny çep eli bilen berk tutdy-da, sag eliniň aýasy bilen
Garamergeniň eňegine kakdy. Bu urgy şeýle bir çalt, şeýle bir
duýdansyz boldy weli, Garamergen hyzzyn atýan eşekden ýykylan
ýaly gürpüldäp arkan gaýtdy. Ol hasanaklap turanda agzy “gan ýalan
ganjyk ýaly” diýleni boldy. Ol erninden çykan ganly tüýküligi eli
bilen sylyp goýberdi. Şonda onuň ýaňaklaram gana boýaldy. Ahal
ony ikinji gezek urjagam bolup durmady. Gaýra çekilip, özüni
gorady. Obanyň oglanlary şarpa iki bölündi. Garamergeniň
tarapdarlaram
az
däldi.
Ýöne
olar
ýeňlerini
çermäp
urşa
giribermekden çekindiler. Olary çekindiren zadam Ahalyň ýaňky
ýumrugydy, onuň çalasynlygy, onuň güýjüdi. Ol ýumrugyň öňüne
milt edip baraýmaga uly gaýrat, gözsüz batyrlyk, atyň kellesi ýaly
ýürek gerekdi. Garamergeniň salgan ýumrugyndan sapalak atyp
goranan Ahal seňrigini ýygryp:
— Haramzadaňyzy tutuň, maňa ýumrugy gaýtalatmajak bolsaňyz
— diýip, Garamergeniň tarapdarlaryna dişinden syzdyryp azmly
aýtdy. Ony tutdular. Garamergen dyzady.
— Goýberiň meni, men ol çöp düýbüniň otuz ikisini damagyna
ibereýin — diýip, agzynyň ganyny saçalandyryp, çetine deglen
zemzen ýaly gabaryldy, gulaklary hažžygyňky ýaly gyzardy. Ony
goýbermediler.
— Wah, şol salgan ýumrugym degen bolsady. Şo dagy degäýen
bolsa syrty açyk ýetimi tike-tike ederdi — diýip, sojaýan ýaly edip
aýtdy. Soňra öz ýaranlaryna igendi:
— Size-de dost diýjeksiňiz. Maňa kömek etmegiň ýerine gaýta
meni tutýarsyňyz.
Bu waka Garamergen bilen Ahalyň ilki çaknyşygydy. Olaryň
arasy hiç wagtam ysnyşykly bolmandy. Şondan soň hasam
bozulypdy. Garamergen “Nädip Ahala ýamanlyk edip bolarka?”
diýen pikirde gezdi. Oňa şyltak ýüklejek bolup oýlanmadyk zady
galmady. Gije onuň öýüne çozup, ýençmek hakynda öz ýaranlaryny
yrjak bolup, eden synanyşygy hem başa barmady. Ahaly gapyl
basmasaň, onuň ýaranlarynyň özüniňkiden kändigini, urşuň ýene-de
ýekme-ýek bolmalydygyny bilýärdi. Ýekme-ýekde özüniň gaýraty
ýokdy. Gije çozmak hakyndaky pikirine:
— Onsoň ertir ýere girjekmi? Gündiziň günortany üýşüp gelerlerde suwa salma ýenjip giderler — diýip, paýhaslyrak oglanlaryň biri
aýtdy.
Onuň diýýäniniň jany bardy. Garamergen ar almagyň dürli
ýollaryny gözledi. Aýlar aýlandykça, ýyllar dolandykça onuň ary
barha köp köýýärdi. Ol Ahal hakda sähel bir şyltak eşitdigi on esse
ulaldyp
gürrüň
edýärdi.
Oý
şeýdip
arassa
adama
töhmet
atmakdanam, myjabat etmekdenem, gybat edip myş-myş gürrüňleri
ýaýratmakdanam gaýdanokdy.
Olar çagalykdan saýlanyp, kämillige ýetenden soň bulary indi
öýermeli diýlip ýörlen wagtam şeýleräk bir waka bolupdy. Obanyň
ýarlykly garyby güne tutsaň aňyrsy görnüp duran garyp diýilýän
Aman sürekçi Ahala şikaýat edipdi. Aman sürekçi merhum Hojaly
seýsiň, Ahalyň uly hormat goýýan halypasynyň garyndaşydy.
Sürekçi lakamy oňa ýene ýerden goýulmandy. Maru-Şahu-jahan
ýaly, Hywa ýaly, Ürgenç ýaly şäherleriň bazarlaryna mal süren
wagty Amanam sürekçileriň biridi. Özüniň guba arwanasyna iýjekiçjegini, azyk-suwlugyny ýükläp, sürekçilerden galman giderdi. Ol
Maru-Şahu-jahanyň bazarlaryna ugrajak sürekçileriň biri bolup
gitmek üçin taýýarlanyp ýörkä, birden depesinden daş inen ýaly
bela-betere sataşýar oturyberýär. Özüniň ýalňyz arka diregi bolan
guba arwanasyny ýitirýär. Ony ertirki duşap gaýdan ýerinden
tapmaýar. Bütin töweregi torç edýär. Aňtap-agtaryp ýörkä, birdenem
onuň yzyna gabat gelýär. Kimdir bir atly onuň duşagyny çözüp idip
gidipdir. Aman sürekçi ony yzarlap, Ürgenje gidýän uly ýola çenli
barypdyr. Şol ýerdenem Ürgenje mal süren sürekçileriň uly kerweni
geçipdir. Şol kerweniňem iň yzyna Aman sürekçiniň arwanasy
tirkelipdir. Ol kerweni yzarlap kän ýöräpdir. Ýöne ýetip bilmändir.
Ýetip bilmejegini aňansoň, çöllerde aç-suwsuz ölüp gitmezlik üçin
yzyna öwrülipdir.
— Meniň tanaýşymdan ol Küýkiniň yzy bolmaly — diýip,
sürekçi aglaýjak-aglaýjak bolup gürrüň beripdi. Ol dagy nätsin? Üç
çagany, bir enäni, aýalyny, jemläp aýdanyňda alty baş maşgalany