Kesearkaç - 19

adam düşläp, çopanyň çaýyny içip gitse, şol çopanyň arzuwy ýerine
düşermiş. Ykbal oňa ýylgyryp bakarmyş. Şol gürrüňden habarly
Hally galtaman:
— Nowruzaly hany näme üçin düşürmediň? — diýip, öňüni
galdap duran çopandan sorady.
— Düşürjek boldum. Diýenimi etmediler. Howlugýas diýip
meni gamçyladylar.
— Näme, ol gamçy bizde ýokdur öýdýäňmi? — diýip, Hajy
gamçysyny görkezdi.
— Siz meni ursaňyz uruň. Ýöne bir käse çaýymy içip geçiň. Meni
beýle garabagt etmäň, agalar — diýip, çopan ýalbardy. Ýeri, bolýar
— diýip, Hally galtaman Haja ýüzlendi. — Çopanyň umydyny
ýolmalyň. Garaňky düşýänçä Sabzebara ýetip bilmejek bolsak,
haýdanymyzyň peýdasy ýok.
Çopanyň mürehedini kabul eden ýigitler atdan agdylar. Çopan
ýigitleri goşa alyp bardy. Gara tüňçäni çelekdäki suwdan dolduryp
çaý goýdy. Ýanyp duran oduň üstüne çöplemeler atyp, tüňçäni
derrew gaýnatdy. Onuň gaýnamyny syndyrmanam çaý atdy. Palçygy
Maşadyň meşhur küresinde bişirilen tagaşyksyz, okara çalymdaş
ullakan käsede çaýy üç gezek gaýtaryp, käsäni doldurdy. Ony
atlylaryň uluragydyr diýip, Hally galtamana uzatdy. Oduň üstüne
täzeden odun atdy. Ýigitler keýp edip çoýundylar.
— Çaýdanam beter şu ody gowy zat — diýip, ortada güwläp
duran ody öwdüler.
Okara ýaly ullakan, galyň käseden çaý owurtlap oturan Hally
galtaman gündogarda lowurdap duran daglara göz aýlady. Dag
üýtgeşik owadan görünýärdi. Kemsiz ýuwlup, yzyndanam gury esgi
bilen süpürilen pöwrize daşy ýalydy. Onuň öňünde ne duman, ne
ümür bardy. Ol burum-burum bolup çykýan mawy tüsse ýalydy.
Bu ýerden howalanyp görünýän şol daglaryň göwsünde Hally
galtaman kän bolupdy.
Kesearkaçda galtamançylygynyň üstünde tutulyp gidensoň, ol bu
jelegaýlarda durmandy. Özüni şol görünýän daglara, Süleýman
daglaryna urupdy. Ol ýerde Hally galtamanyň dostlary bardy. Onuň
iň gowy görýän dosty Ysmaýyl kürt henizem şol Süleýman
daglarynda bolmaly.
Bir gezek Nowruzaly hanyň serbazlaryndan gaçyp Süleýman
daglaryna siňipdi. Şonuň bir buky gowagynda ýatyrdy. Şol ýerde-de
erbet syrkawlady. Ol gowakdan emedekläp çykyp, özüni zordan ýola
atdy. Iýere ýok, içere ýok. Ýoluň ugrunda keserilip ýatdy. Ahyry bir
eşekli kürt şol ýoldan geçip barýarka, ony görüp ýygnady. Ony
eşegine mündürip, oba alyp gitdi. Ol obanyň tebipleriniň maslahaty
bilen syrkawa däri-derman etdi. Ine, şol kürtüň adyna Huşnaf Koý
diýýärdiler.
Huşnaf Koýuň ogly Ysmaýyl kürtem Hally galtamanyň diri
galmagy üçin elinde baryny edipdi. Tebipleriň salgy bermegi
boýunça uzak ýerlere gidip, derman otlary gözläpdi. Getirip olary
tebiplere beripdi. Tebipler şol otlardan derman ýasap, Hally
galtamanyň derdine em edipdirler. Şeýdip Hally galtaman ölümden
halas bolupdyr. Olam Ysmaýyl kürti gorapdy. Huşnaf kürt
salgydyny tölese-de, Nowruzaly hanyň emeldarlary “salgydyny
tölänok” bahanasy bilen Ysmaýylyň münüp, guwanyp ýören ýekeje
ýabysyny elinden aldy. Bu ýagdaýy aglap gürrüň beren Ysmaýyla:
— Sen häzir öýüňe gaýt. Ertir irden ýa-ha ýabyň gapyňdan örer,
ýa-da Gotaz kürtüň meýdi öýüňden örer — diýip, Hally galtaman
ony öýlerine ugratdy. Hally galtamanyň şol aýdyşy ýalam boldy.
Oýuyň ýabysyny, şo gije gapysyna getirip beripdiler.
Ol şeýle bolupdy. Özüne ýaran toplan Hally galtamanyň alty-ýedi
atlysy bardy. Atlylar Gotaz kürtüň göni öýlerine bardylar. Onuň
öýde ýokdugyny, onuň başga ýana gidip, şu gün geljekdigini
anykladylar. Onuň geljek ýoluny kesdiler. Ikindin ara obasyna
gaýdyp gelýän Gotaz kürtüň öňünden çykan atlylar onuň atynyň
jylawyndan ýapyşyp sakladylar.
— Agaýy baý, siz Huşnaf Koýuň atyny alypsyňyz.
— Hawa aldyk, ol salgydyny tölemedi.
— Şol at ertir irden Huşnaf Koýuň gapysynda örmese, siziň
özüňizem, howlyňyzam salgyda gider, düşnüklimi?
— Düşünmän näme? — diýip, rejäniň geň däldigini aňan,
gorkusyndan ýaňa ýüzüne öliniň reňki uran Gotaz kürt sesini
sandyradyp aýtdy. — Şeýdip, düşündirip aýtsaňyz gaty düşünerin.
Ýöne olaň salgydyny kim tölär.
— Ony sen tölärsiň — diýip, Hally galtaman kesgitli aýtdy. Şo
gije Huşnaf Koýuň gapysyny kakyp:
— Atyňy kabul et — diýip aýdypdylar.
Gotaz kürt Hally galtamanyň ol azmly sözleriniň ýöne gorkuzmak
üçin aýdylmandygyna gowy düşünýärdi. Bu ýerde özüne hanyň
serbazlaryndan kömegiň ýokdugyna düşünýärdi. Ony gaty gowy
bilýärdi. Olar bir gezek, iki gezek kömek eder. Üçünji gezek näme?
Sen bu ýerde bir gün iki gün däl, ýyllar boýy ýaşamaly. Nowruzaly
handan haýyş etseň bäş-on atly goragçam berip biler. Ýöne şol
atlylaryň çykdajysy onuň öz boýnuna bolar. Serbazlar Huşnaf
kürtden alnan bir ýabynyň bahasyny bir aýa ýetirmän iýer. Bu
zatlaryň hasabyna belet Gotaz kürt Huşnaf Koýuň ýabysyny gaýdyp
bermekden başga alajyň ýokdugyny duýdy.
Süleýman daglaryna seredip, Hally galtaman geçmişi ýatlap
oturan pursatynda ýigitler çopanyň okara ýaly galyň daş käsesinden
çaý içdiler. Oda çoýundylar.
— Ýolagçy ýolda ýagşy — diýip, Hally galtaman ýerinden galdy.
— Çopan, eden hyzmatyňa sag bol. Bagtyň açyk bolsun. Tutan işiň
şowuna düşsün.
— Sag boluň, agalar. Sizem arzuwyňyza ýetiň, maksadyňyz
hasyl bolsun.
Demini-dynjyny alan ýigitler ýene-de ýola düşdüler. Atlylaryň
öňünden ýylançyr deý gaçyp barýan ýol eýläk-beýläk öwrüm edip,
kyblany sypdyrman barýardy. Olar ýene üç-dört obany yzda
goýdular. Ýol uly gyrdan aşyp, ýene ikä bölündi. Ýolagçylar bu
ýerde ikirjiňlenip durmadylar. Ýene sag tarapdaky ýoly alyp gitdiler.
Bu ýerde ýoluň aýrylýandygyny çopan olara duýdurypdy.
“Çep tarapa, ileri guşluga sowulýan ýol birnäçe obalaryň
üstünden geçip, Haf çöllügine Deşti Köwire, Deşti Lura gider.
Ondan aňrygam Isfihan etrapyna urar” diýip, olara jikme-jik
aýdypdy.
Aňyrsyny görmedigem bolsa, Hally galtaman Haf çölünem, Deşti
Köwirem görüpdi. Ol bir aňyrsy görünmez duz dünýäsi, duz
çöllügidi. Ol ýerde jandar ýaşamaýar. Adamlar diňe baryp
gaýdýarlar. Il içinde “Duzda galan duz bolar” diýen nakyl bar. Şol
aýdylyşy ýaly, şol çölde düýäň maslygam galsa, guşuň maslygam
galsa, birnäçe wagtdan soň duza öwrülip gidýär.
Gadym rowaýatlarda aýdylyşy ýaly, Muhammet pygamberiň dört
sany serkerdesi bolupdyr. Olara çaryýarlar diýip aýdýarlar. Olar —
Ebubekir, Omar, Osman, Aly. Ine şol dörtleriň iň kiçisi Hezreti Aly
entek Eýrany basyp almanka, ymam Hasan, ymam Hüseýin dünýä
inmänkä şu etraplaryň ýaşaýjylary ölen adamyň jesedini jaýlamaz
ekenler. Ony şol Haf çölüne, Deşti Kewire eltip goýar ekenler. Jeset
şol ýerde duza öwrülip gider ekeni.
Hally galtamanyň eşitmişine görä, şu etrapyň hanlary henizem bir
adama ölüm jezasyny bereninde, onuň elini-aýagyny daňyp, şol
ýerde goýup gaýdýarmyşlar.
Atlylar çopanyň aýdan ýolundan sürüp, Sabzebara ýassynlar
baryp ýetdiler. Indi Şahruda çenli başga gala ýokdy. Bu iki ara Hally
galtamanam, onuň ýaranlaram beletdi. Sabzebar bilen Şahrudyň
arasynda telim gatnapdylar. Şu iki aradaky obalara gyşlaklara,
ýazlaglara çenli beletdiler. Olaryň köpüsine baryp görüpdiler,
düşläp, gijäni geçirip gidipdiler. Bu obalaryň myhmansöýer, alçak,
açyk adamlary bar. Özlerem agzybir. “Duldegşir goňşy uzakdaky
doganyňdan ýakyn” diýen pars nakylyny döredenem şu obalar bolsa
gerek.
Kowgy Sabzebara girmedi, onuň daşyndan aýlandy. Şähere girseň
adamlaryň ünsüni çekjekdi. Itler ala-galmagal edip, olaryň gelenini
ýaňy irkilip ugran, heniz uklap ýetişmedik adamlara duýdurjakdy.
“Bu topar atly nämekä?” diýip, kimler darajyk penjirelerden, kimler
gapyny çalaja açyp yşyklar. Onsoňam şäherde topar atly aýlanyp
ýörse hana habar ýetiriljekdi. Bu ýagdaýda işiň bulaşaýmagy
ahmaldy. Şunça çekilen azabyň puja çykaýmagy mümkin. Ondan
ýöne “It ne gara görsün, ne-de üýrsün” diýlişi ýaly gaçarak duran
ýagşy. Çemçeläp ýygnanlary sähel zat üçin çanaklap döküläýmesin.
Şäheriň daşyndan aýlanan atlylar Şahrudyň ýoluna düşüp
sürdüler. Hally galtaman bu ýoldan ilkinji gezek uly kerwen bilen
geçipdi. Ol mahal Hallynyň kakasy Keraly söwdagärem bardy.
Galadan daşrakda bolar ýaly esli ýol ýörediler. Şahrudyň ýoluny
ortalaberenlerinde, ýola abanyp duran köneje harabalyk bardy. Ine,
şu harabada Hallyny galtamanlar tutupdylar. Birnäçe ýyl mundan
ozal öçügsi Aýyň ýagtysyna somalyp görünýän, ýolagçylaryň
ýüregine birhili howp salýan ýykyk-ýumruk diwarlar Hally gedaýyň
Hally galtamana öwrülen ýeridi.
Bu gadymy harabaçylykda düşläp, daňdana çenli demini-dynjyny
alan, irkilip, gözleriniň awusyny egsen atlylar ümüş-tamyşda aýak
üstüne galdylar. Atlaryny haýal etmän eýerlediler. Harabanyň belent
ýerine çykarylan iki sany ýigit ýola gözegçilik edýärdi. Sabzebardan
gelýän ýoluň bir menzilini göz astynda saklaýardylar. Ýöne welin
ýoluň beýleki tarapynam gözden salanokdylar.
Ýol bilen bir eşekli düýäni idip gelýärdi. Olaryň şol öňki
galtaman wagtlary bolsa ony talardylar. Türkmenler aýtmyşlaýyn
syplymguduz sypyrardylar. Ýöne bu wagt oňa el degenok. Häzir bu
düýelini, eşeklini talamaly däl, oňa görünmezligiň alajyny edip
gizlendiler. Bu ýalňyz ýolagçy Şahruddan gelip, Sabzebara barýardy.
Nowruzaly han dagy onuň öňünden çykar. Ýolagçydan ýoluň
rahatlygyny sorar, şonuň üçinem bu ýalňyz ýolagçy bulary görmese
gowy.
Bu gezek kowguçylar gaty hüşgärdi. Nowruzaly hany şu gezek
sypdyrmajak bolmalydy. Şu ýerden sypdygy Tährana çenli kowalap
gitmeli boljak. Ol Şahruda baransoň öz goragçy serbazlaryny
köpeldäýmegi ahmaldyr. Şeýdäýse iş hasam kynlaşar. Şonuň üçin
ýigitler ýola durna ýaly eserdeň garaýardylar.
— Gelýärler — diýip, ýokarda duran gözegçileriň biri gygyrdy.
Onuň sesinde şatlygyňmy, howsalanyňmy alamaty bardy. — On
atly, hanyň özi bilen on atly başyny bozman gelýär.
— Gelibersin. Nesip bolsa olaryň başyny şeýle bir bozarys welin,
hersi bir dünýäden tasap çykaýsa nädersiň?
Hally galtamanyň bu sözlerinde onuň içki duýgusy, içki dünýäsi,
içki begenji mese-mälim duýlup durdy. Ýigrimi atly iki bölünip,
ýoluň hersi bir tarapda gizlendi. Olar käliň içinde gizlenipdi. Ýol şu
çuň käli kesip geçýärdi.
Hanyň atlylary käliň gyrasyndan gireninde, olaryň üstüne “Alla!”
diýip at goýdular. Entek käle gaty giräýmedik ýedi atly atyň başyny
yzyna öwürmäge ýetişdi. Olar Serbazlara tarap atlaryny gamça
basdylar. Gaçanlary kowalap ep-esli giden galtamanlar dolanyp
geldiler. Olar “Gaçany kowujy bolma” diýlişi ýaly şondan aňry
kowalajagam bolup durmadylar. Sebäbi, olaryň gerekli daşy ellerine
düşüpdi. Iň öňünden gelýän üç atly käle girip ýetişipdi. Şol üç
atlynyň birem olaryň uzak ýyllar boýy eden arzuwlary, gözlän guşy
Nowruzaly handy. Şol üç atlynyň daşy durşuna ýalaňaç gylyçdy.
Serbazlar sähel gymyldasa, şol gylyçlar olaryň böwründen girip,
ýokary göteriläýjek ýalydylar. Olara gylyja ýapyşara-da, garşylyk
görkezere-de maý bolmady.
— Ýaragyňyzy sypyryň! — diýip, Hally galtaman höküm ediji
seslendi. “Bular ýönekeý talaňçy galtamandyr, atymyzy ýaragymyzy
alyp goýberer” diýip, pikir eden Nowruzaly han hasyr-husur
gylyjyny sypyryp oklady. Ýesir düşen beýleki serbazlaram onuň
göreldesine eýerip, onuň edenini etdiler.
— Siz gidiberiň — diýip, Hally galtaman olara aýtdy —
Nowruzaly han bilen algy-bergimiz bar. Şol hasap-hesibimizi
gutaran badymyza, onam ugradarys.
— Ýok, biz han agasyz gitmeris.
— Gümüňizi tapyň — diýip, Hally galtaman azgyryldy. Gylyjyny
gynyna salan ýigitleriň biri “Gitmeris” diýýän serbazlary gamçylap
ugrady.
— Me gitmeseň! Al gitmeseň! Gitmezmiň?
Ýagyrnysyna ýagyp ugran gamçylar serbazlaryň pikirini basym
üýtgetdi, “Kötek güýçli bolsa ýüň gazyk ýere girer” diýen nakyl bar.
Olar ilki siňekden goranýan ýaly gamçylardan goranjak boldular.
Bolmajagyny aňyp: “Assa gaçan namart” diýip ökjäni göterdiler. Hol
beýlede, garaw gören keýikler ýaly, oýurganyp durdular. Ýaňky
gamçylan galtaman olary görüp:
— Bir eşegiň ýerine üç eşek öljek eken-dä. Duruň hany durýan
bolsaňyz — diýip, gylyjyny syryp, olaryň üstüne eňdi. Ony gören
serbazlar çyny bilen gaçdylar.
Ýigitler Nowruzaly hany atdan agdaryp, bütin eşigini sypyrdylar.
Rejäniň geň däldigini aňan han ýigitlere ýalbaryp başlady.
— Oglanlar, meni goýberiň! Isleseňiz heriňizi bir oba hojaýyn
edeýin. Isleseňiz boýuňyza deň gyzyl bereýin.
— Bu zatlary senden öň pişigem aýdypdyr. “Syçan dost, bu
hinden çykyp, ol hine girseň boýuňa deň gyzyl bereýin” diýipdir.
Syçanam: “Ýol gysga-da kireýi köp. Munuň bir emmasy bardyr”
diýip, onuň aýdanyny etmändir.
— Han bizde syçanyňkyça-da akyl-paýhas bardyr öýdýän däldir.
— Öýtmese, ynha men öýder ýaly ederin. Oňa ata-baba
görmedigini görkezerin.
— Oglanlar, ýigitler beýtmäň, maňa rehim ediň? — düşseň,
Nowruzaly han sesini sandyradyp, aglaýan ýaly edip aýtdy.
— Rehim etmelimi? Biz saňa näme üçin rehim etmeli? — diýip,
Hally galtaman çiňerildi. — Seniň zyndanynda kakam bilen geçiren
gijäm üçinmi? Ýagyrnyma urlan gamçylar üçinmi? Saýgylanyp
öldürilen kakamyň hatyrasyna rehim etmelimi? Namysyna deglip,
zorlanan aýal doganymyz üçinmi, saçyndan asylan garry enemiz
üçinmi? Diriligine ýere gömlen garry atamyz, ata süýredilen agamyz
üçinmi? Talanan goşumyz, otlanan öýümiz üçinmi, ene-atasynyň
gözüniň, gözi köwlenýän jigimiz üçinmi? Haýsy üçin rehim etmeli?
Aýt, şol aýylganç wakalaryň haýsy biri üçin rehim etmeli?
— Ýadyňdamy? — diýip, Hally galtaman sözüni dowam etdi. —
Kakam senden rehim edilmegini sorapdy. Ýalbarypdy. Günäsi ýok
ýerinden günäsiniň geçilmegini gaşyňda emedekläp, tükge düşüp,
hapysa köwşüň ogşap haýyş edipdi. Sen şonda ony depip
goýberipdiň. Belki, şonuň üçin saňa rehim etmelidir?
Hally galtamanyň bu sözleri meseläni ikuçly etmedi. Nowruzaly
hanyň başy aýlandy. Onuň göwnüne asman inip, ýer çöwrülip barýan
ýalydy. Ine, bu dini kitaplaryň aýdýan kyýamaty, ahyrzamany. Onuň
bar umydy şol gaçyp giden serbazlardady. Şolar baryp Sabzebardan
kömek alyp gelerler. Ýöne haçan gelerler? “Olar haçan gelerkä?”
diýip, galtamanlar munda garaşyp durarlarmy? Kömek gelýänçä,
olar Nowruzaly han bilen algy-bergi hasabyny gutarmazmy?
Aslynda munça atlynyň garşysyna urşar ýaly serbazlary nireden
aljak? Ýigitleriň hemmesi uruşda. Iki-ýeke galanlary haçan ýygnap,
haçan olary getirjek?
Nowruzaly han giň deňizde ýüzüp bilmän, çabalanýan adama
meňzeýärdi. Demi-demine ýetmän hopugýardy. Onuň ähli umydy
“Serbazlar geler, meni halas eder” diýen umydy salgym kowalan
ýaly, tolkunlaryň arasynda sypaldan ýapyşan ýaly bir zatdy.
Ýigrimi atly Nowruzaly hany gezek-gezegine ýençdiler. Eger oňa
“pylança gamçy urmaly” diýip, höküm edilen bolsa, urulmaly gamçy
näçe köp bolsa-da, garaz, bir ujypsyz umyt, diri galmak umydy yş
berjekdi. Şol höküm edilen gamçylar urulanda, ölmän galaýmak
umydy bardy. Nowruzaly hanyň şu ýagdaýynda diri galmak umydy
düýbünden ýokdy. Gamçy oňa ölýänçä uruljakdy. Eger şu mahal ýüz
atly serbaz boşatmaga geläýende-de, Nowruzaly hanyň diri galmak
umydy ýokdy. Galtamanlar gaçmaly bolaýanlarynda-da ony gylyç
bilen iki bölüp gitjekdiler. Nowruzaly hana diňe gözüni ýumup,
ölümine garaşaýmak galýardy.
Şahrudyň hanyna gamçy urup, horlap başlamazdan öňürti, atyň
tezegini agzyna dykdylar. Şoňa meňzeş bir topar jezalary oýlap
tapdylar. Iň soňunda-da gamçylap öldürdiler. Yzyndanam ata
süýretdiler. Iň soňunda-da tanalmaz ýaly bolan öli göwresini ýoluň
ortasyna taşlap gitdiler.
RYZAGULY HANYŇ ÇADYRYNDA
Ýolamanyň Çaloýuga giden ýüzlügi sag-aman dolanyp geldi.
Maru-Şahu-jahandan gelýän üsti galla ýükli kerweni gylyny
gymyldatman alyp geldi. Fahreddin mürzäniň atlylaryny dargadyp,
üç sany ýesiri tutup getirdiler. Onda-da nähili ýesirler. Ahal olaryň
ikisini tanaýardy.
— Hä-ä... Fahreddin mürze, Aly Aşrafy han, hoş gelipsiňiz —
diýip, Aly Aşrafynyň adynyň soňuna han lakamyny goşup aýtdy.
Başga wagt bolanynda Aly Aşrafy özüniň han lakamyna guwanardy,
ýylgyrardy, guşy uçardy. Ol bir wagt Gümmezgaýada Dorbedewi
kabul etmäge geleninde, han diýen söze nähili göterilýärdi. Edil
uçaýjak bolýardy. Özüni dogrudanam hanmykam öýdýärdi.
Ahal bilen deň çapyksuwar, deň seýis bolansoň ol özüni Ahalyň
garşydaşy
hasap
edýärdi.
Ýaryşlarda,
ýeňşi
elinden
alýan
Dorbedewe-de, Ahala-da ýüreginde baslygyp ýatan gahar, kine,
göriplik bardy. Şonuň üçinem Ahala ähli babatda ol özüni duşman
saýýardy. Gözünde oky bolsa urjakdy. Gahar-gazaby bir gaýa bolsa,
Ahalyň üstüne eňterjekdi. Asman paýyny çekip bilse, şonam çekip,
Ahalyň üstünden inderjekdi. Arman ony çekip bilenokdy.
Ol Ahaly şeýle ýigrense-de, özüniň adyny tutup, gapdalyndan han
diýen sözi goşanda, Ahalyň keşbi üýtgäp giden ýaly, özüne has
ýakyn ýaly bolup görünýärdi. Ol Gümmezgaýada şeýle bolup
görnüpdi. Häzir bolsa Aly Aşrafa han sözi beýle täsir etmedi. Gaýta
şol han diýen sözüň aňyrsynda birhili howp bar ýaly bolup göründi.
Üçünji ýesiriň ýüzüne Ahal çiňerilip-çiňerilip seretdi. Bu ýüzi,
keşbi bir ýerde gören ýaly boldy. Ýöne nirede görendigini
hakydasyna getirip bilmedi. Ahyry özünden sorady:
— Sen kim? Nireden borsuň?
— Men Ysmaýyl Koý. Süleýman daglaryndan bolaryn, agasy.
— Hym-m... — edip, Ahal dymdy. Serbazyň ady oňa tanyş däl,
ýaşaýan ýerem. Ol Eýranyň käbir ýerlerinde bolup görüpdi. Ýöne
Süleýman daglaryny diňe uzakdan synlapdy. Ýadyna saljak bolup,
şubela synansa-da bolmady. Näme diýseňem şu ýüz onuň gören
ýüzüdi. Ahyry ýesiriň özüne sorag berdi.
— Sen meni tanadyňmy?
— Güman edýän, siz agaýy Ahal dälmi?
— Edil özüdir — diýip, Ahal çala ýylgyrdy. Ol häzir serbaz özi
hakda aýdar, nirede görendigini beýan eder, şonuň bilenem ony
nirede görendiginiň, tanyşlygynyň üsti açylar öýtdi. Ýöne ýesiriň
soňky sözi onuň ýerden galan umydynyň aýagyndan çekip ýere
düşürdi.
— Seň Fahreddin mürze bilen, Aly Aşrafy han bilen
garyndaşlygyň-a ýokdur?
Ahalyň sowal bermegi ýöne ýerden däldi. Ol Aly Aşrafy nazarda
tutupdy. Söweşde Fahreddin mürzäni ýesir alansoňlar, Aly
Aşrafynyň özi baryp ýesir düşüpdi. Ol Ýolamana ýalbaryp,
Fahreddin mürzäniň goýberilmegini haýyş edipdi. Oňa ummasyz
baýlygy wada beripdi. Özüniň seýisläp ugran Sawur atly atyny
hödürläpdi. Ol at Rabatyň neslindendi. Rabatyň adyny eşitmedik
Eýranda-da, Turanda-da ýok bolsa gerek. Ýolaman oňa at üstünden
seňrigini ýygryp seretdi.
— Siz adam alyp, adam satmaga öwrenen haramzadalaryň
toparysyňyz. Seniň bu pyglyň bolmaz.
Umydy üzülen Aly Aşrafy durjagyny-da, yzyna dolanjagyny-da
bilmedi. Ol söweşde ýesir alnan ýesir däl. Onuň özi gelipdi. “Özi
gelen keýigiň iki gözünden başga aýyby ýok”. Beýleki gaçyp giden
atlylar ýaly olam gaçyp gidip biljekdi. Ýöne ol söweşýän duşmanyň
mertligine bil baglap, yzyna dolanyp gelipdi.
Özi gelen Aly Aşrafyny Ýolamanyň ýigitleri hem saklajak bolup
durmadylar. Onuň boýnuna tanap atyp: “Senem indi ýesir” diýmegi
namartlyk hasapladylar. Ýöne welin ýesir düşmegi Aly Aşrafynyň
özi isläp gelipdi. Ol Fahreddin mürzäniň janyny goramaly adamdy.
Mürzesiz yzyna dolanyp barsa, özüne näme garaşýandygyny Aly
Aşrafy gaty oňat bilýärdi. Ryzaguly hanyň jellatlary dönük
hökmünde Fahreddin mürzäni öz eli bilen ýesir beren adam
hökmünde onuň kellesini aljaklar. Beýdip kellesini giderenden ýesir
düşenini kem görmedi. Ýesir düşse eline, aýagyna zynjyr salarlar.
Dagy ýagdaý ýok. Bu gumuň içinde ýesirleri saklar ýaly jaý ýok.
Ýesirleri saklap biljek zat eline-aýagyna urlan zynjyr ýa-da çöpürden
işilen tanap.
— Bularyň eline-de, aýagyna-da zynjyr urmaly — diýip, Ahal
töweregindäkilere buýruk berdi. Zynjyr sözüni eşiden Aly Aşrafy örgökden geldi. Ol Ahala ýüzlendi:
— Men ýesir däl, agaýy Ahal. Meniň özüm geldim.
— Sen Maşatdan Gorla özüň gelensiň — diýip, Ahal oňa alarylyp
seretdi. Onuň Gorly diýýäni häzir Ryzaguly hanyň atlylarynyň
eýeläp ýatan guýusydy. — Gorludan Çaloýuga-da özüň baransyň.
Çaloýukdan bärik welin, seni tutup getirdiler. Düşdüňmi, Aly Aşrafy
han!
— Men özüm gelmedik bolsam, meni tutup getirip bilmezdiler.
— Uruşda gaçyp barýan adamyny kowalaýarlar. Gaçyp barýan
adamyň birden aty büdräp ýykylýar, ýa özi büdreýär, ýa-da gylyç
bilen türresine kakyp büdredýärler, şeýdibem ýesir alýarlar.
— Meniň atym büdränok — diýip, Aly Aşrafy han sözüni
gaýtalady. — Özem büdränok, gylyjam degenok.
— Eger atyň büdremedik bolsa, gaçyp gidäýip bilmediň ahyry.
Eger gaçyp gidip bilmedik bolsaň, şol atyň büdredigidir.
— Bilmedim welin, agaýy Ahal, meni ýesir hökmünde saklamak
mertlig-ä däl.
Ahal oňa gabagynyň astyndan hyrsyz gözleri bilen seretdi.
— Mertlik diýip nämä düşünýärsiň? Nämäni göz öňünde tutýaň?
Köp bolup az adamyny urmak, güýjüm ýetýär diýip, ony gul edip
saklamak, öýüni-ýurduny talamakmy? Iki-üç esse güýjüňize
baýrynyp, biziň üstümize geldiňiz. Şolam mertlikmi? Ryzaguly
hanyň özüni orta çykaryp, başa-baş söweşdiräýseňiz bolmadymy?
Ine, şolam mertlik bolardy. Mertlik diýýäň. Garrylary, çagalary,
aýal-ebtatlary
Kesearkaçdan
aýraňyzda
mertlik
edip
aýra
salypmydyňyz? Bizi şu guýa çenli mertlik edip kowalap geldiňizmi?
Beýle mertligi bizem edip biljek. Häzir meniňem size güýjüm ýetýär.
“Äkidiň-de mürze bilen Aly Aşrafynyň kellesini kesiň” diýerin
welin, şol seniň diýýän mertligiň bolar.
Aly Aşrafynyň ýüzi ak tam ýaly agaryp, näme diýjegini bilmän,
kirpi ýaly ýygrylyp durdy. Suwa batyrylan pozzam telpek ýaly
müzzerdi. Gyzyp duran Ahalyň ýaňky howply buýrugyny beräýmegi
hem daş däldi. Eger şeýdäýse, Ryzaguly hanyň agyr goşunyndan,
Maşatdaky sandyk-sandyk altyn şaýyndan, onuň dagy ýarýan, ýeri
godukladýan howply demindenem ýetjek delalat ýokdy.
— Iň gowusy, bar, eliňi-aýagyňy daňarlar ýa-da zynjyr ururlar.
Garaz, gaçmaz ýaly ederler — diýip, Ahal sözi gutardym hasap etdi.
Olary alyp gidenlerinden soň Ysmaýyl Koýyň daşyna geçdi.
— Mertlik, namartlyk hakda gürrüň etmäge seniň meýliň
ýokdur-da?
— Ýok, agaýy Ahal. Men bir garyp adam. Siz näme diýseňiz
boýun men.
— Boýun bolsaň, seni daňybam, zynjyrlabam durmazlar. Sen şu
töwerekde boluber. Gaçyp gitjek bolma, Ogly ýesir düşensoň,
Ryzaguly han bir ýaraly gaplaňdyr. Barsaň jan ajygyna seni ýuwdar.
— Bolýar, agaýy Ahal. Men gaçyp gitmejegime Melek
Tawusdan ant içýärin.
Onuň ýüzüne hyrsyz gözleri bilen sereden Ahal: “Bu nähili ant
boldugy?” diýip içini gepletdi.
Ahalyň mertlik hakynda ýesirler bilen gep atyşýan mahalynda,
olaryň duran ýerinden üç-dört gol ilerde, Gorly diýilýän golda, uly
goşunyň düşlän ýeriniň ortarasyndaky çadyrda Ryzaguly han ýaraty
gaplaň ýaly yňranýardy. Onuň töwereginde bolýan ähli gymylda
gahary gelýärdi. Tomsuň yssysyna çydaman ýatan it ýalydy. It
eýesini näçe gowy görse-de, ýaranjaňlyk etse-de, yssy günleri
sähelçe lak atylanlygy üçin eýesine topulmakdan, agyz salmakdan
gaýtmaz. Her näçe oýunçy it diýseňem, şo mahal olaryň ýadyna
oýun düşmez. Ryzaguly hanam şu mahal şeýledi. Söz oklany ýarjak
bolup, azgyrylyp durdy.
Ol kapasa düşen möjek ýaly bir ýerde durup bilenokdy. Şol
zygyrdap, aýlanyp ýördi. Özüniň başyna düşen bu hasratyny,
Fahreddin mürzäniň türkmenlere ýesir düşmegini Nowruzaly handan
gördi. Fahreddin mürzäniň ýüzlügini kerweniň öňünden ibermäge
perman beren özüdi. Bu ýerde Nowruzalynyň günäsi ýokdy. Ol diňe
şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanyň permanyny berjaý etdi.
Hany berjaý etmänem görsün. Bu ýeri uruş meýdany. Munda ýerine
ýetirilmedik perman iň bärkisi gorkaklyk hasap edilýär. Uruşda
gorkaklary ile görelde edip, ölüm jezasyny berýärler. Bu ähli
uruşlaryň ata-baba gelýän kanuny. Bu kanun uruş ilki çykanda, urşuň
özi bilen dünýä inipdir.
Uruşda permany berjaý etmezlik dönüklik bolup biler. Dönüklik
bolsa hemişe iň uly günä hasap edilipdir. Dönükligiň özünden
ýokary günä ýok. Şonuň üçinem dönüge uruş wagtymy-dälmi, onuň
parhy ýok, hemişe ölüm jezasy berlipdir. Dönükleri diňe dönüklik
edilen tarap däl, beýleki tarapam halamandyr.
Rowaýatlar aýtmyşlaýyn, Isgender Zülkarnaýn bir mahal Eýrana
garşy uruş edip gelipdir. Ýedi yklymy alan Isgender Eýrany hiç alyp
bilmänmiş. Galanyň daşyny gabap köp ýatypdyr. Ahyrynda hem
dönükleriň kömegi bilen gala girenmiş. Söweşde ýeňlen Eýran şasy
ýaraly bolup ýykylanmyş. Isgender onuň kellesini dyzynyň üstüne
alyp göterende, Eýranyň şasy gözüni çalaja açyp:
— Saňa näçe güýçli diýselerem, sen meni güýç bilen ýeňmediň.
Sen meni dönükleriň kömegi bilen ýeňdiň. Bu gün maňa dönüklik
edenler, ertir saňa-da dönüklik eder — diýip, iň soňky deminde
aýdanmyş. Şeýdibem ýeňlen şa amanadyny tabşyranmyş. Ölen şanyň
kellesini dyzynyň üstünden aýran Isgender:
— Eýran şasyna dönüklik edip, bize kömek eden adamlaryň
hemmesini gylyçdan geçirmeli — diýip perman beripdir. Isgenderiň
weziri:
— Bu nätdigiň boldy? Olar indi biziň öz adamlarymyz ahyry?
— diýipdir.
— Olar asuda günde Eýran şasynyň elinden ýal iýip ýörkä, şol
şanyň öz adamlarydy. Oňa dönüklik eden adamlar ertir menem sylap
goýarlar, dönüklik etmezler öýdýäňmi? Zanny dönüge ynam bolmaz.
Baryny gyryň — diýip, öz permanyndan dänmändir.
Eger müňbaşy Nowruzaly han Ryzaguly hanyň permanyny ýerine
ýetirmedik bolsa han ony dönük diýip yglan ederdi. Ol dönüge
berilýän jezany bererdi. Şondan gelenem ýene oglunyň ýesir
düşmeginde ähli günäni Nowruzaly hanyň üstüne atdy. Ýogsa
Nowruzaly han oňa:
— Bu işe ýüzbaşylaryň başga birini tap. Mürzäniň saly gowşak
— diýip duýdurypdy.
— Saly gowşak bolsa, goý bekesin. Olam hanyň ogly. Oňa-da atabraý gazanmak gerek ahyry.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen hanymyz, türkmenler at-abraý
diýen ýaly zady saňa beýle aňsatlyk bilen bermezler — diýip,
Nowruzaly han janygyp aýtdy. Ýöne häzir oglunyň hasratyny çekýän
Ryzaguly han onuň sözlerine pitiwa etmedi. Öz diýenini etdi.
Şeýdibem ogluny türkmenlere ýesir berdi.
— Gulamaly!!
— Lepbeý, şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz!
— Hyrady begiň yzyndan adam iberildimi?
— Aýdan dessiňize iberildi, şalaryň şasynyň nazary siňen uly
hanymyz.
Bu wagt çadyryň gapdalynda uly zenzele turdy. Ryzaguly han:
— Bu nämäniň gykylygy?— diýip, işik agasyna gazaply seretdi.
— Serbazlaryň biri başga biriniň içjek suwuny ogurlapdyr.
Ryzaguly hanyň goşunlarynyň arasynda serbazlaryň içjek suwy
birnäçe günden bäri ölçelip berilýärdi. Suwuň ýetmezçiligi, onuň
berk ölçege girizilmegi serbazlaryň arasynda-da, atlaryň arasynda-da
uly kynçylyk döredýärdi. Suwsuzlykdan ýaňa ölen atlar bardy.
Atlara ajy suw berilýärdi. Ýöne ajy suwam köplük däldi. Ajy suw
içýän atlar edil içi geçýän adamlar ýaly egrelip ýördüler. Bu atlar
bilen kowsaň ýetip boljak däl, gaçsaň gutulyp boljak däl. Olar ata-da
meňzänokdylar. Awçylaryň tazysy ýaly egrelip ýören bir zatdy.
Ata berilmeli ajy suwy özleri içip, içinden gan geçip, orak ýaly
egrelip ýören adamlaram gyt däldi. Suw üçin serbazlaryň arasynda
häli-şindi ýumrukly söweşlere baryp ýetýänleri bolýardy. Şol
söweşleriň gylyçly, hanjarly söweşlere öwrülýänlerem ýok däldi.
Suw üçin urşup, eýýäm ikimi-üçmi serbazyň ölenligi hakyndaky
habary
Ryzaguly
hanyň
gulagyna
ýetiripdiler.
Olaryň
ýaralananlaram köpdi.
Ryzaguly han çadyryndan çykyp, beýle ýanynda hümer bolup
duran, edil gowaça paýlaşýan ýaly ala-wagyrdy edýän serbazlara
gygyrdy. Tutaklanyp durlan serbaz Ryzaguly hany görüp, tutaklap
duranlaryň elinden sypdy. Ylgap baryp hanyň aýagyna ýykyldy.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, meni bularyň
deminden halas ediň! Men onuň suwuny içemok, özüme berlen suwy
içdim. Bular meni öldürjek bolýarlar.
Bu serbazyň pars däldigini Ryzaguly han gepleýşinden tanady.
Bu serbaz lurmy, buluçmy, kürtmi? Garaz, pars däl. Kesearkaja diňe
öz güýji bilen hüjüm etmeli Ryzaguly han özüne serbazlary Eýranyň
topragynda ýaşaýan başga milletlerdenem alypdy. Ine, şol serbazam
şolaryň biri bolmaly. Ryzaguly han onuň depesinden ýigrenç bilen
seretdi. Hanyň gözleri awa seredýän ýolbarsyň gözi ýaly aýylganç
alarylyp durdy. Özem edil gan öýen ýalydy. Gözüň togalak ak
ýagynda çylgym-çylgym gan yzy bardy. Bu gan çylgymlarynyň
hanyň gahar-gazabynyň alamaty bolmagam, ýesir düşen oglunyň
pikirini edip, uzyn gije ýatmansoň, ukynyň alamaty bolmagam
ahmaldy. Garaz, onuň gözleri gijelerine yşyk düşen möjegiň gözi
ýaly gyp-gyzyldy.
— Eýranyň kanuny boýunça saňa jeza bermeli bolsa, seniň bir
eliňi keserler. Bir elsizem senden serbaz bolmaz. Suw ýagysy,
ýalýagysy bir garantga ýaly bolup galarsyň. Onuň ýaly garantgalar
ozalam az däl. Iň gowusy muňa kyrk gamçy uruň!
— Şalaryň şasynyň nazari siňen uly hanymyz kyrk gamçy meni
öldürer.
— Ogurlyk edeniňden öleniň gowudyr. Äkidiň! — diýip,
Ryzaguly han azmly buýruk berdi. Günäkär serbazy süýräp äkitdiler.
Gitmejek bolup çarbaýlyk edýän serbaz ilki hana ýalbaryp gykylyk
etdi, soň daşyndakylara gargynyp, aýaklaryny çabalandyryp, uly
zenzele turuzdy. Gygyrsa-da, çabalansa-da serbazy alyp gitdiler.