Kesearkaç - 23

Bu masgaraçylykly söweşleri şalaryň şasynyň eşitmegi mümkin.
Bu gün eşitmedik bolsa ertir eşider. Bu ýerde-de köşk
emaldarlarynyň misginsokar jansyzlary köpdür. Yzlaryna dolanyp
bardyklary şeýle bir gürrüň ýaýradarlar welin çyn bilen ýalanyň
serhediniň
nirededigini
duýmasaň
nädersiň.
Olar
owunjak
zatlardanam ullakan zat ýasamagy başarýarlar. Peşeden pil ýasamaga
şeýle bir ökdedir welin, asyl suwuň akdygyna, süýdüň garadygyna
öz-özüň ynanar oturyberersiň.
Gadym zamanda gybatkeşlerden iren patyşanyň biri ähli
gybatkeşleriň dilini kesmegi buýrupdyr. Muny eşiden akylly
wezirleriň biri:
“Meniň hökümdarym, dilini keseniň bilen bu gybatkeşleriň öňüni
alyp bolmaz. Olar öz gybatlaryny dilsizem ederler. Gybatkeşleriň
öňüni aljak bolsaňyz, ilki bilen diňleýänleriň gulagyny kesmeli”
diýipdir. Şol weziriň aýdýany dogry. Gybatkeşler gybat etmäge
haklydyryn öýtseler-de akylly adamlaryň ony diňlemäge haklary
ýokdur.
Äpet gomlaryň penjesinde urnup, hallan atyp ýören saldan
Ryzaguly hanyň kän bir tapawudy ýokdy. Ol bu ýagdaýdan, özüniň
çümen batgasyndan çykalga gözleýärdi. Uzaklarda bir ýerde çalaja
yş berýän çykalga yş berşi ýalam sumat bolup gidýärdi. Dünýä ýenede hüýt-gara bolup galýardy.
Ryzaguly han agdaryp-döküp, ahyry türkmenleriň üstüne täze ilçi
ibermegi makul bildi. Şol ilçileriň ýanyna-da Çyrçyklydan ýesir
alnan oglanlary, hanyň dilini gysga eden çagalary goşmagy ýüregine
düwdi. Ol:
— Mürzäni nähili çaltrak almagyň, basymrak halas etmegiň
gürrüňini ediň — diýip, ilçilere berk sargady. Hanyň bu gezekki
ilçilerini Ahal kabul etmedi. Olary Nurahmet serdar kabul etdi. Bu
wagt Ahalam, Iner golagam Çyrçykla – oba gidipdiler. Ýolamany
äkidip, şol ýerde Kirşenli öwlüýäde jaýlapdylar. Olar Ýolamanyň
üçüni geçirip gaýtmakçydylar.
Ilçileri bu gezek öňki ýaly bärik goýbermän, iki goşunyň
arasyndaky golda sakladylar. Bärden Nurahmet serdar bir jigidi bilen
bardy. Ilçileriň ýanyndaky çagalar taýak salym ýerden urlan çilik
ýaly tüwdürilip gaýtdylar.
— Nurahmet kaka, salawmaleýkim — diýşip, olar Nurahmet
serdaryň dyzyny gujakladylar. Olar arkaýyn saglyk-amanlyk
soraşýançalar, ilçiler ep-esli daşlykda aýak çekdiler. Nurahmet
serdar bilen ýanyndaky jigit ýesirlikden boşan oglanlar bilen soragjogabyny gutaryp, depäniň gerşinde garaşyp duranlaryň ýanyna
ugranlaryndan soň ilçiler ýene-de öňe ýörediler. Nurahmet serdaram
ýanyndaky bilen öňe ädimledi. Olar üç-dört ädim golaýlyga gelip
saklandylar.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz bize ýesir
mürzäniň aladasyny etmegi, ol hakda siz bilen gepleşik geçirmegi
ynandy.
— Ynanan bolsa gowy zat. Mürzäniň jany sag, keýpi kök. Bir
kem zady erkinligi.
— Ony erkinlige çykarmak üçin näme etmeli, näçe tölemelidigini
aýtsaňyz, bizem ony şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyza
ýetirsek.
— Mürzäni biziň satmak meýlimiz ýok. Ol söweşde alnan ýesir.
Alamançylykda alnan däl. Biz ony boşadarys ýa-da duşman
hökmünde gylyçdan geçireris. Ol satylmazam, gulam edilmez.
Mürzäniň ykbalyny çözmek üçin Ryzaguly hanyň özi gelsin, biziň
serkerdämiz bilen gürleşsin. Bu ýerde diňe mürzäniň däl, başga-da
çözülmeli, gürleşilmeli mesele kän — diýip, Nurahmet serdar
serdarlara muwapyk bolan sowukganlylyk, asudalyk, agraslyk bilen
howlukman gürledi.
— Eger şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz duşuşyk ýeri
nire bolmaly diýse, biz oňa nähili jogap bermeli?
— Duşuşyk ýerimiz şu duran ýerimiz. Ertir Gün guşluga
galyberende duşuşarlar. Serkerdeler ikiçäk duşuşmalydyrlar. Olaryň
ýanynda dagy adam bolmaly däldir. Her tarapdan bir adam depäniň
gerşinde durup biler — diýip, Nurahmet serdar ýaşulular toparynyň
gelen kararyny hanyň ilçilerine aýtdy.
Ilçileriň habaryny eşiden Ryzaguly han böwrüni diňläp pikire
batdy.
Gürrüňi
nirede,
näwagt,
nä
ýagdaýda
geçirmelidigi
hakyndaky şertleri türkmenler aýdýarlar. Bu bolsa ýeňleniňi doly
boýun almak diýmekdir. Ryzaguly han ýeňlendigini aňýardy. Ýöne
entek doly boýun almak niýeti ýokdy. Soňky günleriň wakasy bu
ýeňliş onuň boýnuna goýupdy. Gepleşikleriň nirede boljagyny,
haçan, nähili ýagdaýda bolmalydygyny türkmenler kesgitleýän
bolsa, bu türkmenleriň ýeňşiniň ykrar edilmegidi. Han ony näler
islänokdy. Ýöne ol islese-islemese şeýledi.
“Näme üçin gepleşikleriň şertini biz kesgitlemeli däl? Bu hukugy
türkmenlere nähili berendigimizi hem duýmandyrys” diýip, pikir
derýasyna gark bolan Ryzaguly hanyň uzak wagtlap gözüne uky
gelmedi. Gözlerine çiş kakylan ýaly bolup ýatdy.
Uklajak bolup, gotur düýe ýaly eýlesine-beýlesine agdaryldy,
gözüne teý uky gelmedi. Irkilse-de azajyk irkilýärdi, derrewem
oýanýardy. Şol az wagtlyk ymyzganan pursadam birhili bulam-bujar
düýşleri görýärdi.
Ryzaguly han düýşe çagalykdan bäri ynanýardy. Ol ýörite düýş
ýorýan adamlaryň bardygyny, uly adamlaryň gören düýşlerini ýörite
gidip, şolara ýordurýandyklaryny telim gezek görüpdi. Ol meşhur
“Kowusnamanyň” düýş hakyndaky rowaýatyny eşidipdi.
Rowaýatda aýdylyşyna görä, gadym zamanlarda bir patyşa düýş
görenmiş. Düýşünde onuň ähli dişleri dökülýärmişin. Şa düýş
ýorýany çagyrdyp, ony ýordurypdyr.
— Şahym, siziň ähli garyndaşlaryňyz ölüp, bir özüňiz galjak —
diýip, düýş ýorýan adam aýdypdyr. Muňa gahary gelen şa jellady
çagyryp:
— Şu haramzadanyň kellesini kesiň — diýip, düýş ýorýany
görkezipdir. Soňra ol başga bir düýş ýorýany çagyryp, oňa gören
düýşüni aýdypdyr.
— Düýşümde meniň ähli dişim dökülýärmişin. Şony ýorup ber —
diýip, düýş ýorýan adama ýüzlenipdir. Ol adam:
— Şahym, siz ähli garyndaşlaryňyzdan uzak ýaşajaksyňyz —
diýipdir. Onuň bu sözüne begenen şa düýş ýorýana serpaý ýapypdyr,
kän sowgat beripdir.
Düýş ýoranlaryň ikisiniňem aýdýany şol bir zatdy. Olaryň biri
jelladyň aýpaltasynyň aşagyna düşdi, beýlekisi bolsa sowgat-serpaý
aldy. Kowus ata rowaýaty “Şol bir zady telim hili beýan etmek, telim
hili düşündirmek bolar” diýen manyda, diliň gudraty hakynda
aýdýar. Türkmenleriň “Dil bela — diş gala” diýen nakyly bar. Dil
adamyny goraýandyr. Ýöne ony ulanmagy başarmalydyr. Şony
başarmasaň, Kowus atanyň rowaýatda aýdyşy ýaly ölüme-de,
aýpaltanyň, dar agajynyň astyna-da alyp barýandyr. Şahyrlar dil öz
pikiriňi içki duýgularyňy beýan etmek üçin, daşyňa çykarmak üçin
berlipdir diýse, gadym diplomatlaryň biri: “Dil adamynyň öz içki
syryny gizläp saklamagy üçin berlendir” diýipdir. Seredip otursaň
şolaryň aýdýanynyň ikisem dogry.
Kowus atanyň rowaýatyny Ryzaguly hanam telim gezek eşidipdi.
Ýöne Ryzaguly han bu rowaýata özüçe düşünýärdi. Ol “Düýşi kim
ýorsa-da, nähili ýorsa-da düýp mazmuny bir. Onuň gitjek ýeri ýok”
diýip pikir edýärdi. Ine, şol ýagdaýam onuň düýşe ynanmagyna
sebäp bolýardy, onuň ynamyny berkidýärdi.
Türkmenleriň serkerdesi bilen etjek gürrüňini kellesinde aýlap
ýatyşyna ymyzganan han tisginip oýandy. Ol düýşünde bir guş
tutýar. Uçup bilmän çöken ördek oýmudyklap gaçýar, han ony
kowalaýar, uzaga gaçyrmanam garbap alýar. Gujagyna göterip, onuň
boýunlaryny sypalaýar. Şol pursat ördek elinden dyzap sypýar.
Asmana göterilip gözden ýitýär. Bir görse asmanda gaýyp ýören
ördek däl-de gara çaýkel. Ol ýokarda hanyň üstüne gara kölege salyp
aýlanýar. Birdenem awuna topulýan gyrgy ýaly ganatlaryny düwüp,
hanyň üstüne gaýdýar. Ryzaguly han sowuljak, gaçjak bolýar.
Gaçara sowulara ýer ýok. Ol duran ýeri düz meýdanmykan öýdýär.
Häzir ol äpet gaýanyň gerşinde dur. Güwläp düwlüp gelýän
çaýkelden sowuljak bolup aýagy typýar. Hol ýokardan kelemenläp
gaýdýar. Şoňa-da eýmenç tisginip oýandy. Şol wagt işik agasy
çadyra kürsäp girip:
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, size bir zat
boldumy? — diýip sorady.
— Maňa hiç zat bolanok — diýip, Ryzaguly han azmly gürledi.
— Ýöne sen aýt, daň nädipdir, atypmy, atmanmy?
— Atmadygam bolsa daň daşda däl. Üç ýyldyz dik depä
galypdyr. Daň ýyldyzy ynha-ynha dogaýsa gerek — diýip, Gulamaly
aýtdy. Daňyň alkyma gelendigi barada işik agasynyň aýdan sözleri
hanyň göwnüni köşeşdirip bilmedi. Onuň ýaňky gören düýşi
oýanansoň ony hasam gorkuzdy. Ýöne bir gorkmagam däl, lerzana
saldy.
Ryzaguly han gaýdyp uklamady. Dolanyp uklajagam bolmady.
Ýaňky gören düýşlerini ýatlap, olary täzeden gözden geçirdi. Ol
düýşünde tutan guşuny ogluna ýordy. “Mürzäni ýesirlikden
çykarýan” diýip düşündi. Ýöne onuň soňky uçup gitmesi näme? Bu
bolsa ony ýene-de iňkise saldy. Asmandaky gara çaýkel. Ol ýa
şalaryň şasy bolmaly ýa-da Şöwket han bolmaly. Bolsa-da şalaryň
şasy bolsa gerek. Han Şöwket hanyň garşysyna gitmez.
“Ýapyşaňda täze döreýän zatdan ýapyşgyn. Köne zatlar
ýykylmak, çagşamak bilendir. Täze zatlar ösmek, öňe gitmek,
gurplanmak bilendir” diýip, atasy onuň gulagyna çagalykdan
guýardy. Şonuň aýdyşy ýaly şalaryň şasy daňysy gowşan sal, köp
wagt bäri jygyldap gelýän araba ýaly, düýbi gorp atan diwar ýaly zat.
Ol bu gün bolmasa, ertir ýykylar, çagşar. Ondan ýapyşmaklyk öz
aýagyňa palta urmak bilen deňdir.
Şa ýykylar. Onuň deregine Siýawuş şa bolar. Sebäbi Siýawuşyň
arkasy güýçli. Şöwket hanyň tarapdary kän. Eýranyň ýary şonuň
tarapynda. Iş jygba-jyga gelende, onuň tarapdary hasam köpeler.
Ýok, Ryzaguly hanam, Şöwket hanyň gaňryşyna gaýtmaz.
Hanlygyňy elde saklajak bolsaň, aýpaltanyň aşagynda görünmejek
bolsaň, tereziniň Şöwketli tarapyna geçmeli. Şonda-da durmaly.
Şo pikirleri kellesinde aýlap, gören düýşlerini yzarlap ýatan
hanyň keýpi ýokdy, göwni çökgündi. Onuň kalbyndaky ünjini
agraldýan zadyň birem düýşünde gören dagydy. Dag ýöne dagam
däldi. Şar garady, edil kömür ýalydy. Özüni şol gara gaýanyň
gerşinde görmegi, ondan aýagynyň taýyp ýykylmagy hanyň
ysgynyny aldy. Ol düýşüni gowulyga ýorup bilmedi. Düýşünde
görnen dag agyr hasratyň alamaty bolmaly. Onda-da şar-gara dag.
Hanyň ýüregi howlady. Agzyndan çykýan deminiň gyzgynyny
duýdy. Ol düşegiň ustünde dikelip oturdy.
— Gulamaly, şem ýak! — diýip, gygyrdy. Lyp-lyp edip ýanýan
şemiň ýagtysyna ol egnine geýýän haladyny, başyna geýýän
sopbajyny tapdy.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, size näme bolýar?
Ynjalygyňyz ýok — diýip, Gulamaly çekine-çekine sorady.
— Zäher bolýar, bar, çaý gaýnat — diýip, han oňa azgyryldy.
Azgyryldy, yzyndanam özi gynandy. Gulamaly onuň atasy ýaly
adamdy. Ol bütin ömrüni Ryzaguly hana hyzmat edip geçirdi. Eger
şu uly goşunyň içinde ýekeje wepaly adam bar bolsa, şol adam
Gulamalydy. Han özüniň janyny goraýan, häzir bolsa çadyryň
daşyny saklap duran ýüz atlydan, Gulamalyny has ygtybarly
görýärdi. Han bolsa onuň şol hyzmatlarynyň yhlasynyň hakyny
sögünçli gargyş bilen töläp geldi.
Ryzaguly han Gulamala azgyrylanyna gynandy, ýöne ötünç
soramady. Hanlar ötünç soramaýarlar. Ýuka ýüreklilik, ötünç
soramaklyk hanlara mahsus, däl. Ýalbarmak, haýyş etmek diýen ýaly
zatlaram han diýen söz bilen bir ýere sygyşmaýar. Hanlara muwapyk
zat azgyrylmak, käýemek, höküm etmek.
Höküm etmek, sütem etmek, zyndana salmak. Han şu sözleri
kellesinde aýlap ýatyşyna pikiri ýuwaş-ýuwaşdan garyşyp gitdi. Ol
uklady. Özem daňa golaý irkildi. Ol irkilende Daň ýyldyzynyň
eýýäm dogan bolmagam ahmaldyr.
Ol ýene tisginip oýandy. Ýene agyr düýşleri gördi. Bu gezek
oýananda, Gün dogjak-dogjagyň üstündedi. Ryzaguly han çadyrdan
çykdy, onçakly maýyl däldi. Howanyň awusy bardy. Han egni
ýapynjaly bolsa-da onuň endamy dikenek-dikenek boldy. Onuň
ukusyny alyp bilmänligi mese-mälimdi. Ol özüni argyn, ýadaw
duýýardy. Gözüne gum dykylan ýalydy. Onuň bedenleri gurşan
ýalydy. Gerindigiçe gernesi gelýärdi. Kellesi içine ýel düşen boş
kädi ýalydy. Şol güwläp durdy.
Iki serkerdäniň duşuşygy Nurahmet serdaryň görkezen ýerinde
boldy. Serkerdeleriň ikisem beýik depäniň gerşine bir wagtda diýen
ýaly çykdy. Atdan düşüp, onuň jylawyny attutara berdiler.
Gylyçlaryny boýunlaryndan sypyryp aýyrdylar-da, eýeriň gaşyndan
asdylar. Özleri pyýada gola eňip ugradylar. Ryzaguly han gola
inmezinden öňürti ädiginiň gonjunda gizlän pyçagyny eli bilen
barlap gördi.
Gepleşigiň düzgüni boýunça serkerdeleriň ýanynda hiç hili ýarag
bolmaly däldi. Gepleşigiň şol düzgünini bozup, Ryzaguly han
ýanyna gizlin pyçak aldy. Ýöne welin ol ony Ahalyň janyna kast
etmek maksady bilen almandy. Eger Ahalyň janyna kast etse, öz
kellesiniňem şo goldan çykmaga ýetişmänkä alynjakdygyna
düşünýärdi. Diňe hanyň kellesi däl, onsoň bu golda köp kelle
gaçmaly bolar. Ýesir oturan mürzäniň bolsa şo pursatda kellesini
alarlar. Han ol zatlara düşünýärdi. Onuň ogryn pyçak götermegi öz
janyndan gorkusynady. Bu ýagdaý soňky wagtlarda halys endige
öwrülipdi. Ol galasynda-da, goşunyň, arasynda-da dildüwşükleriň
bolmagy ahmal, öz janyna kast edilmegi mümkin diýip düşünýärdi.
Ol şo düşünjesi bilenem hemişe ýany pyçakly gezýärdi. Onuň pyçak
göterýänini Gulamaly işik agasyndan başga bilýän adam ýokdy.
Bir gezek bir ýerlerden ýadaw gelen Ryzaguly han aýagyny
uzadanda, Gulamaly ädigi çykarypdy. Işik agasy onuň ädigini çekip
alanynda, gyny seçekli ullakan pyçak pat edip ýere gaçdy. Ony
gören Gulamalynyň ýüzi ak tam boldy.
— Gorkma, ol seniň üçin däl. Ol pälini erbede düwen adamlaryň
sataşar ätiýajydyr — diýip, han sözüniň üstüni ýetirdi. — Ýöne
diliňe bek bolgun.
Häzirki pyçagyny barlamagam hanyň şol elden bermejek bolýan
ätiýajynyň dowamydy. Ol çagalykdan alagarganyň häsiýetinde
terbiýelenen adamdy. Rowaýatyň gürrüň bermegine görä alagarga öz
çagasyna:
— Adamlar egildigi gaçgyn, olar saňa zyňmak üçin daş ýa kesek
aljakdyr — diýip sarganmyş. Çagasy oňa:
— Eger daş onuň goltugynda bolsa nädeýin? — diýip sorapdyr.
Ryzaguly hanam şol alagarganyň çagasy ýaly her adamyň
goltugynda öz kastyna gizlenen daşy görýärdi. Özüni gaty ätiýaçly
alyp barmaga çalyşýardy.
Iki serkerde bir-biriniň üç ädimlik golaýyna gelip, ýüzbe-ýüz
boldy. Olar iki duşman däl-de, iki dost ýaly, köne tanyşlar ýaly
elleşip görüşdiler.
— Oturyň — diýip, Ryzaguly han kiçeňräk bir tümmek ýeri
görkezip mürehet etdi. Onuň ilki bölup söz atmagy özüni erkin,
hojaýynlar ýaly görkezmek üçindi. Garşylykly depeleriň üstünde
gazarylyşyp duran attutarlar olaryň her bir hereketini, her bir
gymyldysyny sypdyrman synlap durdular.
— Ahal serkerde, Ahal serkerde diýseler, gör, sen nähili adam
ekeniň! — diýip, Ryzaguly han ýene-de lak atdy. Ahal oňa näme
diýjegini bilmedi. Ol diňe:
— Nähili adam eken? — diýip, soragly nazaryny hana tarap
öwürdi.
— Ahal serkerde diýseler men-ä üýgteşik adam görmekçi. Sen-ä
bir ýönekeý, şu görýän türkmenlerimiziň biri ýaly.
— Isgender Zülkarnaýnyň şahy bar diýseler şoňa ynanyp
ýörmezler. Olam şu adamlar ýaly adamdyr.
Gürrüň ilki başda ýesir mürze hakda gitdi. Ryzaguly han oglunyň
saglygyny sorady. Şeýdibem mürze hakda gürrüň dowam etdi.
— Ony ýesir saklamakdan size düşýän zat ýok. Iň gowusy
ylalaşyga geleli. Men näme tölemeli bolsa töläýin — diýip,
Ryzaguly han aýtdy.
— Eger mürze baha beriljek bolsa, ony tölemek kyn düşer. Oňa
Çyrçykly obasyndaky wakanam, Akçelgidäki tupanam, ýeneýenelerem goşmaly bolar.
— Çyrçykly obasy üçin günäkär ýüzbaşy öz jezasyny çekdi.
— Ýüzbaşy permany ýerine ýetirýär — diýip, Ahal öz
ýüregindäki kitüwini orta atyp, gürrüňi dowam etdi. — Eger size
mürzäniň bahasy gerek bolsa goşunyňyzy dagdan ilerik geçiriň. Şoňa
çenli mürze boşadylmaz.
— Eger biz urşy şu günden beýläk bes etsek?..
— Men aýtdym. Goşun dagdan ilerik geçsin. Şondan soň mürzäni
Gümmezgaýada alarsyňyz.
— Şoňa çenli eli-aýagy daňylgy ýatmalymy?
— Dagy näme? Seniň Maşatdaky ýaly daş zyndanlaryň mende
ýok.
Iki serkerde urşy ýatyrmak hakyndaky karary berkitdi. Olar
ozalam az gan dökülmändiginiň, pidalaryň az çekilmändiginiň,
berlen gurbanlaryň az bolmandygynyň gürrüňini etdiler. Olar
ownukly-irili uruş hereketlerini şu pursatdan başlap ýatyrmaly diýen
karara geldiler. Eýranyň goşunlarynyň yza dolanmagy üçin Çaşgyn
serdaryň ýigitlerini, beýleki ýigitleri ýoldan aýyrmaly diýen netijä
geldiler.
Gepleşigiň esasy gürrüňi edilip, ylalaşyga gelnenden soňam
serkerdeler turup gidibermediler. Gaýdyp iki serkerde duşarmy,
duşmazy kim bilýär. Şonuň üçin olar gepleşigiň yzyny mesaýy
gürrüňe ýazdyrdylar.
Ryzaguly türkmenleriň Eýrana raýat bolmagy hakdaky gürrüňi
gozgap,
Ahalyň
taryna
kakyp
görmek,
onuň
näzeýilli
zarňyldaýandygyny bilmek isledi.
— Eger raýat bolsaňyz, tölemeli salgydyňyzy tölärsiňiz,
wessalam. Rahat ýaşarsyňyz. Sizi daşky duşmanlardan Eýran
goşunlary gorar.
— Bizi gorap-goraman, Eýranyň özünden başga azar berip
duran ýok.
— Hywanyň goşunlaram häli-şindi çapyp gidip dur. Öz içiňizde
bolup duran çaknyşyklar azmy?
— Ol çaknyşyklar Eýrana raýat bolsaňam bolar, bolmasaňam
bolar. Eýsem şeýle çaknyşyklar Eýranyň öz içinde azmy? — diýip,
Ahal aýtdy.
Eýranyň lur taýpasy bilen buluçlaryň arasyndaky ganly çaknyşyk
şu ýylyň başynda bolupdy. Olary ýaraşdyrmak üçin baran goşunyň
näme bitiren işi boldy? Boýun egmedik buluçlaryň üçmi-dörtmi
obasyny otladylar. Lurlardanam şonçarak obany ýok etdiler. Gör,
näçe adam gylyçdan geçirildi.
— Eger Eýrana raýat bolsaňyz, siz Kesearkaja han bolarsyňyz —
diýip, Ryzaguly han gabagyny galdyryp seretdi. Bu habary eşiden
Ahal gozganar, üýtgär öýtdi. Dünýäde han bolmakdan gaçýan adam
bar diýseň kim ynansa-da han, onda-da Ryzaguly han ynanmaz. Ol:
“Hanlyk bagtdyr, bagtdan hiç kim gaçyp bilmez. Öňünde ýatan bir
bölek tyllany götermejek adam ýokdur” diýip düşünýärdi. Şonuň
üçinem ol Ahala gabagyny galdyryp seretdi.
— Eger Eýrana raýat bolunsa, Kesearkajyň hany ozal bellenen
ýaly-la — diýip, Ahal kinaýa bilen gülümsiredi.
— Hyrady bege diýýäňmi? — diýip, Ryzaguly han sözüniň
arasyna dyngy berip, Ahalyň ýüzüne dikanlap seretdi. — Ol bir eşek
ogrusy, galtaman. Ondan han bolmaz.
— Men Eýranyň haýsy şahyrynyň diýýänini-hä bilemok welin,
ýöne “Han bolmak üçin eşek ogrusy bolmaly, han galtamanyň
kanuny hasap edýän görnüşidir” diýenini okan adamlardan
eşidipdim.
— Ol ömür boýy han bolup bilmän, içiniň ýangyjyna aýdan
adamynyň gürrüňidir. Han boljak kän, hanlyk ýeke. Han bolsaň ähli
erk-ygtyýar eliňdedir. Arkaýyn ýaşarsyň.
— Ädigiň gonjuna gysdyran pyçagyň hem şol arkaýynlygyň
alamatymy? — diýip, Ahal oslagsyz sowal berdi. Ryzaguly hanyň
reňki üýtgedi, aljyrady. Elini-aýagyny ýitirdi. Ahalyň şeýle
synçylygyna haýran galdy.
— Dagy näme? Öz kastyňa göterilýändir öýdýäňmi? — diýip,
bälçiklige salyp ýuwmarlajak boldy. Ahal ilki öz kastyna göterilen
däldirem öýtmedi. Şonuň üçinem oňa pyçagynyň bardygyny
ýaňzydypdy. Ol: “Goý, ony bilýän däldir öýtmesin” diýip aýdypdy.
— Ýok, öz kastyma göterilendir öýdemok — diýip, depäniň
gerşinde seredip duran Ilamana tarap seretdi. — Hanlaryň sözi söz
bolar, olar galplyk etmeýärler.
Ahal
soňky
sözlerini
aýtsa-da
ol
sözleriň
ýürekden
çykmandygyna, kiçi dilden bärden aýdylandygyna, özem uly kinaýa
bilen aýdylandygyna Ryzaguly han gaty gowy düşündi. Ahalyň
gerşiň üstünde duran nökere sereden gözleri hana: “Ol durandan
habaryň ýokmy? Aňyrsy doly goşundyr. Artykmaç hereket etseň,
gaçyny ýykan derýa ýaly güwläp gaýdar. Ol akym seni ýüzüniň
ugruna düýrüp gider” diýýän ýalydy.
— Siz meniň hanlyk hakdaky soragyma jogap bermediňiz —
diýip, Ryzaguly han aýtdy. Gapdalyndaky gara selniň bölegini
goparyp alyp, penjesine düýrläp oturan Ahal hana seretdi. Elindäki
selni oklap goýberdi.
— Mendenem bir han bolarmy? Onda-da uly ile? Öz öýümiň
hanlygynam oňaramok.
Ahalyň bu sözi Ryzaguly hana berlen belli-külli jogap boldy.
“Men-ä adam bilen gürleşip otyrmykam öýtsem, büýä asyl bir
mahaw düýe ekeni” diýip, oýlanan Ryzaguly han:
— Men saňa bagt hödürleýän, sen bolsa arydan goranýan ýaly
gaçalaklaýaň — diýdi.
— Bagt hödürleýän adam onuň üstüne gylyç syryp gelmez.
— Muňa uruş diýerler. Adama iýmegiň-içmegiň gerek bolşy ýaly
dünýä-de uruş zerury gerekdir. Dünýä onsuz oňup bilmez — diýip,
Ryzaguly han gapdalyndaky tümmege tirsegini berdi.
— Iki goňşy uzak ýyllar, uruş-a beýlede dursuň, sögüşmänem
oňup bilýär.
— Iki goňşy sögüşmän oňmagy mümkin, ýöne iki ýurduň
arasynda mydama uruş bolar — diýip, Ryzaguly han ikirjiňlenmän
aýtdy.
Hanyň gürrüňini diňläp, onuň haýsy perdeden gopýanyny biljek
bolup, üns berip oturan Ahalyň ýadyna Barat pälwan bilen eden
söhbeti düşdi.
Hanyň tirsegini tümmege diräp gyşaryp ýatyşy ýaly gyşaryp ýatan
Barat pälwan hanlygy saklamak üçin urşuň zerurdygy, onsuz
serbazlaryň oňup bilmejekdigi, öz-özleriniň topalaň turuzjakdygy
hakynda Ahala gürrüň beripdi.
“Serbazlar yrsgyny uruşdan gözleýärler” diýip, ol aýdypdy.
Hanyň gyşaryşy ýaly gyşaran Ahal asmanda paralanan bulutlaryny
synlady. Uzynly gije garalyp, ýeke damja-da dammadyk bulutlaryň
bölek-bölek bolup gitmegi Ahalyň sustuny basdy, onuň kalbyna
tukatlyk aralaşdy.
— Ýazam indi alkyma geldi. Ýene bir hepdeden ýyl täzelener —
diýip, ol aýtdy. Ahalyň tukatlanmagy, oýa batmagy ýöne ýerden
däldi. Onuň ýüzüne kölge salýan zat obalaryň ekin-dikinidi. Bu ýyl
daýhan güýzlük bugdaýdan näme hasyl alaýarka? Ekilen meýdan
ekilişi ýaly galdy. Soňunyň näme bolanyny hiç kim bilenokdy. Uruş
zerarly her kim taşlap gaýtdy. Olara gyş suwy berilmedi, üstesine-de
bu ýyl ýagynam az ýagdy. Iner golagyň aýdyşy ýaly bu ýyl gysyr
gulana döndi. Şonuň üçinem uruşdan öň güýzlük ekilip ýetişilen
bolsa-da umyt azdy. Kesearkaja basymrak atyp bolsa, indiki umyt
ýazlykdady. Eger il-günüň şu açlygynda ýazlygyň tohumy galan
bolsa. Tohumy diňe Şally baý ýaly baýlarda galan bolaýmasa, garypgasarlarda näbileýin. Olar ýüzi suwly eşiklerine çenli sypyryp, Hywa
argyşa iberdiler. Indi oda atsaň tütemejek şylha eşikleri bolaýmasa,
argyşa-da ýollar ýaly zat galan däl bolsa gerek. Satara zady bolmasa,
çagalar açlygyndan gözüni garaldyp otyrka, tohumlyk dänäni saklap
biler öýdýäňmi, bilmez öýdýäňmi?
Il-günüň üstüne abanyp gelýän ýylan ýyly. Iner golak ýaly
ýaşululary gepletseň, bu ýyldan gowulyga garaşmaýarlar. Bütin gyş
gar ýagmazlygy, ýagşyňam az sepelemegi şu abanyp gelýän ýylan
ýylynyň ýelgini dälmikä? Heý, bolman, gyşyna ýagyn ýagyp, ýeri
gar basyp ýatan bolsa-da, gyş suwy tutulaýmanda-da güýzlügiň
guraman saklanyp galmagy ahmaldy. Häzir welin güýzlük samana
dönen bolsa gerek. Ahal şo zatlaryň pikirini edip otyrka, uludan
demini alanynda, demiň deregine agzyndan çykan ýalynmykan
öýtdi. Türkmenlerde “Item öz açlygyny gurda duýdurmaz” diýlişi
ýaly, özüniň agyr oýa batyp, uludan dem alanyny gizlemek,
ýuwmarlarmak üçin bir biderek zatlaryň gürrüňini etdi.
...Iki serkerde gepleşigi gutardym edip, ýerinden turanynda, gün
gijigipdi. Ahal günbatara aýlanyp bölek-bölek bolan bulutlaryň
arasyndan kä jyklap, kä bukulyp, gizlenpeçek oýnap barýan Güne
seretdi. Ol aşaklap ugrapdy. Ahal ozal aşak-ýokaryk diýen taraplaryň
manysyna oňly düşünmezdi. Iner golak oňa:
— Gündogardan Gün ýokarlamak bilendir, günbatardan görnen
Günem aşaklamak bilendir. Şonuň üçin türkmenler gündogara
ýokary, günbatara aşak diýip aýdýarlar — diýip, aşak, ýokaryk diýen
taraplaryň manysyny düşündiripdi.
Birden ak bulutlaryň bäri ýanyndan uçup barýan gazlaryň bir
topary göründi. Ine, baharyň ýakynlygyny tassyklaýan subutnama
ýaly bir zat. Türkmenler: “Gaz geçse gapyňy – aç, durna geçse
duluňy aç” diýýärler. Howanyň häzirki ýagdaýlarynda gapyňy açyp
bolarmy, bolmazmy? Näme-de bolsa bu alkymlap gelen ýazyň
alamatydy.
— Jigitler siziň ýoluňyzdan haýal etmän, şu günüň özünde
sowular. Ýöne serbazlaryňyza, müňbaşylaryňyza pugta tabşyryň.
Ýolda ýoknasyzlyk, bulagaýlyk etmesinler. Ýogsa ýurdundan jyda
düşen, pida çeken, jany ýanyp duran ýigitlerdir. Ýene-de nähak gan
dökülmegine sebäp bolaýmasyn — diýip, Ahal Ryzaguly hana elini
uzatdy. Iki serkerde hoşlaşyp, gerşiň üstünde duran attutarlaryna
tarap ugradylar. Attutarlar serkerdeleriň gepleşigi tamamlanlygyny,
olaryň gaýdyp gelýändigini depäniň aňyrsynda garaşyp duranlara
“Häh” diýende “Mäh” diýmäge taýýar bolup duranlara habar
berdiler.
Çyrçykly obasyna bir mahal Alybraýymyň atyny gamçylap inen
depesinden inen çapar:
— Haý, ilat gözüň aýdyň ho-ow, uruş ýatandyr-la ha-aw! —
diýip, sesiniň ýetdiginden gygyryp, obanyň içinde atyny ondan-oňa
daratdy. Ol edil toýlarda okkessirme geçýän ýalydy. Gelin alnanda
atlylar öň baýraga gaýdarlar, aty ýyndamlaryň biri hemmelerden
öňürti geler. Ol oba arasynda atyny daradyp başlar. Oňa okkessirme
geçýär diýerler. Urşuň gutaranlygyny habar bermäge gelen çaparam
edil şol gelnalyjylaryň sag-aman gelýänligini buşlap, okkessirme
geçýän ýalydy. Ýöne ol belli bir öýüň gapysyndan geçmeýärdi.
Aslynda bu habar hemme öýe degişlidi. Şonuň üçinem çapar ilerki
hatardan günbatarky hatara atyny gamçylaýardy. Obanyň çagalary
uly zenzele bolup, onuň yzyndan ylgaşýardylar. Kimler ölenleriňi
ýatlap aglasa, kimler begenjinden ýylgyrýardy.
Şol gün agşam gazanyň gulagy gyzmadyk öý ýok bolsa gerek. Iň
bärkisi Aman süregçiniň aýaly hem özleriniň çaklaňja gazanyny
atardy. Oňa iň soňky bir gysym ýarmasyny guýup gaýnatdy.
Ýarmanyň bygyrdysyna, onuň işdä açyjy hoştap ysyna agzy
suwaryp, ýüzi ýagtylan garry, Aman süregçiniň ejesi:
— Kesearkajyň begenen güni çagajyklar bir doýsun-da, jan Alla
— diýip, damarlary galyşyp duran elleri bilen ýygyrt atan ýüzüni
sypady.
Diňe Ahalyň ejesi Halbike gazan atarmady. Aksonanyň soragly
nazaryna ol:
— Ahal, Salyr dagy bir sag-aman ýygnansyn. Gazany biz onsoň
ataraýarys — diýdi.
Barly öýler, baý öýler çörek kesip, öýme-öý çörek, oňda-da
bugdaý ununyň çöregini paýlap aýlandylar. Aman süregçiniňki ýaly
bir topar öýde çörek, onda-da bugdaý ununyň çöregi uruş başlanaly
bäri myhman bolmandy. Dört burç edilip, rejelenip kesilen petir,
ýüzüne altyn çaýylan ýaly petir çöregi eltenlerinde:
— Kabul bolsun!
— Kabul bolsun! — diýip, uludan-kiçä ýüzlerine sylyp
maňlaýlaryna degrip çykdylar.
Garry bolsa:
— Hernä çöregiňem geldigi bolsun-da — diýip, pyşyrdap aýtdy.
“Uruş gutardy” diýip jar çekilenden üç gün geçensoň diňe
Çyrçyklyda däl, Kesearkajyň ähli obalarynda öýler çözülip,
tüýnükler düşürilip başlandy. Bu mahal ýylyň ýüzi bahara, iliň ýüzi
Arkaja tarap öwrülipdi.
GÜNORTANYŇ GARAŇKYSYNDA
“Şum habaryň aýagy uzyn” diýleni. Ol biçak çalt ýaýragyç
bolýar. Edil gury peşmegiň ýanyşy ýalydyr, sähel uçgun degdigi
pasyr-pusur edip göterilýär.
Bu şum habaryň ýaýraýşam şonuň ýaly boldy. Ahalyň gulagyna
ýetip, onuň eňkini alan, ysgynyny gaçyran, onuň dünýäsini eliň
aýasyna getirip dykan şum habar, alyp gelen çapardan öňe düşüp,
oba ýaýrapdy. Ýöne ony Ahalyň gulagyna ýörite alyp gelen çapar
ýetiripdi.
— Ýandakly obadan çapar geldi. Ony Ahalyň ýanyna goýberiň —
diýip, toýa serenjam berip ýören, toýuň beýemçisi Ýanar possun
aýtdy. “Çapar geldi” diýen sözüň özi Ahalyň beýnisini sarsdyrypdy.
Tarhany göreninden onuň ýönelige gelmändigini, asla ýönekeýlige
beýle gelinmeýändigini aňan Ahalyň depesinden sowuk suw guýlana
döndi. Depesinden basan sowuk gan onuň ýüzünem, bütin
endamynam sowadyp gidip barýan ýaly boldy. Uzak ýoly geçip,
gelen çapar toýdan öňe düşüp, habaryny bermeli bolsa, ol habar ýöne
habar bolmaly däl.
Äpet söwütleriň saýasynda ýazylan keçeleriň üstünde oturyp,
tirsegini ýassyga ýaplap, çaý içýän adamlaryň orta gürpünde gülli
çäýnegiň çaýyny käsä sarkyran Ahal gyşaryp ýatan ýerinden tarsa
galdy-da dik oturdy. Onuň gaşynda peýda bolan Tarhan getiren
habaryny aýdyp bilmän aljyrady. Gürlände sözleri bulaşdy. Onuň
ilki sözlerinden hiç kimem oňly zat düşünmedi. Ol şo bir diýen
sözüni iki-üç gezek gaýtalady. Ahyry nämäniň nämedigini aňşyran
Ahal:
— Haçan? — diýip, Tarhana ýüzlenende, öz sesini özi tanamady.
Bogazy lagyrdap, sesi gyryk çykdy, güňleç eşidildi. Ol ýerinden
tarsa turarly göründi. Ýüzüniň perzi eýmenç üýtgedi.
— Düýn günortan — diýip, Tarhan ýüzüni aşak salyp ýuwaşja ses
bilen aýtdy. Onuň bolşy özüni alyp barşy Ahalyň däl, bütin toýa
gelen märekäniň gerşinden basyp ýegşerden şum habar üçin özi
günäkär ýalydy.
Bu waka Ahalyň häzirki oturan obasyndan, toý şowhunynyň gidip
duran ýerinden elli-altmyş menzil uzaklykda Ýandakly obasynda
bolupdy. Özem bütin obanyň gözüniň öňünde, günortanyň
garaňkysynda bolup geçdi.
Ýylan ýylynyň tomsy hasam yssy boldy. Onda-da ýylyň örküji,
Eset aýynyň yssysy. Penjiresi kiçijik jaýlarda-ha oturar ýaly däl.
Daşarda şatuduň, talyň goýry saýasynda howa ýetmeýän ýaly, yssy
demiňi tutup barýardy. Itiň-guşuň ýatan wagty. Daş-töwerekde iňlär
siňek görnenokdy. Itler kölege tapan ýerlerine sümülipdirler. Olar
suw akan ýaplaryň içinde entek guramadyk ýerleri gazyp, şol ýere