Kesearkaç - 14

çykdy. Ol iki elini ýokaryk göterip doga okady. Muhammet
pygamber bir wagt şol süräni okap, Hezreti Ala ak pata berenmiş. Ol
süräni nazm bilen, uly ahunlara mahsus bolan owaz bilen okady.
Hemmeler Aýatylla işanyň edişi ýaly, elleriniň aýasyny ýokaryk
tutup, doganyň okalyp gutarylmagyna garaşdylar. Işan aga süräni
okap gutarandan soňam wagty bilen omyn diýmedi. Ol:
— Ýaýyňyz atgyr, gylyjyňyz kesgir bolsun, işiňiz şowly,
murtuňyz
towly,
demiňiz
rüstem
bolsun,
dostlaryňyz
şat,
duşmanlaryňyz mat bolsun — diýip, bir giden zatlary okady.
Aýatylla işanyň beren ak patasyndan soň ýigitler ene-atalary,
dost-ýarlary bilen hoşlaşdylar. Kim oglunyň atynyň
jylawyndan
tutup, kim oglunyň kellesini gursagyna goýup, kim onuň egnine iki
elini goýup sargyt edýärdi. Oňa mert bolmagy, watany goramagy,
duşmany ýok etmegi ýowuň öňünde aljyramazlygy, ýolbars ýaly
gaýduwsyz bolmagy, durna ýaly hüşgär bolmagy, tilki ýaly hilegär
bolmagy sargaýardylar.
Urşa gidýän ýigitler bilen bu ýerde hoşlaşmaga gelenler diňe
erkek adamlardy.
— Aýallar öýde hoşlaşsynlar. Meýdanda yzan-çuwan bolup
ýörmesinler — diýip, Iner golak berk tabşyrypdy. Şonuň üçin
Ahalam, ekizlerem ugradýan Iner golagyň özüdi. Ol Ahala öz
kakasyna mynasyp serkerde bolmagy, il-günüň ynamyny ödemegi,
etrapyň ýigitlerini öz yzy bilen ýeňşe alyp barmagyny sargasa,
ekizlere Ahalyň her bir diýenini jikme-jik berjaý etmegi, ony
goldamagy, hemişe oňa öňki ýaly “Ahal kaka” diýmän “Meniň
serdarym” diýip, ýüzlenmegi sargady. Ol aýratynam ekizleriň kiçisi
Ilamana:
— Ahalyň ýanynda bol. Ýeke ädimem aýrylmagyn. Sen ony
goramalysyň. Uly ili goraýan serkerdeler özlerini gorap bilýän
däldirler. Ony öz janyňdan öňürti goramalydyr. Şony berk ýadyňda
saklagyn — diýip, öwran-öwran sargady.
Il-güni, hossarlary bilen hoşlaşan, olaryň sargytlaryny eşiden
atlylar Ýalaňaç baýra tarap gitdiler. Şol baýyrdan geçip, olar äpet
mawy tuty ýaly bolup keserip ýatan Burjuly gaýa gidýän ýola
düşýärler. Häzir olaryň gapdalyndan ogullary, jigit ýaşyna ýetmedik
jigileri barýardylar. Ahalyň atynyň üstünde Salyr otyrdy. Ahal eýeriň
gaşyndan bir eli bilen tutup, gapdalynda ýöräp barýardy. Şol
barşyna:
— Eneňi, ejeňi käýitmegin. Olaryň aýdanlaryna gulak asgyn. Sen
olaryň daýanjysyň. Meniň ýoklugymy olara duýdurmaly dälsiň.
Meniň deregimi tutmalysyň — diýip, ogluna sargady.
Ýalaňaç baýryň gerşinde atlylar ýene saklandy. Ahal Salyry atdan
düşürip özi mündi. Ýigitleri ýola salýan çagalaram hoşlaşyp
galdylar. Salyr hoşlaşanda, gözüni süpürenini duýman galdy. Ahal:
— Ynha bu welin erkek kişä ýaraşanok. Erkek adam mert
bolmalydyr. Ikimiziň aglamaga hakymyz ýokdur. Seniň gözýaş
edeniňi eneň bilse, ejeň bilse näder? — diýip, Ahal at üstünde aşak
eglip oglunyň kellesine elini goýup silkeledi.
— Ýok, men aglamok, kaka! Gözüme der inäýdi — diýip, Salyr
bahana etdi. Oglunyň tapan ýerlikli bahanasyna, şol sözleri sesini
sandyratman aýdyp bilşine Ahal çalaja ýylgyrdy.
Ýandakly obasynyň ýigitleri Burjulynyň bir çetinden girende,
onuň sag ganat gaýasyna ýigrimi töwerekleri adam, çep ganat
gaýasyna-da şonça adam dyrmaşyp barýardy. Olaryň goltugynda
düýrlenen köne-sana keçeler, argyş çuwalçalar, geçiniň çöpürinden
işilen ýogynlygy bilek ýaly urganlar bardy. Ine, şol toparyň biriniň
öňüne düşüp barýan Esen söwdagärdi. Ol özüniň kersen ýaly gaba
telpegini taşlap, çöwürme geýipdir. Ol bolsa Esen söwdagäri hasam
kiçeldip görkezýärdi.
Daşyndan göräýmäge hemmeden kelte, ejiz görünse-de Esen
söwdagär daga çykmaga çalasyndy. Kä ýerde emedekläp, kä ýerde
harsaň
daşlardan
ýapyşyp,
edil
pişik
ýaly
dyrmaşýardy.
Beýlekilerem onuň yzyndan galmajak bolup, elinde baryny
edýärdiler. Haşlap sojaýardylar.
— Gaýrat ediň, oglanlar! Otüki, indi daş däl. Hol egne çyksak
boldugydyr — diýip, ýuwaş sesi bilen gürleýärdi. Käte yzyna
gaňrylyp, beýlekilere, öz ogullary ýaly ýigitlere goltgy berýärdi.
Bu ýigitler Burjulynyň gerşine ilkinji gezek çykanam bolsa, Esen
söwdagär muňa ikinji gezek çykýardy. Ol geçen uruşda-da bu daga
çykypdy. Ol wagt bu topara ýolbaşçylyk edýän başga adamdy. Esen
söwdagär ol mahal şu ýigitleriň çykyşy ýaly, toparyň ýaşulusy näme
diýse şony edýärdi. Dogry, ol gezek edil şu ýerden çykmandylar.
Gürpbassynam Haýtgysynyň gerşinde gurupdylar. Ine, şonda kimdir
biriniň gaty-gaty gürlänini toparyň ýolbaşçysy halamandy. Ol:
— Daga çykaňyzda ýuwaş gürläň. Herki zadam-a şeýledir welin,
dag diýilýän zat hasam gaty gürlense halamaýar — diýipdi. Esen
söwdagär şol sözleri ýigitler entek daga dyrmaşyp ugramankalar
berk tabşyrypdy. Onuň özüniň hem hemişekileri ýaly jag-jag etmän,
ýuwaş, asuda gürlemegi şonuň üçindi.
Öňki uruşda daga çykan ýigrimi töwerekleri adamdan galan bir
Esen söwdagäriň özi diýen ýalydy. Hawa, öňki gezekkileriň
arasynda Iner golagam, Atagulynyň kakasy Goňur aga-da bardy.
Ýöne olary häzir toparyň ýolbaşçysy edip iberip boljak däldi. Olaryň
biri golakdy, beýlekisi daga çykmakdan bireýýäm galan garry
adamdy. Bu zatlary gören, gürpbassynyň ugruny bilýän adam Esen
söwdagärdi.
Ine,
şonuň
üçinem
Esen
söwdagär
toparyň
ýolbaşçysydy.
Näçe ýadasalaram ellerini, barmaklaryny daşa gyýdyryp, daşa
sypjyrtsalaram topar dagyň gerşine çykdy. Dag gerşiniň çigrek
şemaly olaryň endamyny tikenekletdi. Ýukajyk çäkmenden sowuk
şaplap geçdi. Dag gerşiniň şemalynyň sowuklygyndan daşgaram
adamlar daga çykjak bolup kemsiz derläpdiler. Köýnekleri
çygjarypdy, üstesine-de şemal kakyp, çygjaran köýnekler buz ýaly
sowap, endamlaryna ýapyşypdy.
— Bu ilki çykanyňyzda şeýledir. Sowuk ýalydyr. Ynha, otüki,
işläp hereket edip ugrarsyňyz welin, howanyň maýlap gidenini
duýman galarsyňyz — diýip, Esen söwdagär aýtdy. Ol günbataryk
elini salgap, sözüni dowam etdi. — Hol daglaryň aňyrsynda bir dag
barmyş. Otüki, üstünde hemişe gar tozap ýatyrmyş. Tomsuň jokrama
wagtlaram ol ýerde tüýküligiň doňýarmyş. Ony maňa, otüki, Iner
awçy gürrüň berdi. Ine şo daga Taňrygargan diýýär ekenler.
Taňrygargan diýseň Taňry garganmyş. Otüki, onuň üstüne keýikler-ä
beýlede dursun, bürgütlerem çykmaýarmyş. Kürtler oňa Kuhbet
diýermişler. Kuh diýdigi, otüki, dag diýdigimiş. Bet diýdigem erbet
diýdigimiş. Awçy aýdýar, otüki, türkmenleriň arasynda bu daglara
Köpetdagy diýilmegem kürtleriň Kuhbet sözünden gelip çykanmyş.
Kuhbet sözüniň kürt sözi däl-de, pars sözüdiginden, kürtler bilen
parslaram aýry-aýry halklardandygyndan Esen söwdagäriň habary
ýokdy. Ol Eýran diýip, diňe kürtlere düşünýärdi.
Eýranda buluçlar, durlar diýen ýaly bir topar halk bar. Kürtlerem
edil şolar ýaly az milletleriň biri. Nakyllarda “Kiçijik halk arsak
bolar” diýlişi ýaly kürtlerem öz namysyny goraýan, söweşjeň,
gaýduwsyz,
türkmenlerde
aýdylyşy
ýaly
gözsüz
batyrlardan
diýilýändi. Bu halk ar-namysa degişli kiçijik zady-da jähennem
etmeýär. Olaryň şol batyrlygy, gaýduwsyzlygy zerarlam Eýranyň
gadym şalarynyň biri kürtleri ýurduň demirgazyk tarapyna
Kesearkaç bilen serhetdeş ýere göçürenmiş. “Türkmenlerem bir
gyzylja gurt ýaly halk, kürtlerem olardan peslär ýaly däl. Goý, olar
öz aralarynda uruşsyn, juldan çykyşsyn ýörsün” diýenmiş. Şondan
bärem kürtler bilen Kesearkaç türkmenleriniň güni bir bolsa
dawalary iki bolupdyr. Şonuň üçinem bu ýerleriň türkmenleri kürt
diýseň Eýrany, Eýran diýseň kürti göz öňüne getirýär.
Burjulynyň gerşine çykan adamlar dynç aljak bolup gol gowşuryp
oturmadylar. Oturaýyn diýeninde-de sowuk şemal olary oturtjak
däldi. Şol töwerekde görünýän daşlary togalap, gaýanyň edil
gyrasyna getirip goýdular. Öňüni urgan bilen, getiren köne keçeleri,
çuwallary, çuwalçalary bilen bagladylar. Äpet daşlary bärsinden
rejeläp goýup başladylar. Daşlary goparmasy kyn bolan ýerlerinde
ýanlary bilen getiren kerkilerini işe girizdiler.
— Bu daşlar düýbe ýetmän ýolda saklanaýmasa — diýip,
ýigitleriň biri Esen söwdagäre ýüzlendi.
— Otüki, seniň aýdýanyň näme? Saklanmag-a beýlede dursun,
otüki bu daşlar öňünde duran bir topar beýleki daşlaram alyp gider.
Niçikdir kürtleriň depesinden daşlar, otüki, doly ýaly ýagyp dursa.
Ýöne häzir ahmal bolmaň. Birden bir daşy sypdyraýmaň.
Sypaýdygy, otüki, dere ýöne ala-şakyrdy bolaýar — diýip, Esen
söwdagär
boýnuny
süýndürip,
aşaklygyna
seretdi.
Jülgäniň
düýbünden geçýän ýolda bir adamam görnenokdy.
Etrapyň ýigitleri Burjulynyň jülgesinden, Haýtgysydanam geçip,
Gümmezgaýanyň zawlaryny eýeläpdiler. Olar duşmany şu ýerde,
Eýran bilen araçäk diýip hasap edilýän Gümmezgaýada garşylamagy
ýüregine düwüpdiler.
Ýigitleriň
serkerdesi
Ahaldy.
Ýöne
Nurahmet
serdaram
garrylygyna, ýarawsyzlygyna garaman gelipdi. Ýarawsyz bolup, ol
düşekli ýatan hassa däldi. Onuň esasy keseli garrylykdy. Garry
adamam özüňize belli. “Ýanbaşym agyrýar, aýagym agyrýar” diýen
ýaly owunjak agyrylardan halas bolmaýar. Şonda-da ýigitlerden
galaýmaga ýuregi etmedi. Heý, bolman, ilkinji söweşde ýigitleriň
ýanynda bolanyny gowy gördi. Ahala nirelerde gizlenip, amatly
pursaty peýläp, nireden çozmalydygyny düşündirdi. Ýigitleriň
ýerleşen ýerlerine Nurahmet serdaram Ahal bilen ýörite aýlandy.
Ahalyň attutary Ilamanam olardan galmaýardy. Şol nirä gitse, olam
yzyndady.
Nurahmet serdar ýaşulularyň toparynyň tabşyrygy boýunça ilkinji
söweşe gözegçilik etmekçi, ozal beýle uruşlary görmedik Ahala
kömek etmekçi, ony goldamakçy. Şol pikir bilenem ol goranyş
araçäklerini ýeke-ýekeden gözden geçirdi. Ahalyň oýlap tapan
usulyna göwni ýetdi. Ony makullady.
Ryzaguly hanyň öňdäki otrýady Esen söwdagäriň Burjulynyň
gerşine çykan gününiň ertesi, gün guşluga galyp ugranda,
Gümmezgaýanyň çetinden girdi. Ahal özüniň bäş-alty ýigidi bilen
belent ýere çykyp durdy. Olaryň atlarynyň gymyldaman sanjylan
ýaly bolup duruşlary, edil ýerden gögerip çykan syrdam derekler
ýalydy.
Sap-sap bolup hatara duran goşunyň başyny çekip gelýän goşa
atyň birini göreninden Ahalyň ýüregi jigläp gitdi, sowuk gan bütin
endamyny zagyrdatdy, süňňüne ýaýrady. Ine, şol goşa atyň biri
Dorbedewdi. Ony Ahalyň ýanynda duran Ilaman tanady: Ol:
— Dorbedew, Ahal kaka, ol Dorbedew-le — diýip sesleneninem
duýman galdy. Birdenem öz sesinden özi utandy, ýüzi gyzardy.
Onuň ýüzüniň gyzarmagynyň sebäbi bardy. Ol Dorbedewi göreni
üçinem däldi. Ony utandyran zat Ahala “Ahal kaka” diýip
ýüzlenmegidi. Ilaman gaýtmazyndan öň kakasy oňa ol hakda berk
tabşyrypdy.
— Uruş döwründe sen oňa diňe “Serdarym” diýip ýüzlengin.
Sözüň diňe “Hoş serdarym, lepbeý serdarym” bolsun — diýip, berk
tabşyrypdy. Öňki endigi boýunça “Ahal kaka” diýenini duýman
galýardy. Sebäbi Ilaman entek şol kada gowy uýgunlaşyp bilenokdy.
Ilamanyň
içki
dünýäsinden,
öz-özünden
utanyp,
aljyrap
durşundan habarsyz Ahal duşman leşgeriň öňüni çekip gelýän
Dorbedewden gözüni aýyrman:
— Haramzadalar, çapylýan atlaram urşa münüp gelipdirler. Olar
urşa däl-de toýa gitmeli atlar ahyry — diýip, dişlerini gysdy. —
Türkmenleriň “Itiň boýnuna göwher daksaň, item aglar, göwherem”
diýen nakylyň manysy ine şudur — diýip düşündi.
“Dorbedewi Dorbedew etmek üçin görlen görgüler, çekilen jebrijepalary sanasaň sogaby bar. Türkmenler aty at edýänçä, eýesi it
bolar” diýip ýöne ýere aýdanoklar ahyry. Dorbedew Ahalyň geçen
ömrüniň bir bölegi. Eger şony onuň ömürbeýanyndan aýraýsaň,
onuň ömri boşap galmasa-da, ep-esli gowzaýardy. Elbetde, halys
boşap galaýmaz. Onuň ömrüni bitewi bir göwre hökmünde saklap
duran ýene bir zat bardy. Olam ogly Salyrdy.
Birnäçe aý mundan ozal, aýdaly, şu ýylyň başlarynda
“Dorbedewem duşman leşgeriniň başyny çekip, seniň üstüňe urşa
geler” diýseler Ahal ömür-ömür ynanarmydy? Ykbal diýilýän, gör,
nähili ýowuz zat bolýan ekeni. Gadymy rowaýatlaryň berýän
gürrüňine ynansaň, beýik serkerde Rüstem öz ogly Suhrap bilen
ýekeme-ýek söweşip, ony öldüripdir. Ykbal keç bolanda beterinden
beteri bar. Türkmenler “Beterinden saklasyn” diýip, ýöne ýere
aýdanoklar. Rüstem öz ogly bilen tanaman urşupdyr. Tanaman
öldüripdir. Ahal bolsa Dorbedewi gaýgyrmaz. Gaýgyrmaz, sebäbi
Ahal onuň üstündäkini ýok etmeli. Sebäbi ol Ahalyň duşmany, ähli
türkmenleriň duşmany. Iner golagyň aýdyşy ýaly “Ýylana ýanaşsaň
ahmal bolma, çakar”. Sen duşmany ýok etmeseň, ol seni ýok eder.
Ine, şu “Taýagyň ujy iki” diýilýänidir. Kim onuň özüne tarap uzan
ujundan ilki tutup bilse, beýleki ujy garşydaşynyň maňlaýyňa deger.
Birdenem “Ýa Alla! Ýa Alla!” — diýen sözler gök gübürdäp, äpet
gaýa gümmürdäp, dagdan inýän derýanyň ýoly açylan ýaly bolup
ýaňlandy. Gumdepe obasynyň ýigitleri, ýüzbaşylary Mäteriň yzy
bilen gizlenen zawlaryndan atylan ok ýaly bolup çykdylar-da, ýoluň
üstüne topuldylar. Beýleki obalaryň ýigitlerem edil şolaryň edişi ýaly
uly gykylyk bilen eňdiler. Duşmanyň edil maňlaýyndan Ýolamanyň
ýüzlügi, Ýandakly obasynyň ýigitleri topuldylar. Atlylaryň zawdan
şeýle çaltlyk bilen çykyp, duşmanyň üstüne eňşi gaplaňlaryň awa
eňşi ýalydy. Gaplaňam gymyldaman, awuna seredip ýatandyr.
Keýikmi ýa umgamy, gulanmy, aýrakmy, parhy ýok, atymyna geler
welin, gaplaň şu ýigitleriň eňşi ýaly arlap eňer, edil towşan turan
ýalydyr. Ýeke gezek “tapyrt” bolar. Ol eýýäm awunyň alkymyndadyr.
Kesearkajyň ýigitleri Ryzaguly hanyň san tutup gelýän nökerleri
gylyjyny gyndan çykaryp-çykarmanka, eýýäm olaryň alkymyndady.
Şeýle çaltlyk Eýran goşunlarynyň arasynda bir aljyraňňylyk döretdi.
Ýöne olar özlerini basym dürsediler, gylyçlaryny syryp, söweşe
girdiler. Kä galkana degýän, kä bir-birine degýän gylyçlaryň
şakyrdaýan sesleri nökerleriň galmagalyna goşulyp, güwläp durdy.
Belende çykyp, söweşe gözegçilik edýän Ahal:
— Bu näme boldugy? Nuradylyň ýýgitleri näme görnenok? —
diýip, hiç kime ýuzlenmän, hiç kime gönükdirmän, söweş
meýdanyndan gözüni aýyrman aýtdy. Ahalyň gapdalyndan söweşi
synlap duran Nurahmet serdar özünden bir ädim yzda duran atla
tarap gözüni aýlap:
— Handan, ýet! Nuradyl nämä garaşýar? Haýal etmän, hüjüme
geçsin — diýip buýruk berdi.
— Lepbeý, kaka — diýip, Ilamanyň ýanynda duran Handan
atynyň başyny öwürdi. Ol Nurahmet serdaryň öz ogludy. Ahalyň
birinji kömekçisi Çörli batyryň attutarydy, onuň aragatnaşykçysydy.
Handan baryp ýetenden soň Nuradylyň ýigitleri hüjüme geçdi.
Ýöne welin olar urşa girip-girmänkäler ýene yza çekildiler.
Nuradylyň yza çekilmeginden peýdalanyp serbazlar ýene-de ähli
güýji Mäteriň ýigitleriniň üstüne atdylar. Dişini gysyp, ýumrugyny
düwüp gaharlanan Ahalyň gözleri başga bir hadysany görüp geň
galdy. Yza çekilýän Nuradylyň ýigitleriniň sag tarapyndan bir bölek
atly gelip serbazlaryň garşysyna söweşe girdi. “Bu Nuradylyň tapan
tilsimimikä!?” diýip Ahal oýlandy. Ýöne welin Könegala obasynyň
ýigitleriniň yza çekilmegi heniz dowam edýärdi. Bu bolsa Mäteriň
ýigitlerine-de, soňky gelip urşa giren atlylara-da gaty kynçylyk
döredýärdi. San taýdan artyk bolan duşman ýigitleriň üstüne ähli
labyryny atyp abanýardy. Beýle ýagdaý dowam etjek bolsa, Mäteriň
ýigitleriniňem, soňky gelenleriňem daşyna aýlanyp, serbazlaryň
gabaýmagy ahmaldy.
Ýigitleriň ýaralylaryny söweş meýdanyndan çykarýandyklaryny
Ahalam, Nurahmet serdaram görüp durdy. Munuň özi Gumdepe
obasyna edilýän göz-görtele hyýanatdy. Onuň düzedip bolmajak
hasratlara, onda-da agyr hasratlara getirmegi ähtimaldy. Onuň
derrew öňüni almaly, soň giç bolar.
— Siz söweşe gözegçilik ediň. Ilaman, gitdik — diýip, Ahal
atynyň başyny Nuradylyň ýigitleriniň yza çekilýän toparyna tarap
öwürdi. Edil şo pursat:
— Ahal, dur men gideýin — diýip, onuň birinji kömekçisi Çörli
batyr aýtdy. Çörli batyr gorsawly Torbaly yzçynyň obasyndandy.
Gaýduwsyz ýigitleriň biri diýilýän adamdy. Onuň men gideýin diýen
sözüne Ahal:
— Ýok özüm — diýip, atyna gamçy basdy. Ol Nuradylyň
ýigitleriniň ýanyna dergazap bolup bardy.
— Bu näme, yza çekilýäňiz? — diýip, Nuradylyň üstüne gygyrdy.
Jogabyna-da garaşman:
— Ýigitler, meniň yzym bilen, ýa Alla! — diýip, gylyjyny
parladyp
öňe
okdurylyp
gitdi.
Ozal
näme
üçin
yza
çekilýändiklerinden bihabar ýigitler onuň yzyna düşdüler.
— Ýa Alla!
— Ýa Alla!
Gylyç gylyja, galkan galkana degip ýene-de şarkyldap ugrady.
Könegala obasynyň ýigitleriniň täzeden hüjümi Mäteriň atlylaryny
ekezlendirdi. Eýran goşunlarynyň saplaryny yza tesdirip başlady.
Söweş mazaly gyzandan soňra, Ilaman pursat tapyp, Ahalyň atynyň
jylawyndan ýapyşyp, ony yza burdy-da:
— Meniň serdarym! Siz indi öz ýeriňize baryp bilersiňiz — diýip,
ony söweşden alyp çykdy.
Söweş ýene birsellem dowam edenden soňra birden ýatdy.
Gaýnap duran gazanyň astyndaky ot tapba sönen ýaly boldy. Şol ody
söndürenem öýlänçidi. Bir bölek bulut bir ýerlerden gelip, bedreden
guýulýan ýaly bolup şabyrdap guýdy. Sähel salymyň içinde dünýäni
suw-sil etdi. Onda-munda suwlar toplanyp akmaga başlady.
Adamlar:
— Görýäňizmi? Allatagalanyň özem urşa garşy. Ýaňky şakyrşukury derrew dep edäýdi — diýip gürrüň edýärdiler.
Uruş gutaran badyna Ahal ýene Nuradylyň ýigitleriniň arasyna
bardy. Bu gezek onuň ýanyna diňe Ilaman ýa Handan däl, Nurahmet
serdaryň özem, Çörli batyram bardy. Dergazap bolan Ahal:
— Nuradyl, näme üçin seniň ýigitleriň giç hüjüme geçdiler?
Birdenem yza çekildi? — diýip azmly sorady.
— Biziň giç hüjüme geçmegimiz olam söweşiň bir usuly.
Gapdalymyzdaky çozandan soňra, biz duýdansyzlyk diýen zady
ýitirýäs. Sebäp, duşman biz tarapdan hüjüme garaşýar. Şol
duýdansyzlygy täzeden gazanmak üçin hüjüme giç geçdik. Biz
gizlenip ýatdyk. Duşman şu tarapda adam ýok diýip, hüşgärligi
gidereninden soň bizem hüjüme geçdik. Seň özüň aýtdyň ahyry
“Duýdansyzlyk biziň uly ýaragymyzdyr” diýip.
— Näme onda hiç zat ýok ýerinden birden yza çekildiňiz? —
diýip, at üstünde oturan Ahal gamçysynyň sapy bilen eýeriň gaşyna
kakdy. Onuň ýaňky jalanyň astynda kemsiz ezilen telpeginiň
tüýlerinden henizem damja syrygýardy.
— Ýigitleriň biri bir galagopluk tapdy. Meniň buýrugyma gulak
asman, yza çekilip ugradylar. Kimdir biri “Duşman biziň yzymyza
aýlanýar” diýip howsala döretdi.
Nuradylyň beren jogabynyň ikisi hem bahanady. Onda-da ynanyp
bolmajak, biderek, ýönekeýje bahanady. Günäsiniň üstünde tutulan
çagalar şeýle biderek bahanany oýlap tapýarlar. Sebäbi olar günä
etmezden öň ulanjak bahanalaryny oýlanmaýarlar. Şonuň üçin oňa
çaga gürrüňi diýilýär. Nuradylyňam bahanasy çaga gürrüňi ýaly bir
zat boldy.
— Men seni ýüzbaşylykdan aýyrýaryn. Özüňem Nurahmet serdar
bilen şu gün oba gidersiň. Seniň meseläňe ýaşulular sereder. Şolar
näme diýseler, şonuň bilen boluberersiň.
— Meni ýüzbaşylykdan aýrar ýaly, ozal ýüzbaşy edip sen
goýmadyň — diýip, Nuradyl nadaralyk edip gygyrdy.
— Bize Nuradylyň serdarlygy gerek.
— Nuradylyň göwnüne degen kim bolsa-da, temmisini bizden
alar.
— Nuradyl gitse, bizem gideris. Şonuň ýok ýerinde bizem ýok —
diýip, ýigitler uçgun degen däri ýaly gürpüldäp gaçdylar. Olaryň
gykylygy dik asmana galdy.
— Ýigitler — diýip, Ahal üzeňňä galyp, sag elini ýokaryk
göterdi. — Bu nämäniň gykylygy? Nuradyl namartlyk edip
söweşden
özem
namartlygynyň
gaýra
Gumdepe
durdy,
sizem
obasynyň
saklady.
ýigitlerine
Onuň
nähili
bu
agyr
düşeninden siziň habaryňyz barmy? Olaryň arasynda wepat
bolanam, ýaraly galanlaram bar. Hany aýdyň, siziň haýsy biriňiz
maňa hasabat berersiňiz? Maňa hasabat bermeseňizem, öz
kelläňizdäki telpegiň öňünde hasabat bermeli bolarsyňyz.
— Onuň näme hasaby bolsun? Uruşdyr. Uruş gansyzam bolmaz,
gurbansyzam.
— Gansyzam, gurbansyzam bolmaýan bolsa hany siziň ganyňyz,
gurbanyňyz? Ýa ol diňe özgelere degişlimi?
— Uruş bolaýanda-da hemme kişi öläýmeli, ýaraly bolaýmaly
däl.
— Eger beýle bolsa, näme üçin gaçdyňyz? Ajally öler diýip
söweşe giribermediňiz-ä. Ondan gelenem “Nuradyl gitse, bizem
gitjek diýýäňiz. Ýagşy, gidiň, gidýän bolsaňyz. Kim namart, kim
gorkak bolsa hanha ýoly. Barsynda aýalynyň ýorganyna girsin-de
gizlenibersin. Ýurdy goramaga-da, ýowy gaýtarmaga-da mert
ýigitler tapylar. Ýöne şol gaçyp baran gorkaklar ene-atasyna,
aýalyna, çagalaryna, bütin oba: “Men sizi gorap bilmedim, öz
janymdan gorkdum. Namartlyk etdim” diýsin. Özleri diýmeseler-de,
ony diýjekler tapylar, aýtjaklaram. Bu gün bütin oba eşider, ertir
Kesearkaja dolar.
Ahalyň bu sözlerinden soň dyzmaç ýigitler ýeli giden ýanlyk ýaly
pyssarypdylar.
Nuradylyň
ýüzbaşylykdan
aýrylmagyna
nadyl
bolýanlar henizem ýok däldi. Ýöne olaram öňküsi ýaly ýeňlerini
çermäp, dyzyny çyzgap dyzytdyryp duranokdylar.
— Nuradyly özündem ökderäk görýändir. Bäsdeşlik edýändir —
diýip, kimdir biri aýtdy. Onuň şeýle diýmeginiň sebäbi bardy.
Nuradylyň batyrlygy, edermenligi hakynda her hili ertekiler düzüp,
Könegala obasynda onuň şahsyýetini ýokary derejä göteripdiler.
Onuň ýolbars bilen başa-baş söweşenligi hakynda uly hekaýat
aýdýarlar. Bu gürrüňi ýaýradan onuň özüdi. Ol dagdan bir ýolbarsyň
derisini atyň öňüne basyp getiripdi.
Könegalanyň adamlary etrapyň ýigitderine Nuradyl serkerdelik
eder öýdüp tamakindiler. Birdenem Ahaly getirip ara sokdular.
Obanyň ýigitleri oňa az gynanmadylar. Olar:
— Bu Garahal gojanyň goýberen ýalňyşydyr. Bu ýalňyş birinji
uruşda aýan bolar — diýip, gürrüň edýärdiler. Birinji urşuň netijesi
olaryň göz dikip oturan, garaşan umydynyň tersine bolup çykdy. Bu
ýagdaýa bir toparlary düşünse-de, entek düşünmeýänler bardy, oňa
düşünmejek bolýanam ýok däldi.
Nuradyl Ahalyň buýrugyny ýerine ýetirmese, soňunyň gowulyk
bilen gutarmajagyna göz ýetirdi. Eger boýun egmese Ahal ony şo
wagt tussag astyna alyp bilmez. Häzir onuň ýaranlary az däl. Ýöne
soňundan näme bolar. Il-gün, oba näme diýer. Nuradylyň ýanynda
galan ýigitleriň “Dönükler ýa gorkaklar” diýip yglan edilmegem
bolup biläýjek zat. Onsoňam bu ýagdaýdan soň yzyňa düşjek ýigit
köp bolar öýdýäňmi?
— Oba gitmeli bolsa, oba ötägideris. Bolmanda-da iki gylyç bir
gyna sygmaz — diýip, Nuradyl ýüzüni-gözüni bürüşdirip torsarylyp
gürledi.
— Iki gylyç hakynda-ha gürrüň ýok-la. Gylyç bilen aşpyçagam
bir gyna syganok — diýip, Ilaman Nuradyla kakdyryp, ony aşpyçaga
deňäp aýtdy.
— Sen haýsy aşyň gatyga-aýt? — diýip, Nuradyl ony äsgermän,
oňa göwni ýetmän aýtdy.
— Haýsy aşyňam bolsam, seniň kesen aşyň gatyg-a däldirin —
diýip, Ilaman öňki sözüniň hakyky manysyny aýtjak bolýan terzde
gürledi.
Üç-dört sany nöker bilen Nurahmet serdar şo gün oba dolandy.
Onuň ýanyna Nuradylam goşuldy.
— Ýigitler, ýaşulular topary belli bir karara gelýänçäler, siziň
ýüzbaşyňyz Çörli batyr bolar. Ýaşulular karara gelensoň, kimi
belleseler görersiňiz — diýip, Ahal Könegalanyň ýigitlerine aýtdy.
Dünýäni suw-sil eden jala duýdansyz gelşi ýaly duýdansyzam
gutardy. Indi ýigitleriň telpeginiň tüýünden syrygyp damýan
damjalar diýäýmeseň ýa-da oý ýerlere syrygýan suwlar diýäýmeseň
asmandan damja damanokdy. Ýanky garalyp gelen buludam syrylyp,
gündogar tarapa geçip barýardy.
Ahal urşa gözegçilik eden belentligine gaýdyp geleninde, ýene bir
hadysa bolup geçdi. Ol Ahalyň ýatsa-tursa ýadyna düşmejek, oýuna
gelmejek, düýbünden garaşmaýan, başga biri aýtsa, kes-kelläm
ynanmajak wakasydy.
Aňyrdan gelýän iki atly Ahalyň duran ýerine otuz-kyrk ädim
galanda, atdan düşdi. Olaryň biri jylawy ýanyndaky ýoldaşyna berip,
özi pyýadalap gaýtdy. Pyýadanyň ýanyna atly barmaklyk gelşiksiz
hasap edilýär. Ol ata-baba gelýän dessur. Ol dört-bäş ädimlige
geleninde aýak çekdi. Ahala Taňry salamyny berdi. Onuň salamyny
alan Ahal ony öňem bir ýerde gören ýaly boldy. Ýöne kimdigini,
nirede görendigini hiç ýadyna düşürip bilmedi. Ahalyň gen galyp
seredýändigini görüp, Ilaman, “hi-hi” edip gülen ýaly seslendi. Ol
gülki däl-de geň galmagyň adamatydy.
— Ahal kaka — diýip, ol kakasynyň beren pendini hem unudyp
gepledi. — Bu Hally galtaman ýaly-la. Şol Hally galtaman, Hally
beg diýilýän.
— Hawa, men şol Hally galtaman, Hally begdirin — diýip, gelen
adam aýtdy.
— Seniň Hyrady beg diýenem adyň bar bolaýmasyn? — diýip,
Ahal sorady.
— Men Hyratdan, ýöne meniň beýle adym ýok, meňzeş
lakamymam ýok. Oýunlyga salyp Haly beg diýdiler. Şol Haly
begligime-de galdym.
— Sen şo gezek nähili sypyp gaçyp bildiň? — diýip, Ahal
Ilamanyň getiren kündügindäki çaýy gaýşaryp oturyşyna sorady.
Bu wagt ýigitleriň hemmesi çaýa-nahara çykypdylar. Olar
Gümmezgaýanyň jülgesini, duşmanyň gelip biläýjek ýerlerini göz
astynda saklaýardylar.
— Maňa-ha galtaman diýjeksiňiz. Ýöne siziň Garamergeniňizem
arassa perişdedir öýtmäň. Ol meniň galtamançylyk edip ýygnan elli
tümenimi alyp goýberdi. Onsoň ol galtamanyň galtamany bolaýýar.
— Alyp goýberdimi? — diýip, Ilaman sesini süýkdirip aýtdy.
Onuň sesinde, seredişinde diňe soragyň däl, geň galmagyňam
alamaty bardy.
— Şondan soň adyň eşidilmedi. Ýurduňy täzelänsiň-dä? — diýip,
Ahal sorady.
— Kesearkaçda ozalam galtamançylyk etmändim. Şo gezek öňkisoňky galtamançylyk edişimiz boldy.
— O näme üçin öňki-soňky? Akdaşaýak obasynyň malyny siz
sürüpsiňiz ahyry.
— Ýok, ony süren biz däl. Ony maňa Garamergenem aýtdy. Men
diňe Kesearkaçdan däl, hiç ýerdenem mal sürüp göremok. Ilkinji
sürjek bolşum. Onda-da ele düşdüm.
— Olar sürini süren şol murtly diýip hasap edýärler. Bu ýerde
Akdaşaýak obasynyň ýigitlerem bar. Olar biläýseler seni heläk
ederler. Olaryň içleri tütäp durandyr.
— Eger öz galtmanlaryny gören bolsalar, ony tanaýan bolsalar,
maňa hiç zadam etmezler. Garamergen aýdanda ol meni gorkuzjak
bolýandyr, köpräk pul ýonjak bolýandyr öýdüpdim.
— Beýle ynamyň bolsa gowy zat. Ýöne şondan son nirelerde
otlap-suwladyň?
— Men öňki ýaranlarymy şol ýitirişim. Bu ýerlerden gidip
Süleýman
daglarynda
boldum.
Ol
ýerde
azda-kände
galtamançylygam etdik. Bu ýigitler soň ýygnandylar. Olaram edil
özüm ýaly Nowruzaly hanyň sütemine çydaman çykan adamlar. Biz
ogurlygy, galtamançylygy ölmez-ödi üçin edýäris.
— Onda Şahrudyň töwereginde bolmaly ýaly. Süleýman
daglarynda näme işiňiz bar?
— Ol ýerde gizlenýäs. Şahrudyň töweregine käwagt barýas.
Nowruzaly hany aňtaýas. Olam entegem-ä şowuna düşenok. Käte
gala duýdurman çozýas. Galanyň garawullary bilen çaknyşyp, yza
çekilýäs. Nowruzaly han bolsa bütin töweregini ýüňdarak bilen
daran ýaly darap çykýar.
— Siziň onda şu ýerik gelmegiňiz şol zerarlydyr-ow? — diýip,
Ahal sorady.
— Hawa, Nowruzaly han şu ýerde. Bizem şonuň yzyna düşüp
geldik. Nowruzaly hanyň duşmany biziň dostumyzdyr. Kim bolsa-da
parhy ýok.
Ahal Iner golagyň duşmanyň üç ýere bölünýändigi hakdaky
akylly sözlerini ýatlady. Ol:
— Ilki duşman duşmandyr, ikinji duşman dostuň duşmanydyr,
üçünji duşman duşmanyň dostudyr — diýip, Ahalyňam, ekizleriňem
gulagyna guýupdy.
Akdaşaýak obasynyň sürüsini gideren çopandyr çolugy şol günüň
ertesi geldi. Olar Hally galtamanyň ýüzüne çiňerilip-çiňerilip
seretdiler. Olaryň biri şol diýse, beýlekisi däl diýdi.
— Şol, sesi üýtgäpdir diýäýmeseň edil şonuň özi. Gitjek ýeri ýok
— diýip biri tassyklady.
— Däl — diýip, beýlekisi garşy çykdy. — Dälli-gi onuň
ýüzünden belli. Onuň çep gözüniň aşagynda peşehordanyň yzy
bolmaly. Hany şol yz? Munda peşehordanyň ýerine nokat ýalyjak
gara hal bar. Olam birneme aşagrakda.
Şol delilden soň çopanam, çolugam: “Bu bizi talan galtaman däl”
diýen karara geldiler. Daşyndaky şaýatlar uludan demlerini aldylar.
— Sen-äýt, olaryň öňünde sarsman durduň-aýt — diýip, Ahal
Akdaşaýagyň adamlary gidip, ýanlary çolaransoň aýtdy.
— Eti ogurlan pişik bolsa, onuň üçin güjügi urmaýarlar. Men
däldigimi özüm gowy bilýärin. Eger men şo mallary süren bolsam,
düýnden bäri gaçmaga maý boldy ahyry. Beýle günäm bolsa seniň
ýanyňa gelmänem bilerdim.
— Dogry, ýöne seni bu wagt halas eden zat şol peşehordanyň yzy
boldy. Eger şol adamda peşehordanyň yzy bolmadyk bolsa, ýa-da
ony çoluk görmedik bolsa, seni heläk ederdiler. Seniň däliňe,
howwaňa seretmezdiler.
— Heläk etseler näme edeýin. Bolýan nähak zat gytmy? Meni şu
günlere salanam nähak zatlar ahyryn.
— Ýagşy, indi sen näme etmekçi? — diýip, Ahal sorady:
— Bizem siziň duşmanyňyza şärik. Heý, bolman, Nowruzaly
hana-ha şärik. Entek şu daglaryň arasynda söweşýärkäňiz siziň
gapdalyňyzda bolarys. Guma çekilseňizem şu ýerde galarys.
— Bu ýerde näme üçin galjak?
— Gum söweşi bize eýgertmez, şu daglaryň arasynda