Kesearkaç - 25

almadyk Igdir ussa aglady. Sessiz aglady, ýöne aglady. Şu agyr
hasratlaryň derdinden gara ört bolan süýnmek at ýüzüniň
ýaňaklaryndan gözýaş düwmeleri yz edip syrygyp akdy. Ussa ony
gizlejegem bolmady, süpürjegem.
Ýok ol şatlygyň däl, çekilen hasratlaryň aglanmadyk agysydy,
dökmäge ejap edilip, güýç bilen saklanan, adamlara, gözlerini
mölerdip oturan iki sany çaga görkezmejek bolup saklanan
gözýaşlardy. Haşymyň:
— Kaka! — diýen sesine Igdir ussa başyny galdyrdy, ýaňagyndan
syrygyp duran gözýaşlary bilen seretdi.
— Ýok, oglum, ýok, men aglamok — diýip, başyny ýaýkady.
Onuň şol aýdan sözlerem agy gatyşykly çykdy. Igdir ussa Halyma
öleninde aglap bilmändi. Aglasa-da diňe gijelerine ýatanlarynda,
onda-da çagalar ýatanyndan soň sessiz aglapdy. Bir günem çagalaryň
eşiklerini çatyp otyrka üstünden Iner golak geldi. Özem duýdansyz
geldi.
— Näme edip otyrsyň? — diýip, Iner golak oňa ýüzlendi. Igdir
ussa näme diýjegini bilmän aljyrady. Iner golak onuň jogabyna
garaşman, hol beýlede oýnap ýören Hamady çagyrdy.
— Hamat, ataň elindäki işleri al-da, Tyllagözel gelnejä eltip ber.
Çatsyn, ýamasyn! — diýdi. Iner golaga minnetdarlygyny bildirjek
bolanynda onuň sesi ejizläpdi, birhili agy gatyşykly eşidilipdi. Iner
golak:
— Taňryýalkasynyňy şol işleri edýänlere aýdarsyň. Ýöne özüňi
dürse ussa. Sen beýle ejizlemeli dälsiň — diýip, berk aýtdy. “Güýçli
adamynyň ejizlänini görmegem jeza” diýip, ol beýlekilere-de
düşündirerdi. Ine, şol diýýän jezasyny onuň özem çekmeli boldy.
Iner golagyň “Özüňi dürse” diýip, berk aýtmagy şonuň üçindi. Şol
günden soň şol içeriniň tikin-çatyn, kirsuwy bilen Tyllagözel, käte-
de Dursunjemal meşgul boldy. Igdir ussanyň agtygy Güljahan
şolaryň ýanyndan aýrylmady. Bir topar gybatkeşler bolsa:
— Tyllagözel bilen Dursunjemal ol ýetim naçary öz çorularyna
öwrüpdir — diýip, gürrüň çykardylar. Ýöne Tyllagözel bilen
Dursunjemal olara gulak gabardyp durmadylar. Olar “It üýrer,
kerwen geçer” etdiler. Gybatkeşleriň dilini ýygybam, kesibem
bolmaýandygyny olar gowy bilýärdiler. Şol iki gelin:
— Ony eýt, muny beýt — diýip, ýaşy gyza iş öwredýärdiler.
Ýönekeý ýamag-çatyg beýlede dursun, ol ýaka bejermegem, tahýa
keşdelemegem, beýleki inçe işlerem öwrendi. Türkmen gyzlary üçin
olaram zerur gerek zatlaryň biri. Şeýdip Güljahan öýüň tikin-çatyn
işlerini özi oňaryp başlady. Ol atasyna köýnek tikdi. Haşymyň köne
balaklarynyň birini kiçeldip, Hamada bolar ýaly etdi.
“Igdir ussanyň ogly Haşym Hywa zyndanyndan boşap gelenmiş”
diýen habar şo pursadyň içinde bütin oba ýaýrady. Çigit ýagyna
bişen çapadynyň, pişmäniň ysyny alan garynjalar ýaly adamlaryň
ýüzi Igdir ussalara tarapdy. Iner golak özüniň baga bakyp oturan
goýnunyň biriniň ýüpüni çözüp:
— Ilaman, şu goýny Igdir ussanyň gapysynda soýuň — diýip
ogluna aýtdy.
— Lepbeý, kaka! — diýip, Ilaman goýnuň ýüpüne ýapyşdy.
Ilaman ýaly jyňňyz jahylyň ýanynda bir goýnuň derisini sypyrmagyň
manysy barmy näme? Bu zatlar onuň üçin eşekden palan alança-da
ýok.
Eden kömekleri üçin Igdir ussa Iner golaga öňden minnetdardy.
Gapysynda bu gün goýun soýulmagy bolsa, ussanyň öňünde Iner
golagyň mertebesini has-da beýgeltdi. Bu ýagşylygyň aşagyndan
Igdir ussa hiç wagt çykyp bilmejek ýaly boldy. Iner golak onuň
gözüne ejizlere goldaw berýän, kömek edýän oňat adam bolup
göründi.
Bir ýylyň aýralygyndan soň gelip, öýlerini tapan Haşymyň
soragly gözleri mydama töweregindedi. Onuň gözleri Halymany
gözleýärdi. Igdir ussa dagy beýlekilerem ony aňdy. Ussa Halymanyň
ýokdugyny aýtmagyň tärini tapanokdy. Şol arada Haşymyň özi
dillendi:
— Halyma görnenok-la. Ol bir ýaňa gidipmidi? — diýip,
kakasyna ýüzlendi.
— Halymanyň ýoklugyna ýedi-sekiz aý bolandyr, ogul — diýip,
Igdir ussa zordan gepledi. Bogazy dolup, gözýaşyny zordan saklady.
Eger şu daşyndaky adamlar bolmadyk bolsa, şolar seredip
oturmadyk bolsalar, ol gözýaşyny saklajak bolubam durmazdy.
Adamlar gidensoň, Igdir ussa Haşym bilen onuň ýanyndaky
myhmana, Haşym aýtmyşlaýyn, domulla Senjaba geçen uruş
hakynda, Çyrçyklyda bolan gyrkylykly söweş hakynda jikme-jik
gürrüň berdi.
Haşym aýalynyň — Halymanyň wepat bolanyna näçe gynansada, onuň gaýduwsyzlygyna, gahrymanlygyna buýsandy. Arman, ol
şahyr däl. Eger Ferdöwsi, Rudaky, Fizuly, Jamy, Nyzamy ýaly şahyr
bolan bolsa ol hökman Halymanyň edermenligini ýazardy. Ony
türkmen zenanlarynyň edermenliginiň nusgasy hökmünde arşa
götererdi.
Ynha
Senjap
domullanyň
kämahal
bir
goşgujyk
ýazaýmasy bar. Belki, ol Halyma hakynda uly poema ýa-da
“Şanamanyň” dessanlary ýaly bir dessan ýazar. Bu waka,
Halymanyň edermenligi şeýle dessanyň döredilmegine mynasyp.
Haşym özüniň zyndandan boşadylyşy hakynda adamlara gürrüň
beripdi. Ony Gün görünmeýän, uzynly gün sähelçe wagt ýagtylyp,
ýene garaňkyrap gidýän ýerzeminde saklapdyrlar. Ol bu dar
zyndandan çykaryn öýtmeýärdi. Ýöne Hywa hanynyň köşgünde
dildüwşük bolup, hany öldüripdirler. Oňa zäher içiripdirler. Hanyň
ornuna bolsa onuň dogany geçipdir. Ol tagta çykandan soň günä
geçişlik yglan edipdir. Şol günä geçişlik zerarlam Haşym, onuň
tutulan ýoldaşlary zyndandan boşapdyrlar.
— Senjap domulla-da seniň bilen boşanlaryň birimi? — diýip,
Igdir ussa sorady,
— Siz meni tanaňyzokmy, ussa aga? — diýip, Haşymyň ýoldaşy
dillendi. — Haşym tutulmanka-da size barypdym. Tutulandan soňam
bir gezek barypdym. Sizi Hywanyň ol çetinden beýleki çetine
göçürişmäge kömek edenleň biri mendim.
— Boldy, boldy. Indi tanadym. Aýtdym-la bir gören ýüzüme
meňzeýär
diýip.
bolanymyzda:
Indi
ýadyma
“Günbatarky
düşdi.
derwezäniň
Biz
galadan
çykjak
derwezebany
bilen
gürleşdim. Sizi çykaryp goýbererler” diýipdiňiz. Adam pahyr
garradykça huşy gider ekeni — diýip, Igdir ussa ähli günäni
garrylygyň üstüne atyp zeýrendi.
Senjap Haşymyň adyny hemişe “Haşym domulla” ýa-da ýöne
“domulla” diýip tutaýsoň oba arasynda-da şol ady ýaýrady.
Çagalaram, garrylaram onuň adyny Haşym domulla diýip tutdular.
Aslynda “domulla” diýen sözüň manysyna düşmedik oba adamlary
onuň ady şeýledir öýtdüler.
Haşym domulla üç-dört gün bolup oba bilen öwrenişensoň, ilki
Iner golagyň ýanyna, soňra Ahalyň ýanyna salama bardy.
Salyryň alnyp gidilenine ep-esli wagt geçipdi. Ondan diňe myşmyşdan başga eşidilýän, bilinýän zat ýokdy. Ahalam, Halbike-de,
Aksona-da agyr hasratyň derdinden lagar düşen düýe ýaly çöküpdi.
Adamlar üçin çaý-nahar diýip, başyny galdyran Aksona agyr keseliň
derdini çekip, ýaňy aýak üstüne galyp ugran adama meňzeýärdi.
Onuň ýaňaklary, gabaklary güne ýatan esgi ýaly solgundy. Ol çala
gymyldaýardy. Ysgyny ýokdy. Bu ýagdaýy gören Iner golak oýnap
ýören çagalaryň birini:
— Bar, Tyllagözel gelnejeň bar bolsa, Aksonalara gelip, çaýnaharyň ugruna çyksyn — diýip, Ilamanlara ugratdy.
— Lepbeý, Iner kaka! — diýip, çaga duran ýerinden diýlen
ýumuşa düňk ýasady.
Haşym domulla başardygyndan Ahala göwünlik berdi. Bu öýe
gelýänleriň hemmesiniň edýäni şoldy. Bardy-geldi keselleseň, ýa-da
başyňa Ahalyňky ýaly iş düşse, Ahal aýtmyşlaýyn hemmeler senden
akyllydyr. “Ony eýt, muny beýt” diýip, hemmeler saňa akyl
berjekdir. Ýöne welin onuň akyl bermek üçin däl-de, göwnüne teselli
bermek üçin edilýändigini özgeler bilmese-de Ahal bilýärdi. Onuň
şeýledigini ozal Iner golak oňa aýdypdy.
— Türkmenleriň “Ölme-de ýit” diýen sözi ýöne ýere aýdylan
däldir. Salyry ogurlap äkidipdirler. Meni ogurlaman güýç bilen
äkidip, zyndana dykdylar. Hanyň gazabyna duşsaň bu dünýäden
tamaňy üzäýmeli. Men gidemsoň “Ölme-de ýit” diýen sözi kakamada telim gezek aýdandyrlar. Men ony eşitmesemem bilýän. Nesibesi
bolsa adam pahyr bir gün bolmasa bir gün gaýdyp geläýjek ekeni.
Özümiň-ä şol zyndandan çykaryn diýen umydym ýokdy — diýip,
Haşym domulla özüniň okaýan kitaplarynda aýralyk hakda, hijran
hakda, uzak ýyllardan soňky wysal hakda gürrüň berdi.
— Türkmenlerde “Är ölse hatyn talak” diýen söz bardyr. Şol söz
aýra düşen hakynda aýdylýan däldir. Ärinden aýra düşen aýala äriniň
ölenligini gözi bilen görenleriň biri aýtmasa, ölenligine güwä
geçmese, şol aýalyň başga birine durmuşa çykmaga haky ýokdur. Ol
ärine togsan ýyllap garaşmalydyr. Ölenligini gözi bilen gören şaýat
bolmasa, şol aýala togsan ýyllap nika düşýän däldir. Ozal şol möhlet
elli ýyl ekeni. Elli beýlede dursun, altmyş, ýetmiş ýyldan soňam
öwrülip gelen bolanmyş. Şonuň üçin togsan ýyla uzaldylanmyşyn.
— Hakdyr ol, howwa — diýip, Iner golak Tyllagözeliň demläp
uzadan çäýnekleriniň birini öňüne çekdi. Gürrüňçilik maý beren
mahaly:
— Men Çyrçykla, şol Kirşenli öwlüýä diýen ýere baryp gaýtsam
diýýän. Ýöne men ol ýerlere belet däl — diýip, Haşym domulla
aýtdy. Bu onuň oturanlardan, Iner golakdan, Ahaldan kömek
diledigidi.
Kirşenli öwlüýäniň gürrüňini Haşym domulla kakasy Igdir ussa
bilenem edipdi. Gürrüňi ussa başlapdy. Ol:
— Sen, iň soňky gezek Halymany görmejekmi? — diýip, ogluna
ýüzlendi.
— Ol ýerleri gaty daş. Men ol ýerleri tapjak däl — diýip, Haşym
aýtdy.
— Obada ol ýerini gözüni ýumup tapjak ýigitlerem kän. Şol iki
adama diýseň, olaryň hiç biri boýun towlamaz — diýip, Igdir ussa
Haşyma aýtdy. Ine şonda ol Ahal bilen Iner golak duşaýsa, şol
kömegi soramagy ýüregine düwüpdi. Ine, häzir şol kömegi
soraýmaly ýeridi. Domullanyň bu ýumşuny Ahalyň özem ýerine
ýetirip biljekdi. Eger Iner golak bolmadyk bolsa, ol ýerine
ýetirerdem. Ýöne Iner golagyň, obanyň ýaşulusynyň öňünde özüni
öňe oklamagy uslyp bilmedi. Şonuň üçinem ol Iner golaga seretdi.
— Onuň pikirini etme Haşym domulla, howwa. Haçan
ugramakçy bolsaň aýdaý. Ýanyňa belet oglany goşarys, howwa. Ol
sizi azaşdyrman äkiderem, getirerem, howwa — diýip, Iner golak
aýtdy.
Haşym şol günüň ertesi ýola düşmegi makul bildi. Ol ýany bilen
diňe Hamady alyp gitmekçidi. Senjap domulla-da gidermen boldy.
— Meň howlugym özüm bilen, bahym gaýdyp gelerin. Sen bu
ýerde dynjyňy alyber — diýip, Haşym oňa aýtdy.
— Ýok, Haşym, sen nirede bolsaň, menem şo taýda — diýip,
Senjap domulla oňa sapalak atara ýol goýmady.
Dört adam üçin bir hepdä ýeter ýaly azyklaryny, iki çelek suwy
düýä ýükläp, üstüne Hamady mündürdiler. Beýlekiler at mündüler.
Olary ýola belet bolup äkidýän Tarhandy. Onuň aýagynyň astynda
suw ýaly ýorgasy bar. Ýolagçylar Siňrenliden geçensoňlar ýol ikä
bölündi. Tarhan olaryň çep tarapa sowulýan ýol bilen demirgazyga
tarap alyp gitdi. Beýleki ýol göni arka, Çüňňül guýa tarap gidýärdi.
Haşym dagy ýolda üýtgeşik zatlary, geň galdyryjy wakalary
görmediler. Olaryň ähli gören zady çöl durmuşy, ulgam-ulgam
depeler. Ýalazy depäniň gerşinde garawul esgere çalymdaş ak sözen.
“Gazyp alyp taýak edinseň, gazma taýaklaryň naýbaşy bolardy”
diýip, Tarhan gözüni çarhlap geçýärdi.
Iňlär siňek ýok, çölüň içi diýjeksiň. Baýyrlar ýaly keserip ýatan
ak urpaklaryň, gum depeleriniň arasy durşuna janly durmuş. Haýsy
gola inseň alakalar ondan-oňa okkesdirme geçýärler. Hinleriniň
agzynda guýruklaryny tarpyldadyp haýbat atýarlar.
— Bu towşanlar garly günler-ä duşaýmaz — diýip, Tarhan
ýanyndaky Senjaba aýtdy.
Senjap onuň ýüzüne seretdi. Onuň näme diýjek bolýanyna
düşünmedi. Garlyk gün duşan bolsa, belki, Tarhan hol gaçyp barýan
towşany sypdyrmazdy. Ony kowalap alardy. Çölüň ýagdaýyna
Senjap näbeledem bolsa, Tarhan beletdi. Garly günlerde towşanyň
gaçary bolmaz. Towşan gara çümerde bulaşar ýatar. Gaçaýsa-da
uzaga gitmez. Bir ýerde aýlaw eder-de, şol aýlawdan çykyp bilmez.
Garly gün öňem şeýdip Tarhan towşan awlap görüpdi. Onuň “Garly
gün-ä görnäýmersiň-dä” diýip, ahmyr etmesi şonuň üçindi.
Tarhan dagy Çyrçykla ýetýänçäler ýolda iki gijäni geçirdiler.
Birinji
gije
Goşatal
obasynyň
çekene
mallaryny
bakýan
çopanlaryňkyda düşlediler. Süriniň çopany Garahal gojanyň agtygy,
adyna-da Golça diýýärdiler. Ýöne onuň golça meňzeýän ýeri ýokdy.
Daýaw ýigitdi. Oňa Golça adynyň näme üçin dakylandygyny Tarhan
eşidipdi. Gumda Golça diýen ýer bardy.
Goşatal obasynyň adamlary bir ýazy şol Golça diýen guýynyň
başynda ýazlapdyrlar. Şol ýerde-de Golça dünýä inipdir. Şonuň üçin
oňa — adyna Golçamyrat dakypdyrlar. Soň-soňlar onuň myrat sözi
galdyrylyp, Golça ady ýöräpdir.
Tarhan dagy şol Golçanyň myhmany boldular. Hywadan gelen,
ahunlyga ýeten adamynyň gürrüňini diňlemek Golçanyňam, onuň
ýanyndaky çolugyňam, suwçynyňam ýetip bilmeýän arzuwydy,
gökdäki dilegidi. Olar bu arzuwlaryna gel-gel Garagumuň orruk
ortasynda Gatyguýuda ýetdiler.
Bu guýyny gazdyran baý husyt bolupdyr. Onuň şol husytlygy
üçin Bally diýen adynyň yzyna gaty diýen lakamy goşupdyrlar. Oňa
ilki batlara Ballynyň guýusy, Bally gatynyň guýusy diýlipdir. Soňsoňlar bolsa Bally sözüni taşlap, “Gatyguýy, Gatyguýy” diýip
ýöredipdirler.
Haşym domullanyň ýaranlary ikinji gijäni çölde, çopansyz
guýynyň başynda geçirdiler. Ol ýerde çaý gaýnatmak, nahar etmek
meselesi Tarhan bilen Hamadyň başyna düşdi.
Ýolagçylar üçünji agşam Çyrçykly obasynyň köne ýurdunda,
Igdir ussanyň öýüniň duran ýerinde ýatdylar. Haşym bilen Senjap
domulla gezek-gezegine aýat okadylar. Kirşenli öwlüýäde “Gurhan”
çykdylar. Haşym Halymanyň guburynyň daşyny süpürdi. Hamadada şeýdip süpürmegi tabşyrdy. Gaýtjak bolanda onuň guburynyň
üstünden bir gysym gumy alyp, goltugyndan çykaran haltajygyna
saldy.
Ýolagçylar giden ýollary bilen yzlaryna dolanyp geldiler. Gelen
günleri Haşymy Ahal çagyrdy. Olaryň sag-aman gidip-gelişlerini,
ýurdy horlanman tapandyklaryny sorady. Haşym domulla gidipgelişlerinde nägile däldigini, gaty razydygyny aýtdy.
— Razy bolsaňyz gaty gowy zat. Meniň sizden bir soragym bar.
Aýdaly, bir adam birinden bir tokly alypdyr. Şony bäş-alty ýyldan
soň näçe tokly edip gaýdyp bermeli?
— Näçe alan bolsa, şonam gaýdyp bermeli bolar — diýip,
Haşym domulla aýtdy.
— Eger alnan tokly urkaçy bolsa, onda näme?
— Alnan tokly urkaçy bolsa karz beren adam “urkaçy tokly ber”
diýse, şonuň diýenini etmeli. Alşyň ýaly gaýdyp bermeli bolar —
diýip, Haşym aýtdy.
— Obada bir garyp bar. Ýagyrnişligi görnüp duran ýarlykly
garyp. Ol bir wagt birinden tokly alypdyr. Ondan bäri alty ýyl
geçipdir. Obanyň kazysy şol garyba “Sen bergiliňe altmyş dört
goýun bermeli” diýýär. Bu nähili bolýar? — diýip, Ahal geň galyp
sorady.
Bu waka Aman süregçiniň başyndan geçipdi. Bir sebäp bilen ol
Şally baýdan bir toklyny alypdyr. Aman süregçini gözünde oky
bolsa urjak bolup ýören Garamergen, ine, şol toklyny şu gün
ýatlapdyr. Aman süregçiniň gaýtaryp beren toklusyny kabul
etmändir-de, kaza arz edipdir. Kazy: “Bäş ýyl saklanan toklyny
altmyş dört goýun edip gaýdyp bermeli” diýip höküm çykarypdyr.
Saklanan her ýyl üçin mal iki esse köpelýär. Bir ýyl saklasaň iki, iki
ýyl saklasaň dört, üç ýyl saklasaň sekiz. Yzam şonuň ýaly dowam
edýär.
Algylysy oda atsaňam tütemejek garyp bolansoň Şally baý on
dört goýny oňa bagyşlapdyr. Aman süregçi oňa elli goýun beräýmeli.
Ol garyp, onça goýny nireden alsyn? Süregçi onça goýny bütin
ömrüne baýyň hyzmatyny edeninde-de üzüp biljek gümany ýok. Ol
hakda Ahal Garamergen bilen gürleşip gördi. Garamergen oňa:
— Men ondan artyk zady talap edemok. Kanun boýunça, şerigat
boýunça talap edýän. Olam Hudaýyň bendesi, menem. Ahunlaryň
aýdany, “Gurhanda” ýazylan zat hemmämiz üçin kanun — diýip,
algylysyndan el çekmejegini aýtdy. Bolmanda-da Garamergeniň
ondan el çekmejekdigini Ahal gowy bilýärdi. Şonda-da Ahal oňa:
— Aman bir öýkeni görnüp duran garyp, onça goýny nireden
alsyn? — diýdi.
— Düýesi bar, getirsin. Ýigrimi janlyň deregine alaýyn. Öýi bar.
Sataýsyn. Olam bolmanda otuz janla geçer. Üstesine gyzam bar.
Dogry, gyzy ýaşrak, onda-da biri bilen guda bolup, bahasynyň
ujundan alaýsyn.
Ahal Garamergeniň gürrüňlerini diňläp durmaga çydam etmedi.
Düýeden, öýden aýryldygy Aman süregçiniň maşgalasy gyrlar. Şeýle
boljakdygyna Garamergenem Ahalça düşünýärdi. Ýöne onuň Aman
süregçide-de, Ahalda-da köýüp ýatan ary bardy. Birwagtky düýe
ogurlygyndaky masgaraçylygyny ol entek unudanok. Ol özüniň şol
aryny Ahalyňam, Aman süregçiniňem burnundan ikli gan getirip
alar.
Ahal Aýatylla işan bilenem gürleşip gördi. Işan oňa:
— “Şeýle zat “Gurhanda” bardyr” diýip kakam aýdardy. Men ony
pylan sürede diýip biljek däl. Men arap diline oňat düşünemok.
Şonuň üçinem Könegalanyň mollasy Mahmyt molladan soradym.
Olam medresäni gutaran adam, uly ahunlaryň biri. Kakamyň
aýdanyny olam tassyklady. Ol adamlar ýalan sözlemez ahyry —
diýip, Aýatylla işan çyny bilen aýtdy.
— “Gurhanda” beýle zat ýokdur. Ol gös-göni talaňçylygyňam
baryp ýatany, suýthorluk ahyry. Süýthorlugam, talaňçylygam yslam
dini bilen bir ýere sygyşýan zat däldir. Beýle zatlar şerigatyň
tersinedir. Şo zatlaryň ýazgarylýanlygy şerigatda bardyr — diýip,
Haşym domulla çürt-kesik aýtdy.
— “Gurhanda” ýok bolsa, şerigatda ýok bolsa, şonuň ýoklugyny
subut etmeli. Ýogsa olar Aman süregçini halys gabra iterjekler.
— Ýok zat subut edilmeýär. Bar zat subut edilýär. “Ynha bar”
diýip görkezilýär.
— Şo zatlaryň şerigatyň kanunynda bar bolsa, hany görkezip
subut ediň diýmäge sowatly arap diline düşünýän adam gerek.
— Eger siz aýtsaňyz, şol dawa edýänleriň biri şony maňa ynansa,
men ony çözmäge elimden gelen kömegimi ederin.
— Meniň-ä aýtdygym, Aman süregçiniň hem saňa ynandygy.
Şonuň ugruna özüň çyk-da, özüň kömek et — diýip, Ahal aýtdy.
— Ýöne ynandygy diýeniň bilen bolmaz. Ony Aman süregçi
pesinden üç adamynyň şaýatlyk etmeginde aýtmalydyr. Ýogsa
beýleki tarapyň maňa ynam etmezligi ahmaldyr.
Haşym domullanyň talap etmegi boýunça Aman süregçi şaýat
bolaýjak adamlaryň ýanynda şu dawany alyp barmagy Haşym
domulla ynanýandygyny, şolaryň çykaran kararyna özüniň boýun
boljakdygyny aýtdy. Şondan soň Haşym domulla öz ýoldaşy Senjap
domullany alyp, Aýatylla işanyň öýüne ugrady.
Aýatylla işana aýat-okatmak üçin ony nahara çagyrypdyrlar. Ol
gelen çakylykçy bilen ugrajak bolup durka, Haşym domulla bilen
Senjap gapydan salam berip girdiler. Aýatylla işan eline alan
hasasyny ýerinde goýdy-da, töre geçip oturdy.
— Aman süregçiniň Şally baýlar bilen dawasy ýüze çykypdyr —
diýip, Haşym domulla hatymlara, ahun-mollalara mahsus bolan
salam-helikden soň aýtdy. — Şol dawanyň özüne düşýän tarapyny
tutmagy Aman süregçi şaýatlaryň barlygynda Allanyň duran sadyk
guluna tabşyrandyr.
—
Eger
şaýatlar
ony
tassyklaýan
bolsalar,
biziň
oňa
garşylygymyz bolup bilmez. Ýöne şu mahal bizi aýat okamaga
çagyrdylar. Eger siziň tagsyryňyz yjaza berse, biz bendäniň şol
ýumşuny bitirmekçi — diýip, Aýatylla işan aýtdy. Ol Haşym
domulla-da, Senjap domulla-da uly hormat goýýardy. Olaryň
sowadyny özüniňkiden ýokary görýärdi. Haşymyň sowady Aýatylla
işanyňkydanam, Mahmyt işanyňkydanam ýokarydy. Ol diňe yslam
dinine degişli kitaplary däl-de ondan başga zatlaram okan adamdy.
Ol Birunynyň, Ibn Sinanyň ylmy kitaplaryny, reýazyýat, felikaýat,
mantyk ylymlaryna degişli gündogaryň meşhur uly alymlarynyň
ençeme eserlerini okan adamdy. Ol kitaplaryň köpüsi medresäniň
programmasyndan daşgary okalan zatlardy. Aýatylla işanyň bolsa
beýle ylymlardanam, kitaplardanam habary ýokdy.
Iki söwdagär kazynyň öňünde ýüzbe-ýüz bolmaly bolanynda
Şally baýyň deregine Garamergen geldi.
— Ýüzleşmäge toklyny eli bilen beren adam gelmelidir — diýip,
Haşym domulla Garamergeniň badyny aljak boldy.
— Beýle bolsa, toklyny alan adamyňam özi gelmelidir — diýip,
Garamergen nadaralyk etdi.
— Ol dogrudyr. Ýöne maňa şu dawany alyp barmaklyk
şaýatlaryň barlygynda ynanyldy.
— Kakam maňa-da ynandy. Ine, meniň şaýatlarym — diýip,
Garamergen gapdalynda duran adamlaryň birki sanysyny görkezdi.
— Eger şaýadyňyz bolsa, biziň gürrüňimiz bolup bilmez. Onda
kazy şaýatlardan sorag etsin-de işine başlabersin.
Kazy öz işine başlandan bir ýagdaý ýüze çykdy. Kazy çynyny
aýtjakdyklary hakynda şaýatlara “Gurhandan” ant içirdi-de:
— Şally baý dawanyň bir tarapyny alyp barmagy Garamergene
sizeň şaýatlyk etmegiňizde tabşyrdymy? — diýdi.
— Ýok, biziň ýanymyzda beýle zady tabşyrmady. “Biz
“Gurhandan” ant içdik. Biz ondan daş düşüp biljek däl — diýip, olar
aýtdylar. Kazy Garamergeni goýberip, Şally baýyň özüni çagyrmagy
buýurdy.
Şally baý Aman süregçä bir tokly karz berendigini, şonuň
urkaçydygyny, ondan bäri bäş ýyl geçendigini, indem şerigatyň
kanuny boýunça hasaplaşmakçy bolýandygyny aýtdy. Haşym
domulla:
— Şerigat boýunça hasaplaşjak bolsaňyzam bir tokludan artyk
talap etmek süýthorlukdyr. Süýthorluk şerigatyň kanunyna sygýan
zat däldir, baý aga. Şerigatdan daş düşmäň — diýdi.
Baý näme diýjegini bilmän, Aýatylla işana seretdi.
— Siziň şu aýdýan zatlaryňyz “Gurhanda” barmydyr? — diýip,
Aýatylla işan Haşymdan sorady.
— Bular “Gurhanda” däl “Hadysda” bardyr. Şerigat iki sany
kitaba daýanýar. Biri “Gurhan”, beýlekisi “Hadys”. “Gurhan” bu
dünýäde özüňi alyp barmagyň kanunydyr. “Hadys” Muhammet
pygamberiň ömür beýanydyr. “Gurhanda” ýok zatlary “Hadys”
doldurýandyr. Kazylar şol kitaplaryň ikisinem gollamalydyrlar —
diýip, Haşym domulla aýtdy.
Aýatylla işan dawany özüniň açyp-çözüp bilmejekdigini aňdy.
Dawagärler bilen Mahmyt işanyň ýanyna Könegala obasyna gitmegi
makul bildi. Mahmyt işany olardan öňürti Atanur gördi.
— Siz tagsyrlaryň garşysyna gelýän adam gaty okumyş diýýärler.
Şondan pese düşmejek bolaweriň — diýip, ol öz obasynyň işanyna
tabşyrdy. Mahmyt işan Aýatylla işana ozalky aýdan sözüni
tassyklamalydy. Bu ýagdaý Mahmyt işanyň salyny gowşatdy. Ol
Haşymyň medresäniň ahunlaryndan pes däldigi hakynda, gaty
sowatlydygy hakynda eşidipdi. Ol il arasynda arap diline düşünýän
hökmünde ýaýrasa-da arap dilini bilişi ýabygorlydy. Ol “Gurhany”
suw ýaly okaýardy. Ýöne arap diline düşünmänsoň, sürelerde näme
aýdylýandygyny
aňşyrmaýardy.
Bu
meselede
Haşym
bilen
dikleşmegiň özüne ýeňil düşmejekdigini bilýärdi.
— Tagsyr, Aman süregçi bilen Şally baýyň dawasy çözülende
nädürslük gidipdir. “Gurhandan”, Hudaýdan daş düşülipdir.
— Beýle däl bolaýmasyn — diýip Mahmyt işan asudalyk bilen
aýtdy.
— Beýle zadyň, şerigat bilen bir ýere sygyşmaýan zadyň
“Gurhanda” barlygyna biziň şübhämiz bar.
— Mundan ozalam şol kanun ýöräp gelipdir. “Gurhanda” ýok
bolsa ýöremezdi. “Gurhana” müňkür bolmak günädir.
— Biz “Gurhana” müňkür bolýan däldiris. Şol zadyň “Gurhanda”
barlygyna müňkürdiris. “Gurhanda” ýok zady bar diýmek bolsa külli
günädir. Şerigatyň adyndan çykarylan adalatsyz höküm üçin
ahyretde ýalkamazlar. Onuň jaýy jähennemdir. Biziň şübhämizi
ýazmak üçin “Gurhanyň” haýsy süresinde şeýle zadyň bardygyny
aýdaýsaňyz, biz Allanyň sadyk gullary razy bolardyk.
Mahmyt işan oýa batdy. Beýlesine öwrüldi-de, sandygyň üstünde
owadan mata dolangy “Gurhana” elini uzatdy. Şol ümsümligi bilen
onuň gatyny agdaryşdyrdy.
— Mundan ozal dawa çözenler “Gurhanyň” elli üçünji süresini
açardylar. Şol süräniň adyna “Äl-nijüme” diýilýär — diýip, ol ýuwaş
ses bilen, öz aýdýan zadyna ynamy ýok äheňde aýtdy.
— Hawa, elli üçünji süre “Äl-nijümedir”. Bu “Ýyldyz”
diýmekdir. Ýöne onda algy-bergi diýilýän zada degişli hiç zat
ýokdur. Häzir siz “Gurhandan” şol süräni açyň. Senjap domulla ony
ýatdan okar. Oka, domulla — diýip, Haşym Senjaba ümledi.
Atanur öz mollasyndan nägile bolup, ondan göwni geçse-de,
Garamergen hyrçyny dişläp sögünse-de, Şally baý içini tutup dymsada, Aýatylla işan öňki hökümini ýatyrmaly boldy. Aman süregçi
Şally baýa bir tokly bergili boldy. Bu habar süregçiniň öýüne toý
habary ýaly bolup ýetdi. Olaryň dünýäsi giňäp gitdi.
Ýaradan Allanyň adalatsyzlyga ýol bermejegine Aman süregçiniň
ejesi tüýs ýürekden ynandy.
— Haşym domullanyň obamyza gelmegem Ýaradanyň emridir.
Adalatsyzlygyň boljagyny bilip, Ýaradan ony biziň obamyza
getirendir — diýip, garry ene goňşularynyň arasynda gürrüň edýärdi.
Bu waka Garamergene Ahaly öňküden-de beter ýigrendirse,
Aman süregçiniň maşgalasyna ony has beýgeldip görkezdi.
AHALYŇ SOŇKY SÖZLERI
— Habarlaş! — diýip, gapyda keserilen iki atlynyň biri öýe tarap
gygyrdy. Beýleden ýetip gelen Ilaman:
— Habaryňyzy aýdyberiň — diýip, atlylaryň alkymynda häzir
boldy. Birdenem ol atlynyň ýüzüne çiňerilip:
— Bo-how, Çaşgyn kaka, salawmaleýkim! Hoş geldiňiz!
Düşüberiň — diýip, bedewiň jylawyna ýapyşdy.
— Ilaman batyr, bu asyl senmidiň? — diýip, Çaşgyn serdar atdan
agdy. — Gurgunmyň? Hemme çaga-çugalaram gurgunmydyr? Ilgün aman-esenlikmi? Iner kakamam jany sag gezip ýörenmidir? Oba
arasy asudalykmy, mal-garaň başy bitinmidir? — diýip, Çaşgyn
serdar onuň üstüne soraglaryň uly toparyny ýagdyrdy.
— Şükür, şükür Hudaýa — diýip, Ilaman Çaşgynyň yzyny üzmän
ýagdyran soraglarynyň toplumyna birsydyrgyn jogap gaýtardy.
— Bu näme, Ahalyň özi görnenok-la? Öýde ýokmudy?— diýip,
atyň jylawyny Ilamana berip, üstündäki horjuny egnine atan Çaşgyn
serdar öýe tarap ýöneldi.
—
Ahalam
bardyr.
Biraz
dümewläpmi-nämemi,
bardyr.
Baryberiň, öýdedir — diýip, Ilaman özüne tabşyrylan atlaryň ugruna
çykdy. Salam berip, gapydan giren Çaşgyny törde tirsegini ýassyga
berip ýatan Ahal kynlyk bilen gobsunyp garşylady. Bu geleniň
Çaşgyndygyny görüp, ol ýerinden turjak bolup dyzady.
— Sen turjak bolma, ýatyber — diýip, daşyndakylaram, Çaşgyn
serdaram oňa basalyk boldular. Ahal ýaraman ýatyrdy. Üç-dört gün
bäri düşekdedi. Ol Durun etrapyna Ilaman bilen, obanyň başga
birnäçe ýigitleri bilen toýa gidip geldi. Gelibem ýykyldy. Şol
ýykylyşydy. Endamy käte-käte ot alyp ýanýardy. Tebipler ony oba
arasynda häli-şindi duş gelip duran gyzdyrma keseli däl diýdiler.
Olar muny sowuklamanyň ugrudyr diýip hasap etdiler. Bu golaýgoltumdaky tebipleriň etmedik däri-dermanlary galmady. Şonda-da
ol bäri bakyp gidiberenokdy.
Çaşgyn serdar muňa syrkaw soramaga gelmändi. Ahalyň
syrkawlygyndan habaram ýokdy. Ol Salyryň gidenligini eşidip, bir
habar tutaýyn hem Kesearkaçdaky dostunyň — Ahalyň halyny
soraýyn diýip gaýdyberipdi. Çaşgyn serdar bu ýerde Şahrudyň uly
pälwany Barat pälwanam gördi. Olam Salyryň äkidilendigini eşidip,
Ahala öz gynanjyny bildirmäge gelipdi.
Barat pälwan Salyryň äkidilenligini şol bada eşidipdi. Dogrusy
oňa-da, Huşnaf pälwana-da ýörite baryp eşitdiripdiler. Barat
pälwanam, Huşnaf Koýam gyzgyny bilen ugruna çykypdylar.
Salyryň Teraýy bazarynda görlendigini, şondanam, Isfihana alnyp
gidilendigini,
ol
ýerdenem
Hyrada
gidýän
bir
kerwene
satylandygyny Barat pälwan bilen Huşnaf Koý anyklapdy.
Kürtleriň şol meşhur pälwany Huşnaf Koý öz ogly Ysmaýyl bilen
bir hepde mundan ozal şu öýden, Ahalyň ýanyndan gidipdi. Olar
depesinden agyr bela inen Ahalyň halyny soramaga gelipdiler.
Türkmenlerde “Dertlä “Halyň niçik?” diýmegem däri-dermana
ýarpydyr” diýen söz bar. Gaýtmakçy bolanynda Huşnaf Koý:
— Men şu ýerden bardygym Hyrada atlanaryn. Ysmaýylam
ýanym bilen alyp giderin. Melek Tawus bizden bolsa Haly begem
taparyn, Salyram taparyn. Olar syçan däl ahyry, kürümiň bir
burçunda bukulyp galar ýaly — diýip gürläpdi. Haly beg diýilýän
adam Huşnaf Koýuň iň gowy görýän adamsy. Haly beg Süleýman
daglarynda bulary goldapdy, uly hossar çykan adamdy. Şonuň
üçinem olar Haly begi ýer gazarlar welin taparlar. Hem-ä öz
dostlaryna Taňry salamyny bererler, hemem Salyry gözlemäge
kömek sorarlar. Ahalyň adyndan oňa salam aýdarlar. Salyry tapmaga
Haly beg kömek ederem, taparam. Onuň oňarmajak zady bolmaz.
Huşnaf Koý aýtmyşlaýyn, ol bir gurt ýaly adam.
Öňki gezek Garagumdan ýesir düşen ogluny alyp gaýdanynda,
Huşnaf Koýy Mäteriň ýigitleri tutupdylar. Ýöne ol wagt Hally
galtaman ol ýerde ýokdy. Ol öz ýigitleri bilen Nowruzaly hany
kowalap gidipdi. Şonuň üçin Mäteriň ýigitleri nireden gelip, nirä
barýandyklaryny soranlarynda, Haly begiň uzakdaky Sabzebaryň
ýolunda bir çopanyň çaýyny içip oturanyndan habarlary ýokdy.
Ahalyň syrkawlygy Huşnaf Koýdan soň başlanypdy. Eden zady
Goşatal obasynda bolan toýa gatnaşanynda üşäpdi. Ýeňil-ýelpaý
geýnip gidipdi. Howa bolsa duýdansyz çigredi. Gylyksyz gyş güni
diýilýäni. Onda-da, Iner golak aýtmyşlaýyn, ýylan ýylynyň gyşy.
Ondan nämä garaşjak. Ahal özüniň ýagyrnysyndan, edil iki
kebzesiniň arasyndan sowugyň geçýändigini duýupdy. Şol geçýän
sowugyň ýönekeý sowuk däldigini, dümewledäýmeginiň gaty
ahmaldygyny duýupdy. Ony ýüregi syzypdy. Ýöne toýy taşlap
gaýtmaga ejap edipdi. Toý edýän Garahal gojanyň obasydy. Ol goja
bolsa Kesearkajyň hormatlaýan adamydy.
Ahalyň syýyndan çekip, gaýtmakdan saklaýan ýene bir zat, şu