Kesearkaç - 11

gelen Täji gelnejesini gujaklap ýykyldy. Aglap ýatan Sadabyň
kükregine ýaşa ýuwlan ýaňaklaryny oýkap:
— Sen ýaryňdan, mydaryňdan aýryldyň-la, gelneje. Aglasana,
eňresene gelneje! — diýip, ýürek gyýyjy zarynlaýardy.
Türkmenlerde özüňden kiçi doganyň gelnine gelneje diýilmeýär,
diňe adyny tutaýýarlar. Täjigezeliň Sadaba gelneje diýmeginiň
sebäbi bardy. Sadap çykyp gelende, Täjigözel entek gyzdy. Uly gyz
bolup, çykyp gelen gelniň adyny tutup oturmak uslyp däl. Ol gelniň
öňüne geçip oturanynda ilki gezek oňa gelneje diýipdi. Şondan
bärem gelneje diýip ýüzlenýärdi. Häzirem onuň “Aglasana, eňresene
gelneje!” diýmegi şonuň üçindi. Sadaba-da agla diýmek gerek däldi.
Ol biline taýak bilen urlan ýylan ýaly towlanjyrap ýatyrdy.
Näme diýseňem, şunuň ýaly ýerlerde erkekler aýallara görä
sarlyrak, merdräk bolýarlar. Gara öýüň gamşyna arkasyny ýaplap
oturan Şally baýyň gözleriniň owasy gyzaranam bolsa, gözünden ýaş
döküldim-döküldim diýip duranam bolsa, beýle elden-aýakdan
çykyp, aýallar ýaly ses edip oturanokdy. Olam aglaýardy, ýöne
sessiz aglaýardy. Onuň ýüreginiň ýanyp duranyny, aglap duranyny
tenine iňňe sanjylýan ýaly çytylyşyndan, hasratyň derdinden çürşen
türşek ýaly, ýygyr-ýygyr ýüz keşbindenem aňmak bolýardy. Onuň
bolup oturyşy otuny-suwuny alyp bilmän, tapdan düşen ineriň çöküp
oturyşyna meňzeýärdi. Her gelenem göwünlik berýärdi:
— Belki ugur-ýol tapylar, howwa, Maşatda seniň gatnaşýan
kürtleriň bardyr. Şolardan bir, howwa, ideg-sorag etmeli — diýip,
baýyň gapdalynda oturan Iner golak aýtdy.
Bolan waka Garamergen Eýranda tutulanmyş. Özem alamançylyk
edip ýörkä günäsiniň üstünde tutulypdyr. Häzirem Ryzaguly hanyň
zyndanynda ýatyrmyş. Bu habary Şally baýa ýetirmek üçin
Maşatdaky Ryzaguly hanyň ýakyn adamlarynyň biri ýörite sargyt
edipdir. Ýöne habar bermegem däl, “Özi gelsin” diýip sargapdyr.
— Şally kaka, Garamyrada habar edeliňmi? — diýip, ýigitleriň
biri oňa ýüzlendi.
—Bir zadyň änigine-şänigine ýetmän, howwa, olaram oda salmak
gerekmikä? — diýip, Iner golak aýtdy.
— Öňi-soňy olaram eşitmeli. Onsoň wagtynda aýdylsa kem däl
bolaýmasyn? — diýip, Atagulynyň kakasy Goňur aga aýtdy.
Şally baýdan ne howwa diýen ne-de ýok diýen söz çykdy. Ol
ýüzüni aşak salyp, doňňara daş ýaly bolup otyrdy. Onuň barmaklary
özünden idinsiz hereket edýärdi. Ysgynsyz gymyldap, tesbiniň gök
düwmelerini käwagt bir şyrkyldadyp otyrdy. Mollalaryň, takwa
adamlaryň edişi ýaly ol düwmeleri doga okap, bilýän sürelerini
içinden gaýtalap sanamaýardy. Onuň häzir oý-pikiri tesbiniň
düwmelerindenem,
“Epdegiň”
sürelerindenem,
töweregindäki
gaýda-gaýmalaşykdanam, aýallaryň agysyndanam uzakdady. Onuň
ýaşdan dolup balkyldap duran gözleri Ryzaguly hanyň daş
zyndanynyň demir gözeneklerinden, şol garaňky, dar, sowuk, zeýli
zyndanyň gözeneklerinden yşyklaýardy. Onuň gözleri şol darajyk,
daş penjiräniň aňyrsyndan körpe ogluny, Garamergeni gözleýärdi.
Garamyrada habar etmelimi-dälmi diýen sözler onuň gulagyna-da
ilenokdy. Bu meseläni daş çykan aýallaryň biri jemledi.
— Ogulnur: “Garamyrada adam ýollaň” diýýär. “Gelinlerimiň
ikisinem alyp gelsin” diýýär — diýip, gapa çykan aýal ýene yzyna
öwrüldi.
Ogulnuruň gelinlerim diýýäni Hajat bilen ýa-da Ogulnuruň
mahabatlandyryp aýdyşy ýaly Ogulhajat bilen Aýşa gyrnakdy. Aýşa
gyrnak häzir bu öýe Hajatdanam beter zerurdy. Adamlar indi bu öýe
näçe günläp geler-gider durarlar. Entek bu habary eşitmedikler
kändi. Diňe Ýandakly obasy eşitdi. Onuňam entek hemmesi eşiden
däldir. Oňa-muňa giden adamlar bardyr. Başga obalar hakynda-ha
gürrüňem ýok. Bu gelýän adamlaryň öňünde diňe matam tutup, gara
geýip oturmak bolmaz ahyry. Ýasdan, matamdan başga-da hödürkerem diýen zadam bar ahyry. Olara çaý gerek, nahar gerek. Diňe
olara-da däl, maşgalanyň aşyna-suwuna seretmäge-de, içerini syrypsüpürmäge-de, öýüň kirine-beýlekisine göz-gulak bolmaga-da adam
gerek. Olam Aýşa gyrnak, Ogulnuruň Aýşa gelni...
Garamyrada habar edilmegini özleri isleýän bolsa dagy gürrüň
bolup bilmez. Iner golak öýüň kölegesinde arkasyny gamşa ýaplap
oturan ýerinden:
— Nursähet, hany bärik gel, howwa. Ýanyňdakynam alyp gaýt —
diýip, hol beýlede gürleşip duran iki ýigide gygyrdy. Şo pursat
gaşynda peýda bolan ýigitler:
— Gulluk, Iner aga! — diýip, ikisi birden seslendi.
— Çüňňül guýusyny taparmysyňyz? — diýip, Iner golak olardan
sorady. Ol gepiň gelşigi üçin sorapdy. Sebäbi Garagumuň
jümmüşinde bu ýigitleriň tapmajak ýeri barmy? Olar bu çölüň köp
ýerini dören adamlar. Görmedigem bolsa salgy berseň boldugydyr.
Olaryň bilýän guýularynyň, adyny tut-da “Şondan bir salkyn ýol
gaýrada, ýarym salkyn ýol günbarda” diýen ýaly salgy berdigiň
ýeterlikdir. Ony ýalňyşman taparlar. Bu häsiýet Kesearkajyň ýarym
çarwa hem çarwa türkmenlerinde nesilden-nesle geçip gelýän
häsiýetleriň biri.
— Görüpdik, Iner aga, taparys — diýip, Nursähediň ýanyndaky
aýtdy.
— Gaty gowy tapsaňyz, howwa, baryň-da Garamyrada aýdyň.
Hajat bilen Aýşany alyp gelsin, howwa — diýip, Iner golak oturan
ýerinden aýtdy.
— Lepbeý, Iner aga! — diýip, ýigitler gidibermekçi boldular.
Birdenem aýak çekdiler-de: — Garamyrada gyssagly çakylygyň
sebäbini duýdurmalymy? — diýip soradylar.
— Howwa, aýdaýyň, nämekä diýip bükgüldäp gelenden, bilip
gelseler kem däldir, howwa.
Ýigitler şo pursat atlandylar. Obadan çykyp göni demirgazyga
tutup ugranlarynda, gün ikindä tarap agyp ugrapdy. Ol Aýatylla
işanyň atasyndan, Hafizulla işandan miras galan metjidiň depesinden
görünýärdi. Ýigitler şu gidişlerine gitseler ertir günortan gaýdyp
gelerler. Olar gijäniň salkynynda-da ýörärler. Irkilselerem at üstünde
irkilerler. Garamyrat birigün irden ýetişse gerek. Ol düýeli gaýdar.
Şally baýyň gapysy uzynly gün köp adamly boldy. Goňşy
obalardanam baýyň garyndaşlary, gudalary geldiler. Hajatyň kakasy
Atanuruň münüp gelýän alaşa aty obanyň çetinden gireninden
daşyny gurşap alan itler kä gapdalyndan üýrüp, kä guýrugyndan
aslyşyp, ony Şally baýyň märeke üýşen gapysyna getirip gitdiler.
Sadabyň ejesi arwana düýäniň başyny ortanjy ogluna iýtdirip geldi.
Baýyň aýtmagy boýunça agyrda duran bag goýunlaryň birini
şakgaladylar. Obanyň aýallary gazan atardy, ojaklarda ot ýakyldy.
Adamlaryň burnuna tüssäniň ysy urdy. Bu ys kime dymyljykdy,
kime hoştapdy. Her kime birhili täsir etdi. Biraz wagtdan soň
bygyrdap duran gaýnatmanyň ysy adamlaryň burnuny gaşady,
işdäsini açdy, agzyny suwartdy. Gelen-gidenler üçin nahar
taýýarlandy. Ýöne bu nahar şu obanyň adamlary üçin däl-de
uzagrakdan gelýänler üçindi.
— Hudaý bardyr, Şally, howwa, Hudaý diý. Köneleň “Ölme-de
ýit” diýen sözem bardyr, howwa. Gaýrat et — diýip, Iner golagam
ýerinden galdy.
Ol ýolboýy şol “Ölme-de ýit” diýen sözi serinde aýlap gitdi.
Hanha, Aksoltanyň oglunyňam ölmän ýitip gidişidi. Ondan bäri
hasaplap görseň üç ýyl dagy geçäýipdir. Baý, bu wagtyň tiz
geçäýşini. Akar suw ýaly, ýel ýaly diýleni-dä. Ýogsa, Aksoltanyň
gapysyna-da adamlaryň üýşeni ýaňy ýalydy.
Dört müň dört ýüz ýaşan Lukman hekimden: “Sen şunça ýyly
nädip ýaşadyň?” diýip soranlarynda: “Bilemok, gaçyp barýan
keýigiň kölegesinde saýalan ýaly bolup geçip gitdi” diýip, jogap
berenmiş. Belki, Lukman hekimiň diýýäni çyndyr. Ýöne... Ýöne
kimler üçin? Hany Aksoltandan sorap görüň! Şu geçen ýyllar dört
müň dört ýüzem däl, bary-ýogy üç ýyl, beýik hekimiň aýdyşy ýaly
şeýle çalt geçäýdimikä? Oglundan aýralygyň her ýyly otuz ýylyň
emgegini beren bolsa gerek. Özgeleriň bir ýylda çekýän emgegini ol
ýeke gijede çekýän bolsa gerek. Öňem bir dana: “Ähli emgekleriň
arasynda iki sany iň aýylganç emgek bardyr. Olaryňam biri
ýalňyzlykdyr, beýlekisi aýralykdyr” diýenmiş. Megerem şol dananyň
aýdyşy çyn bolsa gerek. Hanha, Aksoltana seredip görüň. Ozal
gijäniň tümi ýaly saçy bardy. Edil alma ýaly, ýa-da bäbegiňki ýaly
bolaýmasa-da entek ýygyrt atmadyk ýüzi bardy. Indem bir seredip
görüň. Sanly ýylyň içinde gör nähili bolaýypdyr. Şol kömür ýaly saç
indi görseň üstünden kül sepilen ýaly, gyr atyň guýrugy ýaly çalaryp
galypdyr. Ozalky ýylmanak ýüzi garrygyz gawun ýaly gasyn-gasyn
bolup gidipdir.
“Ölme-de ýit” diýipdirler. Eger Aksoltanyň ogly ýitmän ölen
bolsa näme bolardy? Aksoltan şunuň ýaly lagşarmydy? Iner golagyň
göwnüne halys beýle bolaýmajak ýalydy. Ölüm diýilýän zat agyrdyr,
gaty agyrdyr. Ýöne adam oňa boýun alyk bolýar. Aýralyk beýle däl.
Şonuň üçinem ol ölümden has agyrrak täsir edýär. Obada ogly ölen
ýokmy? Ogly ölenem, adamsy ölenem bar. Ýöne şolar beýle basym
ýan beräýenoklar.
Aýralyk hakynda şeýle bir rowaýatam bar. “Allatagala bir wagt
aýralygy daglaryň-daşlaryň üstüne ýüklänmiş. Daglar elenipdir,
çaýkanypdyr, daşlar şakyrdap owranypdyr. Olar Allatagaladan “Şu
aýralygy bize berme, biz ýykylaly, öleli, ýok bolup gideli, ýöne
aýralygy bir bize berme” diýip dileg edenmişler. Allatagala bolsa
ony daglaryň-daşlaryň göterip bnlmejekdigini bilip, olaryň dilegini
kabul edenmiş. Ol aýralyk diýilýän zady daglaryň gerşinde diňe
synap göreninde, daglaryň ýüzi gök-dalak bolanmyşyn. Gasyngasyn,
ýygyrt-ýygyrt
bolanmyşyn.
Daglaryň
ýüzüniň
göm-
göklügem, gasyn-gasynlygam şonuň üçinmiş”. “Muny adamdan
başga göterip biljek zat ýok” diýip, Allatagala aýralygy adam
öwladynyň boýnuna dakanmyş”. Iner golak tä öýüne gelýänçä şol
zatlar hakda oýlanyp geldi.
Garamyrat Hajat bilen Aýşanyň hersini bir düýä mündürip, özem
atyň üstünde düýeleriň başyny idip geleninde, Şally baý eýýäm
obada ýokdy. Ol öz gudasy, gowy görýän dosty, uly gelniniň kakasy
Atanur bilen şum habaryň gelen gününiň ertesi Maşada atlanypdy.
Ol ýerde aşnasy, dogrusy, Atanuruň has gowy görýän aşnasy
Ahmedaly söwdagär bardy. Şally baýy onuň bilen Atanur
tanyşdyrypdy.
Kämahal
Ahmedalynyň
adyny
berip,
Eýran
söwdagärleri Atanuruň ýanyna gelip gidýärdiler. Olar Ahmedalynyň
salamyndan başga-da Eýran halwasyndan, Eýranyň pürçükli
kempudyndan horjunyň iki gözünem dolduryp sowgat getirýärdiler.
Atanur olara obadan deri diýen ýaly, ýüň diýen ýaly, haly-palas
diýen ýaly zatlary satyn almaga kömek ederdi. Il arasyndan şo
zatlary özi ýygnap alardy. Söwdagärlere bolsa gymmat bahadan
satyp goýbererdi.
Atanuruň aşnasy Ahmedala söwdagär dýen lakamy goşsalar-da,
onuň kesbi söwdagärlik däldi. Onuň ýöräp duran dükanam ýokdy,
uzak ýurtlara gatnap ýören kerwenem ýokdy, il arasynda alyg-satyg
bilenem meşgul bolmandy. Oňa söwdagär lakamy kakasyndan
galanmyş diýýärler. Ol ir wagtlar oňa-muňa gidýän kerweniň
gapdalyndan düýe goşar ekeni. Onsoňam alyş-çalyş etmäge ökde
adam bolupdyr. Ony alyp, muny satyp, maşgalanyň eklenjini
Maşadyň Teraýy diýen bazaryndan gazanypdyr. Ahmedalynyň özi
bolsa kakasynyň ýoly bilen gitmändir. Ol ýaşlykdan han köşgüniň
çinownigi bolupdyr. Häzirem ol köşgüň çinownigi. Hanyň ýanynda
sözi diňlenýän, diýeni geçýän çinownikleriň biri. Ýaşy bir eýýäm
elliden geçen, gyrçuw sakgally adam. Kellesinde haçan görseň
depesi gotazly gyzyl sopbaşy bardyr.
Şally baý öýden çykanynda, Kesearkajyň boýy dört arçyn owadan
teke halysyny halta salyp, atyň syrtyna bökderipdi. Bu Ahmedala
sowgatdy. Şeýle uly emeldaryň ýanyna iki eliňi burnuňa sokup
barmak bolmaz ahyry. Onsoňam her näçe dosty bolaý, hanyň
adamlary kireýsiz kilim kakmaýarlar. Sen baryp, ýönekeý bir zat
sora. Jogabyny bermezlerinden öňürti eliňe serederler. Şally baýyň
özem şolar ýaly ahyry. Baýdan Atanura ýa-da Ahmedaly söwdagäre
pylan zat diýip ber diý. Ilki öz almytyny almasa, umydyňy tala
daňlan ýaly eder. Iň bärkisi on tümen karz aljak bol. Öňünden saklan
her aýyň üçin artykmaç berilmeli puluňy aýdar. Ahal Dorbedewi
ýaňy aýaklanan gulunka, on tümene satyn alypdy. Puluny wagtynda
berip bilmän, üç aý saklap, her aýa bir tümen artykmaç beripdi.
Türkmenler aýtmyşlaýyn, zanny süýthorlyga ýugrulan Şally baý
ýany bilen haly, pul göterende, öz hasaby bilen, öz ýörelgesi bilen
hereket edipdi.
Gün dogmanka, adamlar entek örüp-örmänkä, Ýandakly obadan
iki
atly
Burjulynyň
jülgesinden,
Haýtgysydan
geçip,
Gümmezgaýanyň giň meýdanyna ýetipdiler. Şol ýerden Hangala
tarap gidýän ýola sowlup, ýüzlerini göni kybla tarap tutdular. Olar
Eýranyň Zerap oba-syndaky tanşynyň öýünde düşläp, gijäni şol
ýerde geçirdiler. Ertesi irden atlanyp, Gün öýleden agyp-agmanka,
Maşat şäheriniň gyrasyndan gňrdiler. Olar ýoluň bütin dowamynda
bir gezegem ata gamçy çalyp, gyssap sürmediler. Ikisiniňem
aýagynyň aşagyndaky alaşa atlar. Olar şol bir endigi bilen endigan
ýorgasyny sypdyrman geldiler. Uzynly gün ýorgalap ýöremegi,
uzakçyllygy, ýadamazlygy, ýörişiniň endiganlygy alaşa atlaryň gowy
häsiýetleriniň biridir. Olar şu häsiýetleri bilenem ýol üçin amatly
ulaglaryň biri hasap edilýärdi.
Ýolagçylar Aly Ryzanyň mawzoleýine uzakdan syn etdiler.
Rowaýatlaryň aýtmagyna görä şaýy musulmanlarynyň taryhynda on
iki ymam geçipdir. Şol on iki ymamyň sekizinjisi ymam Aly
Ryzanyň mawzoleýi Maşatda ilki göze ilýän ymaratlaryň biridi. Ol
ýer adamlaryň iň köp zyýarata gelýän ýeridi.
Şähere giren atlylar iki tarapy çala mydar kepbeler, külbeler bilen
gurşalan darajyk, tozanly köçeden sürdüler. Soňra kepbeler, külbeler
gutaryp daş jaýlar, ýokarsy gümmezli, balahanaly tamlar ýoluň iki
gyrasyny gabsady. Atlylar Bahadur işanyň metjidiniň duşundan
geçdiler. Bahadur ýöne bir işanam, ahunam däldi. Ol Eýranyň atly
ymamlarynyň biridi. Ol gadymy ymam Hasanyň neslindenmiş diýen
gürrüň bar. Özem Ryzaguly hanyň iň hormat goýýan adamlarynyň
biri.
Atlylar bir mahal Ubeýdäniň dükany diýip atlandyrylan, indi
bolsa owunjak söwdagärleriň, ussalarynyň, tikinçileriň, nilgärleriň
mekanyna öwrülen, depesi goşa gümmezli, gapysy uzyn eýwanly
jaýy yzda galdyryp, saga sowuldylar. Gülhana meýdançasyndan
ötüp, ýaşyl derwezeli howlynyň agzynda aýak çekdiler. Ylgap çykan
hyzmatkär, gelşi ýaly, ylgap yzyna dolandy. Ol myhmanlaryň
kimdigini, nireden gelendigini öz hojaýynyna habar bermäge
howlukdy.
Ahmedalynyň özi öýde ýok bolara çemeli. Howlynyň içinden
hojaýynyň aýaly Sulaýa hanymyň sesi eşidildi.
— Derwezäni aç!! Myhmanlary goýber — diýip, ol derrew
hyzmatkäre buýurdy. Ýaşyl derweze jygyldap açyldy. Derwezäni
açan hyzmatkär Atanuruň atyny tutdy. Sulaýa hanymyň sesine
düýpdäki jaýlaryň birinden çykan hyzmatkär Şally baýyň alaşasynyň
jylawyna ýapyşdy. Myhmanlar düşüp, salam-helik etdiler. Soňra öýe
tarap
Sulaýa
hanymyň
yzyna
düşüp
ugradylar.
Gelenleri
myhmanhana eltip, ýene daş çykan Sulaýa hanym ellerini bykynyna
urup, töweregine buýruk berip başlady. Atlary athanada daňyp,
hyzmatkärleriň biri hanyň köşgüne tarap, Ahmedala habar ýotirmek
üçin ylgady. Başga biri et satylýan dükanlara tarap ugrady.
Hyzmatkär gelinler çaýyň-suwuň ugruna çykdylar.
Sulaýa hanym bular üçin hyzmatkärlerini perwana deý, oda-köze
salyp gyssamasa-da gyssamazdy. “Çaý içiň, suw içiň. Dynjyňyzy
alyň. Ahmedalynam gelen wagty görer ýörersiňiz-dä” diýip, arkaýyn
oturardy. Sulaýanyň häzirki gyssaga düşmeginiň öz sebäbi bar. Ol
Şally baýyň başyna düşen ýagdaýy ärinden eşidipdi. Şonuň üçinem
Şally baýyň şu ýere geljegini, adamsyna, han emeldaryna, hanyň
ýakyn
adamlarynyň
biri
bolan
Ahmedala
onuň
ýumşunyň
düşjekdigini bilýärdi. Beýle ýumuş üçin bolsa eli boş gelmez.
Sowgatly geler.
Şally baýyň atdan düşüp alyp gaýdan haltasyndaky, Sulaýa
hanym ýalňyşmaýan bolsa, haly bolmaly. Şally baý ony satmaga
getiren däldir. Ol şu öýe getirilen sowgatdyr. Sulaýa hanymyň
basymrak şol sowgady açyp göresi, ýere ýazasy, dula geresi gelýär.
Onuň oda-köze düşmegem şonuň üçindi, şol haly üçindi.
— Aperin, aperin! Men kimleri görýärin bu ýerde? — diýip,
gapydan giren Ahmedaly türkmen aşnalary bilen gujaklaşyp görüşdi.
Aman-saglyk soraşyldy. Iki tarapyňam ýurt abatlygy, il-günüň
asudalygy, çaga-çugalarynyň saglygy, mal-garalaryň baş bitinliginiň
nähilidigi takyklanyldy. Sorag-jogapdan soň haltadan çykan haly
Ahmedalynyň aşagyna düşeldi.
— Gitjek diýemsoň öýdäkiler eli boş barandan Sulaýa hanyma bir
kiçijik sowgat diýip iberäýdiler.
— Öýdäkileriň ömri uzak bolsun! Dilegleri hasyl bolsun! —
diýip, Ahmedaly gyrçuw sakgalyny sypap, omyn etdi. Şol pursat
gapydan giren hyzmatkär saçagy orta atdy, üç çäýnek çaýy olaryň
öňünde goýdy.
Ol tamda oturan Sulaýa hanymyň “Getirilen sowgady görsem”
diýip, näler ýüregi atygsaýardy. Arman, oňa myhmanlaryň otagynda
hiç bir sebäpsiz görnübermek bolmaýardy. Elbetde, alkymy
salparyp, ýaşy ellä kowalaşyp barýan Sulaýa hanym başyna perenji
atyp, ýüzüne nikap çekenokdy. Şonda-da myhmanlaryň ýanynda hiç
bir sebäpsiz görnübermek edähede-kowahada sygyp duran zat däl.
Çaý başynda bularyň gürrüňi Şally baýyň ogly, Ryzaguly hanyň
bendisi
Garamergen
hakynda
gitdi.
Baý
öz
oglunyň
kakabaşlygyndan, ynanjaňlygyndan, bolar-bolmaz jahyllara özüni
oýnadyp bolgusyz işlere baş goşýanlygyndan zeýrendi.
— Wah, onuň kellesi bir kellemi? Garaz, telpegini eline alyp
ýörmezlik üçin berläýen zat-da — diýip käýindi. Ol bu alamançylyk,
talaňçylyk üçin esasy günäkäriň başgalardygyny, Garamergeni
oýnap, aldap şu güne salan adamlardygyny, ony öňe iterip, özleriniň
gaçyp sypandygyny, oglunyň bolsa ele düşendigini ýana-ýana gürrüň
berdi. Eýranda-Turanda özüniň arka diräýjek adamsynyň diňe
Ahmedalydygyny, ýalňyz dostunyňam şoldugyny, eger şu gezek
ogluny sypdyryp bilse, onuň dagy-duwara şunuň ýaly işiň başynda
görünmejekdigini aýdyp sözüni jemledi.
— Öz dostumyz üçin elimizden gelenini ederis— diýip, öý eýesi
gyzyl sopbajynyň gotazlaryny yrgyldadyp, başyny silkdi.
Şally baý bilen Atanur Ahmedaly söwdagäriň myhmanhanasynda
bir hepdedenem gowrak wagt garaşmaly boldy. Olary daňyp goýan
ýagdaýlaryň birinjisi Ryzaguly hanyň Maşatda ýoklugydy. Ol
Tährana, şalaryň şasynyň huzuryna gidipdi. Han ol ýerde uzak
eglenmedi. Şally baý dagy şu ýere gelip düşeninden soň, ikinji gün
olam öwrülip geldi. Myhmanlary esasy saklan zat Ahmedaly
söwdagär aýtmyşlaýyn, şalaryň şasynyň nazary siňen uly han bilen
ýesir hakynda gürleşmek oňa başardanokmyş. Şonuň üçinem ilki
bilen Bahadur ymamy görmeli. Şalaryň şasynyň nazary siňen uly
hany bu meselede diňe şol görübem biljek, şol yrybam biljek.
Şally baý onuň mus-musuna düşündi.
— Ol adamlary görjek bolsaň az-owlak harjam gerek bolar —
diýip, ol içine ýüz tümen salnan gök mahmaldan tikilen haltajygy
çep goltugyndan çykaryp oňa uzatdy.
Myhmanlar şol bir hepdäniň içinde diňe bir gezek howludan
çykdylar. Şol gezegem Gündogaryň meşhur bazarlarynyň biri bolan
Teraýy bazaryna aýlandylar. Bazaryň mähellesi uludy. Häli-şindi
adamlar bilen süýkeşip geçmelidi. Rejelenip üýşürilen sary
waharmanlaryň, Horezminiň ala-mula donlary ýaly, ala garpyzlaryň,
bili boglan ýassyk ýaly palaw kädileriň uly-uly harmanlary bu
bazarda gözüňe ilýän zatdy. Satyjylaryň öňünde üýşüp duran gyzyl
ýaňak almalar, hurmalar, sary kişmişler, künjüli halwalar, pürçükli
kemputlar, dikeç gantlar, buzuň bölegi ýaly lowurdap ýatan, içinden
ýüplük geçirilen şaha nabatlar, çagalaryň bäzbendi ýaly tes-tegelek
injirler satylýan dükanjyklaryň uzyn hatary, ondan aňyrda bolsa
haly-palas, her dürli parçalar satylýan dükanlar Teraýy bazarynyň
görküdi. Saňa Aýystanyň halysy gerekmi, Seýistanyň palasy
gerekmi? Rumystanyň, Pereňistanyň parçasy gerekmi? Hindistanyň
öýmesi gerekmi? Teraýy bazary “Puluň bolsa guşuň süýdem tapylar”
diýilýän bazarlaryň biridi. Uzyn hatar dükanlaryň kölegesinde
adamlar çugutdyryşyp otyrdylar. Olaryň gözleri gelen-geçendedi.
Olaram söwdagärdiler. Ýöne olaryň harydy öňünde depe ýaly bolup
üýşüp ýatanokdy. Olar gara güýçlerini satmaga gelen adamlardy.
Olar talabandylar. Olaryň arasynda jaý gurýan ussalar-da, agaç-tagta
ussalary-da, neçjarlar-da bardy. Ýöne olaryň agramy hiç bir
ussaçylykdan başy çykmaýan, gara işe gaýym adamlardy. Olaryň
arasynda taýpy eňeklerem, gyrçuw sakgallaram, duluklary tapyşyp,
boýunlarynyň damarlary taýak ýaly horlaram, her egninden düýe
asaýmaly daýawlaram bardy.
Näme-de bolsa bular özlerini satmaga gelipdir. Hanha olardan
aňyrda gul-gyrnak bazary başlanýar. Bu taýdaky janly harytlar öz
ygtyýaryna gelenler däldi. Olary allowarradan ellerini-aýaklaryny
daňyp, düýä ýükläp, atyň öňüne kese basyp alyp gelipdiler. Hanha
garaýagyz owadan gyz, ýanynda-da Şally baýyň agtygy ýaly 8-10
ýaşly oglan. Olar iki dogan bolara çemelidi. Gyz oglanjygy gujaklap,
onuň kellesine ýaňaklaryny oýkap aglaýardy. Kimdir biri çagany
alarman boldy. Gul eýesi on iki tümen bahalady. Alyjy sekiz tümene
alarman boldy. Olaryň arasynda çekeleşik başlandy. Satyjy on bir
tümene düşdi, alyjy dokuz tümene geldy. Şeýle gyzgalaňly
söwdanyň gidýän mahaly gyz bilen çaga mäkäm gujaklaşyp
aglaýardylar. Olaryň ýüregiňi gyýyjy agysy, iniňi düýrükdiriji
perýady, depe saçyňy üýşürýän nalasy, jigeriňi mawyja deý daglaýan
gözýaşy alyja-da, satyja-da, Şally baý bilen Atanura-da täsirini
ýetirip bilmedi. Söwdalaşýan taraplar şaýy-şaýy, apbasy-apbasy
ýokary galyp, aşak düşdükleriçe, olar bir-birine ýakynlaşdygyça
ýesirleriň dünýäsi daralýardy. Olaryň agysy barha zarynlaýardy.
Söwdagärleriň biri galyp, biri düşüp olar iň soňunda 10-nyň üstünde
tapyşdylar. Oglanyň bahasy 10 tümen boldy.
Çagany gyzyň gujagyndan aýyrjak bolup, alyjam, satyjam
ellerinden gelenini etdi.
— Jan aga, bizi aýyrmaň! Atadan aýyrdyňyz, eneden aýyrdyňyz!
Il-günden aýyrdyňyz, ýurtdan aýyrdyňyz! Iň soňky umydym şu
jigim. Şundan bir aýyrmaň. Ikimizem bile satyn alyň. Meniň elim
hünärlidir. Haly dokaýan, naharlar bişirýän, eşik tikýän, her hili
keşdeler çekýän. Jan aga, bize rehim ediň! Gurbanyň bolaýyn,
sadagaň gideýin, jan aga! — diýip, gyz oglany goýbermejek bolup
nalamak nalady. Gul eýeleri gyz bilen oglany bir-birinden zordan
aýyrdy. Bu ýerde gul eýesiniň elindäki gamçy olara uly kömek etdi.
Alyjy çaganyň goşaryndan tutup, ony bar-bar bagyrdyp süýrekläp
ugranynda gyz özünden gidip ýykyldy. Gyzyň öz jigisini bu iň soňky
gezek görşüdi ahyry. Olar indi hiç wagt duşuşmazlar.
Oglunyň ýesir düşdi habaryny eşidip gözlerini balkyldadyp duran
Şally baýyň bu agyr hasrata, pajygaly waka ýüregi gyýlyp para-para
bolaýjak ýaly. Ýöne bolaýanok. Naçarlaryň bu hasraty Şally baýyň
ýüregini sersdirenok. Adamlar diňe öz tenleriniň awusyny bilýärler.
Öz tenlerine sanjylan iňňä tisginýärler. Özgäň tenine çekilen pyçak
olaryň teninem awudanok, ýüreginem. Ynsan doň ýürek bolanda
haýwandanam beter bolar ekeni.
Şol aýylganç wakanyň şaýady bolan iki guda bu ýerden mal
bazaryna tarap ugradylar. Olar owkat bazarynyň içinden geçdiler. Bu
ýerde jazyrdap duran çişlikleriň, çekdirmeleriň, bygyrdap duran
palawlaryň, ne gözel mantylaryň, somsalaryň, işlekli kömeçleriň
hoştap ysy dok adamynyňam işdäsini açýar. Adamlar “Hiç zat iýmän
ýatan hassany tamşandyrjak bolsaň, Teraýynyň owkat bazaryndan
geçiräýmeli” diýip, ýöne ýerden gürrüň etmeýärler. Şu bazarda telim
halkyň meşhur naharlary bişirilýär.
Sadulla nanbaýyň aşhanasyndan gelýän ys iki gudanyň agzyny
suwartdy. Olar aşhana sowuldylar. Bu aşhananyň eýesi Sadulla ozal
nanbaýdy. Onuň elinden çykan çörek bütin Maşada meşhurdy. Maşat
näme? Uzak ýerden gelýänlerem Sadullanyň çöreginden datman
gitmezdi. Onuň ýüzüne künji, owradylan maňyzlary sepip bişirýän
külçesi Sadulla külçe diýen at bilen meşhurdy. Bir ýyl Horasanyň
üstünden gurakçylyk geldi. Zat gyt boldy. Ozal un tapdyrmady, un
tapdyrsa, künji tapdyrmady, künji tapdyrsa maňyz tapdyrmady.
Sadulla üçin öňki bişirýän meşhur çöreg-ä beýlede dursun, umuman
çörek bişirmek kynlaşdy. Şonuň üçin ol özüniň nan tamdyryny
ýykyp, ýerine aşhana gurdy.
Şally baýdyr Atanuruň şu aşhana sowulmagynyň sebäbi bardy.
Onuň naharlarynyň süýjüligi hakynda her hili rowaýatlar bardy. “Şol
aşhananyň
naharyndan
iýip
otyrkaň,
gulagyňy
kesselerem
duýmarsyň” diýýärler. Kesearkaçdan Maşada gelip giden adamlar
Sadullanyň aşhanasyndan nahar iýenligini aýdyp öwünýärler.
Nahardan soň mal bazaryna aýlanan gudalar mal baryny
bahaladyp, öňki gelen ýerleri bilen yzlaryna dolandylar. Jigisini
elden giderip, beýhuş bolup ýykylan gyz özüne gelipdir. Ol iki eli
bilen gursagyny tutup, aglap durdy. Atanur gabagyny galdyryp:
— Biçäre,
bu-da
bir
bendäniň
çagasydyr
—
diýip,
sowukganlylyk bilen aýtdy.
— Oňa-da Hudaýyň ýazanydyr-da. Şondan bidin çöp başy
gymyldamaz — diýip, Şally baý ýönekeý bir zat hakynda gürrüň
edýän ýaly gürledi. Gudalar Ahmedalynyň ýaşyl derwezesine
dolanyp geldiler.
Öý eýesi Bahadur ymamy gördümi, ýene birine ýüz tutdumy, ýada özi han bilen gürleşdimi, belli däl, ýöne, garaz, bir hoş habar
getirdi. Şalaryň şasynyň nazary siňen uly han ýesiri boşatmaga söz
beripdir. Ýöne bahasy bilen...
— Bahasy näçe bolar onuň? Şalaryň şasynyň nazary siňen uly han
aýtmadymy ony? — diýip, Atanur sorady.
— Bahasyny aýtdy. Bahasy beýle gymmat däl. Men-ä aşagyndan
çykyp bolmaz ýaly baha aýdarmyka öýtdüm. Onuň bahasy diýip
aýdany ýönekeý bir zat.
— Ýönekeý diýýäniň näçe bolmaly? — diýip, Şally baý sabryny
elden giderip sorady. Onuň şol bilesigelijiligini, howlukmaçlygyny
sesinden aňmak bolýardy.
— Ol näçe däl, ol bir zat — diýip, Ahmedaly sözüne dyngy berdi.
Iki guda aý görjek ýaly bolup, onuň agzyna seredýärdiler.
— Ogluňyzyň bahasy – siziň obaňyzda Dorbedew diýip bir at
bolmaly. Ine, şol. Eýesiniňem-ä adyny tutýardy — diýip, Ahmedaly
elini maňlaýyna goýdy.
— Eýesine Ahal diýdimi?
— Odi ki, odi ki — diýip, öý eýesi süýem barmagyny Şally baýa
tarap uzadyp, sözüni dowam etdi. — Ahal diýdi. Şol Dorbedewi
getirsin-de, ogluny alyp gidibersin — diýdi.
Şally baý iňkise gitdi. Ahaldan Dorbedewi dilemek, ony razy edip
alaýmak aňsat iş däldir. Olam ýagşy. Garaz, Ahaly yrsa, razy etse
bolar. Ýöne oglunyň bahasynyň bir at bolmagy, bir haýwan bilen
başa-baş çalyşmagy oňa agyr degdi. Janyň ujy müň tümen diýse-de,
toplap getirip alyp gitseň. Ony biri bilse, biri biljek däl. Bu baha,
derrew il içine ýaýrar. Bu mertebäňi depelemek, ynsanlygyňa şek
ýetirmek bolýar.
Agyr hyýala batan Şally baýy Ahmedaly aýňaldyrdy.
— Onsoňam şalaryň şasynyň, nazary siňen uly han köp
garaşmakçy däl. Onuň özi şeýle diýip aýtdy. Şu gün eset aýynyň iň
soňky güni. Otuz biri. Ertirem seretan aýy başlanýar. Öňünden habar
etseňiz şol seretan aýynyň 10-na ogluňy Gümmezgaýa elterler.
Sizem aňyrdan aty alyp gelersiňiz.
— Aýyby ýok, at bilen çalyşsyn, eşek bilen çalyşsyn. Çalyşsa
bolýar. Aýagyna zynjyr urup, gul etmese, ýagyrnysyny gamçy bilen
daglamasa bolýar.
Ahmedalydan hoş habar eşiden iki guda gelen ýollary bilen şol
gün yzyna, Kesearkaja dolandy.
DORBEDEWIŇ GÖZÝAŞY
— Eşitdiňmi? Ryzaguly han “Dorbedewi berseňiz bendiňizi
äkidäýiň” diýenmiş.
— Oňa Ahal göwnär öýdýäňizmi?
— Ony göwnederler. Bolmasa satyn alarlar. Näme kän, Şally
baýda mal kän.
— Şally baýam-a bir toklyny ile berenden ölenini kem görmez.
— Ogluňy zyndandan aljak bolsaň, baý berersiň-ä. Bogazyňdan
tutsalar mal gözüňe görünmez.
— Aslynda ol mallary ogurlyk, galtamanlyk ýoly bilen
Garamergen ýaly-la gazananam.
Oba arasynda diňe Ýandakly obasam däl, şu etrapdaky Tutly,
Könegala, Daşaýak diýen ýaly obalaryňam
arasynda edilýän
gürrüňler şu äheňdedi. Toý bolsun, ýas bolsun, bir ýerde adam
üýşmeleňi bolsa, şondan başga gürrüň etmelidirem öýdenoklar. Bu
hakda adamlaryň garşylykly pikiri bardy. Kimler Dorbedewiň
berilmeginiň, kimler berilmezliginiň tarapdarydy.
— Biz Dorbedewe belet, ýöne Garamergeniň kimdigini bilemzok
— diýip, daşrak obalaryň adamlary aýdýalar.
— Heý, Kesearkajyň abraýyny bir galtaman bilen çalşaýmak
bormy?
— Şony çalyşmaga bogny ysan adamynyň galtamançylyga-da,
alamançylyga-da bogny ysar.
— Ony diýme. Adam adamdyr, haýwan haýwandyr.
— Sen olaryň haýsyny haýwan hasaplaýarsyň?
Özüni talanyň Garamergendigine, yzçynyň aýdanyna garaman,
henizem ynanman müňkür bolup ýören Esen söwdagäri gürletseň:
— Weý, oglan, otüki Dorbedewi eşek bilen çalşaýmak bormy?
Otüki, Şally baýyň geregi eşek bolsa, hanha meniň eşegimi alsyn
ötäýtsin. Ýöne otüki, Dorbedewe degmesinler — diýip, ýangynly
jibirdeýär. — Ömür-ömür razy bolaýmagyn, çalşaýmagyn. Otüki,
Dorbedewi kemsitdigiň bolar. Eşider bolsaň, otüki, haýwanlar
kemsidilenini ýatdan çykarmazmyş. Otüki, adamlardanam olar
ýatkeş bolarmyş — diýip, Esen söwdagär Ahala sargady.
— Otüki, Dorbedew özüniň eşek bilen çalşylandygyny unudar