Kesearkaç - 17

Nuradyly sokmak onuň uly arzuwydy, gökdäki dilegidi. Şol emeli
alyp bolsa, Iner golak ýaly Taňrysyny tanamaýan bozgaklaryň
gözüne görkezer. Niçikdir şolar sanly günüň içinde “Jan aga” diýip,
başyny etegine salyp, Atanuruň gaşynda dyza çökäýse.
Dyza çökäýse näsini aýdýaň? Ýöne bu zatlar entek “durna gökde,
duzak ýerde” bolup, Atanuruň göwün ýüwürtmesi, kowalaýan
salgymy. Onuň hakykata öwrülmegi üçin edilmeli iş kän. Ilki bilen
Hyrady begiň tabşyrygyny ýerine ýetirmeli. Goltugynda göterip
ýören gabyndaky zäherden Ahalyň iýjek naharyna, içjek suwuna
damdyrmaly. Damdyrmaly diýip dilde aýtmak aňsat. Hany
damdyrjak bolup gör. Adamlar töweregiňde seredişip durlar.
Üýtgeşik hereket etmäge wagtam ýok, maýam ýok.
Atanur Ahalyň iýýän naharyndan, içýän çaýyndanam uzakda. Oňa
şubela golaýlaşjak bolýar. Ýöne başa baranok. Onuň ýüregine
aralaşan gorky barha güýjeýärdi. Soňabaka elleri ýuwaşja sandyrap
ugrady. Içi giden ýaly egreldi. Ýüzi gara-ört boldy. Günäsiz bir
adamyny öldürjek bolsaň aňsadam däl ekeni. Ynsaba gezek galsa ol
Iner golagy bilen bütin Ýandakly obanyň adamlaryny “ol dünýä”
ugradyp biljek. Onuň ellerini sandyradýan, gara-ört edip horlaýan zat
onuň öz janydy. Onuň ýüregine düwen pikirini biläýseler, ony
saňsara daş edäýmezlermi? Dünýäde iň uly günä dönüklik hasap
edilýär. Onuň bäri ýanyndakam ganhorlyk. Onda-da bu wagt Ahala
kast edendigiňi bilseler it alan sanaja döndererler. Bu goluň içinde
atlaryny
tabyrdadyp
ýörenlere
seret.
Olar
seni
degirmeniň
bokurdagyna düşen däne ýaly edip üwärler.
Atanuruň şol sandyrap, basga düşüp ýören wagty onuň içki
dünýäsinden bihabar Iner golak:
— Sen ýaramaýan bolsaň öýe gaýdyber. Ýüzüň-gözüň gökdalak.
Gün urupmy, gaýzygypmyň? — diýdi.
— Ýaraman maňa üýtgeşik bolýan zadam ýok. Janym sagat,
işdämem ýerinde. Ýöne biraz ukym bozulypdyr diýäýmeseň.
Ýatamda ynjalyksyz ýatýan.
Şu geçen üç-dört günüň içinde öňki göze doly Atanur ekinleriň
gyrasynda goýulýan garantga dönüpdi. Erbet pyglyny durmuşa
geçirmek üçin onuň oýlanmadyk, pikirlenmedik zady bolmady.
Oýlanyp-oýlanyp tapany goltugyndaky alahöwren ýaly bolup ýatan
gabyň içindäki guýa dökmek boldy. “Möjegiň gözlegi garaňkylyk”
diýen ýaly, gijäniň bir wagty garaňka dulanyp, zäheri guýa döküp
gaýtdy. Ony hiç kim görmedi.
“Guýyny zäherläpdirler, bir at ölüpdir” diýen habary Garamergen
şol günüň ertesimi, biri günümi eşitdi. Ol aşaky dodagyny mazaly
agyrýança dişi bilen gysyp, ahmyr etdi. Onuň bar ynamy şoldy.
Olam bolmady.
— Kakaň tabşyrygy ýerine ýetirmändir. Ne bir gymmat dermany
zaýalapdyr. Hyrady beg ondan nägile — diýip, Nuradylyň ýüzüne
gaharly seretdi.
AHAL ATLANANDA
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, müňbaşy
Nowruzaly han Şahrudy siziň huzuryňyza girmäge yjaza soraýar.
— Goýberiň — diýip, Ryzaguly han elini salgap aýtdy. Çadyryň
eňsisini serpip içerik giren Nowruzaly han sag elini kükregine
goýup, başyny egdi. Ryzaguly han:
— Salamyňy kabul etdik, Nowruzaly han. Ýeri, nähili şum habar
getiren bolsaň aýdyber — diýip, müňbaşyň ýüzüne ýaraly ýolbars
ýaly, gan öýen eýmenç garagyny dikdi.
Üç-dört günden bäri Eýranyň goşunlary türkmenleriň üstüne doly
güýji bilen hüjüme geçip bilenokdy. Goşunyň esasy kynçylyk
çekýän zady suwdy. Bäş müň aty, bäş müň adamyny suwa
ýakmagam, bu gumuň içinde dilde aňsat. Üstesine-de türkmenler yza
çekilen ýerlerindäki ähli guýulary gömüpdirler. Olaryň köpüsini
täzeden gazdylar. Ýöne birinden suw çykaryp bilseler, ikinjiden
çykaryp bilmediler. Çykarýanlaram gaty ujypsyzdy. Bir gowa, iki
gowa çekdigiň gutarýardy. Onsoň garaşyp oturmaly, syrygyp suw
ýygnanýança. Şeýdip onça adamyny, onça ýabyny suwdan gandyryp
bolmajakdygyna Nowruzaly müňbaşam, Ryzaguly hanam gowy
düşünýärdi.
Suw meselesini çözüp biläýjek Kesearkajyň ýaplarydy. Şol
ýaplardan suw almak üçin telim kerweni ýola saldylar. Ol ýerden
suw getirjek bolsaň, kerwen pesinden iki gün ýa-da bir gije-gündiz
ýol ýöremeli. Bu ýoluň bir tarapy. Yzyňa-da şonuň ýaly. Her
kerwene iki-üç günden soň garaşmaly. Bir päsgelçilik bolmasa, bular
bilen mydar etmek boljakdy. Ýöne welin päsgelçiligem ýüze
çykýardy.
Suwa
giden
kerwenleriň
eýýäm
üçünjisiniň
talanandygyny, dargadylandygyny Ryzaguly hana habar berdiler.
Indi her kerweniň ýany bilen goragçy atlylary ibermeli. Soňky gezek
iberilen kyrk atlynam dargadypdyrlar, şol çaknyşykdan sypyp gelen
atlylar kerweniň şum habaryny Nowruzaly hana ýetirdiler.
— Kyrk-elli atly bilen kerweni gorap bolanok. Asyl suw almaga
maý berenoklar. Olar köp. Bir topary goragçy serbazlary uruş bilen
güýmese, ikinji bir topary başga tarapdan gelip, kerwene daraýar.
Suwçulary ýok edýärler. Çelekleri döwýärler, meşikleri ýyrtýarlar —
diýip, Nowruzaly hana – urşuň esasy serkerdesine habar berýär. Ony
eşiden Ryzaguly han:
— Iberilýän kerwen bir ýa iki bolsa, her haýsynyň daşyna ýüz
atly goragçy goýsaň. Kerwenler bir ýa iki däl. Bir topar. Her
kerwene goragçy edip ýüz atlyny ibersek, bu ýerde näme galýar —
diýip, Ryzaguly han bolmajyny bolup, müňbaşynyň ýüzüni alypdy.
Bu ýagdaý Nowruzaly han uly serkerdäniň ýanyna geçen gezek
geleninde bolupdy. Eýran goşunlarynyň üç-dört gün bäri hüjüm edip
bilmän, bir duran ýerini depeläp duranam, köplenç söweşde ýitgä
sezewar bolup, yza çekilýänem Ryzaguly hanyň Nowruzala: “Ýene
näme şum habar getirdiň?” diýýänem şonuň üçindi.
— Bu gezegem getiren habarym öňkülerden gowy däl, şalaryň
şasynyň nazary siňen uly hanymyz — diýip, müňbaşy sözüni dowam
etdi. — Kesearkaç Maru-Şahu-jahana kömek sorap ýüz tutupdyr. Ol
ýerden bäş ýüz atly bilen ýüz düýe ýüki däne kömek iberipdirler.
Atlylar ilerden gelýär. Ahalyň şo ýerde goýup gaýdan garakçylary
bilen birigip, biziň yzymyzdan urmakçy. Ýüz düýeli kerwen ýigrimi
atlynyň goragynda Geriruduň öwrüm edýän ýerinden geçip,
gaýradan gaýdypdyr. Hyrady begiň habar bermegine görä, olar
Çaloýugyň üstünden geljekler.
— Ol eşek ogrusy Hyrady begiň şum habar ýollap ýatmakdan
başga başarýan işi ýok. Adamlary raýat bolmaga näme üçin ol
henizem yryp bilenok? Men ony...
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, häzir oňa gahar
edip oturmaga wagtymyz ýok. Biziň etmeli işimiz şol abanyp gelýän
bäş ýüz atlynyň hemem kerweniň ugruna çykmaly — diýip,
Nowruzaly han gürledi.
Ryzaguly hanyň Nowruzalydan başga-da bäş sany müňbaşysy
bardy.
Bahadur
ymam
ýaly,
Ahmedaly
söwdagär
ýaly
maslahatçylary bardy. Şolaryň hiç birem Ryzaguly hanyň gaşynda
beýle kesgitli gürläp bilmezdi. Nowruzaly Şahruduň hany, özem täze
han bolan adam. Elbetde, Şahrud Maşat däl. Kiçijik şäher. Kiçijik
hanlyk. Obanyň öňüni dolan. Ýöne Nowruzaly hanyň artykmaçlygy
şalaryň şasynyň ony özüne has ýakyn tutmagydy. Şonuň üçin oňa
darabermäge Ryzaguly han çekinýärdi. Ýöne bir çekinmegem däl,
ondan gorkýardy. Şu uruşda şalaryň şasy Nowruzaly hany onuň
gapdalyndan bilgeşlin goşan ýalydy. Göwnüne uruşdan soň özüniň
gyrakladylyp, ýerine Nowruzaly han Maşadyň hany bolup
oturyberjek ýalydy. Onuň “Häzir oňa wagtymyz ýok” diýip, akyl
beren äheňde rüstem gürlemegi şonuň üçindi.
— Ol abanyp gelýän bäş ýüz atlynyň garşysyna öz müňlügiň
bilen
gidersiň.
Olary
entek
biziň
ýeňsämize
aýlanmanka,
Kesearkajyň suwundan rişdämizi üzmänkä ýok etmeli. Galla ýükli
kerweniň
garşysyna
mürzäniň
atlysyny
iber.
Goý,
onuň
goragçylaryny ýok edip, kerweni şu ýere alyp gelsin.
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, men mürzäni
kerweniň ugruna çykaryp bilerin. Ýöne özüm şol bäş ýüz atlynyň
öňünden gidip biljek däl. Şalaryň şasyndan permanly çapar geldi.
Şalaryň şasy meni öz huzuryna çagyrýar.
Şalaryň şasyndan gelen çaparyň öz huzuryna gelmän, Nowruzaly
hanyň gaşyna gelmegi Ryzaguly hanyň depesinden gaýnag suw
guýlan ýaly etdi. Herki zada yrym etmäni gowy görýän Ryzaguly
han bu ýagdaýy öz peýdasyna ýormady. Köşge özüniň çagyrylman,
Nowruzalynyň çagyrylmagy onuň ähli dünýäsini eliň aýtymyna
getirdi. Onuň iki aýagyny bir gonja sokdy. Howa ýetmeýän ýaly
demini kynlyk bilen aldy.
— Sen onda beýläk haçan ugramakçy? — diýip, Nowruzaly
hanyň ýüzüne torsarylyp seretdi. Onuň mama dişän ýüzi ýyl gurak
gelip, ýagyn ýagman, tebsiräp, tozap ýatan meýdana meňzeýärdi.
— Men şu gije ýola düşjek.
— Ýanyňa näçe atly alýaň?
— On atly ýeterlik-le.
— Goý, ýene bäş atly gitsin. Seni ugradyp Gümmezgaýadan
geçirip gaýtsyn. Sag-aman ýola salanlary hakynda habaryňy maňa
alyp gelsinler. Sen git-de şaýyňy tutuber, mürzäni özüm ýola
salaryn.
Nowruzaly hana rugsat berip, hemişe gapysyny saklap duran,
ýumuş bolsa çapyljak at ýaly hyzmata taýýar işik agasy Gulamala
Fahreddin mürzäni çagyrmagy tabşyrdy. Özi bolsa tirsegini ýüpek
ýassyga diräp, mahmal düşekçäniň üstüne gyşardy.
Bu ýagdaý, bu waka Ryzaguly hanyň çadyrynda Gün guşluga
galyp-galmanka bolupdy. Şondan birnäçe salym geçensoň, Gün
ortadan agyp, öýlä aralaşanda “Towşanly oýda” dikilen ýalňyz öýde
çaý içip oturan Ahalyň keýpini öýe hasyrdap giren Ilaman bozdy. Ol
gylyjynyň sapyny gysymlap baş egdi-de:
— Meniň serdarym, bir kürti ýesir tutupdyrlar.
— O nä maňlaýy gara kürt? — diýip, Ahal soňky käse çaýyny
hopurdadyp başyna çekdi. Soňra ýerinden turdy, tärimden ildirilgi
gamçysyny alyp, guşagyna gysdyrdy. Başyndaky telpeginiň o ýerine,
bu ýerine kakyp, gapydan çykdy. Bu wagt eli ýalaňaç gylyçly dört
sany pyýada bir serbazy öňüne salyp, ilerki ýapydan inip gelýärdi.
Olaryň öňündäki murtlak adamyň elleri arkasynda daňylgydy. Ýesir
Ahalyň alkymynda daýandy.
— Siz şol Ahal serkerde diýilýänmi?
— Hawa, şol diýilýän.
— Ýigitleriňe aýt, meniň ellerimi çözsünler.
— Elini çözüň — diýip, Ahal ony alyp gelen ýigitlere ümledi.
Elini çözdüler. Serbaz awuşan goşarlaryny owkalaşdyrdy-da:
— Ýigitleriňe aýt, meniň atymy, ýaragymy hem bersinler —
diýip, Ahalyň ýüzüne seretdi.
— Görýän welin, sen ýene kän zady talap edersiň-ow — diýip,
Ahal aýtdy.
— Talap etmez ýaly men ýesir däl. Ýesir söweşilip alynýandyr.
Meniň özüm geldim. “Dogry gelen keýigiň iki gözünden başga
aýyby ýok” diýilýän nakyl sizde-de bar bolsa gerek. Ýigitleriň hasyrhusur meni atdan ýykyp, meniň elimi daňdylar.
— Belki, sen näme üçin geleniňem aýdarsyň.
— Onam aýdaryn. Ýöne ony ýeke özüňe aýdaryn.
— Meniň şu adamlardan gizlin syrym ýok. Näme aýtjak bolsaň
aýdyber, duran ýeriňden.
— Seňki ýogam bolsa, meňki bar — diýip, serbaz bir diýenini
tutdy. — Kesearkajyň uly serkerdesi ikiçäk gürleşmäge wagt
tapmaýan bolsa ýa-da gorkýan bolsa, men gelşim ýaly yzyma
gaýdybam bilerin.
— Gaýtarsalar gaýdarsyň-da — diýip, ýigitleriň biri aýtdy.
— Men özüm geldim, özümem gaýdaryn. Söweşip ýesir almadyk
adamlaryny daňyp saklar ýaly, ýesir aldyk diýer ýaly türkmen
ýigitleri beýle namart däldirler.
Bu ýigidiň gep atyşy, batyrgaý gürleýşi Ahalyň maňzyna batdy.
Onuň hiç bir müýnüniň ýokdugyny sözlerinden aňdy. Ol ýesir
serbazlaram öň görüpdi. Olarda munuň ýaly batyrgaý gürlemek,
özüni erkin alyp barmak beýlede dursun, gaýta suwa çümdürilip
çykarylan torgaý ýaly kibitlerini gysyp, ýere giräýjek bolýarlar.
Özleriniň “Şalaryň şasynyň nazary siňen” diýip mahabat berýän
Ryzaguly hanlaryna gargap, agzyndan gelen paýyş sözlerini
aýdýarlar,
zeýrenýärler,
gözýaş
edip
aglaýarlar.
“Gylyçdan
geçirmäň” diýip aman dileýärler. Bu ýesiriň bolsa jinnek ýaly hem
olara meňzeýän ýeri ýok.
— Boljak-da. Ikiçäk gürleşjek diýip, kakylan gazyk ýaly aýagyňy
diräp dursaň men näme edeýin. Ýör, çete çykaly — diýip, Ahal ony
beýläk alyp gitdi. Olar baharyň başynda gök öwsüp indi guran
palajyny şagyrdadyp oturan ak selniň, çarwalar aýtmyşlaýyn erkek
selniň düýbünde çökdüler. Ahal selniň palajyny gysymlap aldy. Ony
ellerinde owkalady. Çaryga, çokaýa olduryk edäýmeli, gözüň
ýagyny iýip barýan ýumşak palaç. Oldurygy köplenç gara selinden
edýärler. Ak selniň munuň ýaly palajy tapylyp duran zat däl.
Aslynda ak selniň özi az. Olaram edil sözen agaçlary ýaly ak
urpaklaryň gerşinde, ýalazy ýerde bolýarlar. Özem edil sözenler
ýaly, siňrenler ýaly seýrek ösümlikleriň biri.
— Meni Barat pälwan seniň ýanyňa salam bilen iberdi. Onuň
adyny özüňden başga adamlar eşitmeli däl — diýip, serbaz aýtdy.
— Barat pälwan salamat bolsun. Ýöne bular eşideninde-de aýyby
ýok. Bular öz adamlarymyz.
— “Dostuň öte dosty bar” diýen ýaly öz adamlaryňyzyň öz
adamlary bar. Olaryň arasynda Hyrady begiňem ýaranlary ýok
däldir. Olar Ryzaguly han bilen häli-şindi gatnaşyk edip durlar.
Tilkiden: “Iň gowy sapalagyň haýsy?” diýenlerinde “Görünmezlik”
diýenmiş. Şonuň üçin olar eşitmesinem, görmesinem, bilmesinem.
“Öz adamlaryňam öz adamlary bar” diýen sözi Ahal içinden
gaýtalap dymdy.
— Ol diýeniň dogry. Onsoň Barat pälwan seni näme üçin, näme
sargyt bilen iberdi?
— Meniň adym Ybraýym. Şahruddan,— diýip, serbaz özi hakda
gürrüň berdi. Onuň ady ýene Ybraýymam däldi-de, Aly Ybraýymdy.
Şahrudda Barat pälwanlaryň duldegşir goňşulary. Ýagyrniçligi
görnüp duran ýarlykly garyplaryň biri. Köwüşçi ussanyň ogly.
Atasyna Dodar köwüşçi diýer ekenler. Olaryň köwüş dükany
Alymuhammediň haryt dükany bilen ýanaşyk bolupdyr. Şanyň
myhman gelen nökerleri Alymuhammediň dükanyny otlanynda,
Dodar köwüşçiniňem dükany ýakypdyr. Barat pälwanyň öz
dükanyny dikeldip bilmeýşi ýaly Dodar köwüşçem dükanyny
dikeldip bilmändir. Ol öz işini Şahrudyň bazarynyň bir çetinde alyp
barypdyr. Özüne kiçijik çatma dikinip, şonda köne-sana köwüşleri
ýamamak bilen meşgul bolupdyr. Dolanyp täze köwüş tikip
bilmändir.
Dodar köwüşçi diňe köwüşçi däl, ökde ädikçi bolupdyr. Onuň
tiken ädikleri diňe Şahrudda däl, Tähranyň, Maşadyň, Isfihanyň
bazarlarynda-da “Dodar ädik”, “Dodar tiken ädik” diýen at bilen
meşhur bolupdyr.
“Dodar ädigi” geýip çyksaň, edil bedew ata münüp çykan
ýalydyr” diýip, gürrüň edýärler. Şol ädik Eýranyň ýaş ýigitleriniň
elýetmez arzuwy bolupdyr, Ýigitleriň öýlenýän güni şol ädigi
geýdirer ekenler. Kesearkaçda öýlenýän ýigide gyrmyzy don
geýdirip, tirme guşak bilen bilini guşamagyň endik bolup galyşy
ýaly Maşat, Şahrud etraplarynda-da öýlenýän ýigidiň aýagynda-da
“Dodar ädik” bolmagy endige, däbe öwrülipmiş. Ertekileriň
gahrymanlaryny wasp edenlerinde “Dodar ädikli, bedew atly, almaz
gylyçly” diýip taryplar ekenler. Oňa baý söwdagärler, täjirler gelip
ýörit ädik alar ekenler, ädik tikdirmek uçin gaýyşgön getirer ekenler.
Barat pälwanyň dükany ýananda onuňam dükany ýanypdyr.
Şeýdibem şol meşhur ädigiň yzy ýitipdir. Ädik tikmegi ýaňy
öwrenip ugran Alybraýym ol käri öwrenip-öwrenmänkä taşlamaly
bolupdyr. Şondan soň bar işi köne-sana köwüşleri ýamamak ekeni.
Meşhur ädikleriň ussasy Dodar ussa dükany ýanansoň köp
ýaşamandyr. Ol şo ýylmy ýa soňky ýylmy aradan çykypdyr. Öz ogly
Alybraýym köwüş ýamap gün görer ýaly şo ýangyndan alyp galyp
bilen senetlerini miras goýupdyr. Uruş başlanmazynyň öň ýanynda
Barat pälwanyň kömegi bilen olam serbazlyga geçipdir.
Kesearkajyň asuda ilatynyň garşysyna uruş başlanmagyny Barat
pälwanam, Alybraýymam oňlamandyr. Olar permana boýun bolup,
türkmenleriň garşysyna söweşseler-de, öz hanlaryndan ýaňa içi ot
ýalymyş. Bu hakda:
— Nowruzalynyň kimdigini bilýäňmi? Ol meniň dükanymy,
seniň dükanyňy, ýene biziň ýaly ençeleriň dükanyny otlap, şonuň
arkasyndan han bolan adam. Ezraýyl biziň enemizi-atamyzy alsa,
Nowruzaly biziň ölmez-ödümizi aldy. Özüniň demir ýaly penjeleri
bilen bokurdagymyzdan tutdy — diýip, Barat pälwan Alybraýyma
gör, näçe gürrüň berdi. — Olar “Siziň duşmanyňyz türkmenler” —
diýip aýdýarlar. Ýöne türkmenler baryp meniň elimden çöregimi
alanoklar, dükanymam otlanoklar. Häzirem türkmenler biziň
üstümize däl-de, biz olaryň üstüne bardyk. Biz olary ýurduny taşlap,
yzanda-çuwan guma gaçmaga mejbury etdik.
— Ryzaguly ýaly, Nowruzaly ýaly hanlardan türkmenler bize has
ýakyn — diýip, Barat pälwanyň özi aýtdy. Barat pälwan menden hiç
zady gizlemeýärdi. Biz uzak ýyllar bile goňşy bolduk. Birek-birege
mydama hormat goýduk. Bir-birege ýalan sözlemedik. Ine, bu gün
bolsa Barat pälwan meni bärik gaýtmaga yrdy — diýip, Alybraýym
özüniň bu ýere gelşi barada gürrüň berdi.
Alybraýymyň gürrüňinden agyr oýa batan Ahal, birden aýňaldyda uludan demini aldy. Ol içki duýgusyny daşyna çykarmazlyk,
duýdurmazlyk üçin gapdalynda şakyrdap duran gylyjyny, guşagyny
düzedişdirdi-de:
— Onsoň Barat pälwan seni näme sargyt bilen ýollady? — diýip,
özüniň entek jogap alyp bilmedik sowalyny gaýtalady.
— Maru-Şahu-jahandan kömege garaşýaňyzmy? — diýip, serbaz
onuň özüne sorag berdi.
— Beli, garaşýas — diýip, Ahal onuň öz äheňinde ikirjiňlenmän
jogap berdi.
— Şol garaşýan kömegiňiz Çaloýugyň üstünden gelýärmi?
— Hawa, şoň üstünden gelýär.
— Şonuň üstünden gelýän bolsa, şol ýüz düýe dänäni basyp
almak üçin Ryzaguly han Fahreddin mürzäniň ýüzlügini Çaloýuga
ýollaýar. Eger çäre görmeseňiz...
— Mürzäniň ýüzlügi diýilýän altmyş atlydyr-da.
— Şeýle bolsa gerek. Hawa, şeýle. Barat pälwan ony şeýle diýip
aýtdy.
— Bu habar üçin taňryýalkasyn. Onuň çäresini göreris. Ýene
näme?
— Ýene Maru-Şahu-jahanyň etegini syryp gelýän bäş ýüz
atlysynyň öňünden müň atly iberýärler.
— Ine, bu habar jaý wagtynda. Şol atlylaryň iberilýän wagtyny
dürs bilip bolaýsa?
— Aýby ýok, onam bileris.
Alybraýym şalaryň şasyndan gelen çaparyň Nowruzaly hanyň
yzyna çagyrylýanlygy hakynda perman getirendigini, onuň eýýäm
ugramaga şaýyny tutup ýörendigini gürrüň berdi. Serbaz onuň näme
üçin çagyrylandygyny bilenok. Ýöne welin Nowruzaly hanyň
şalaryň şasyndan ýene kömek sorajakdygyny Barat pälwandan
eşidipdi.
— Biz ol zatlary göz öňünde tutarys. Ol ýerden kömek gelýänçä,
ýene bir kömek soramaly etjek bolarys — diýip, Ahal aýtdy.
— Şu mahal Ryzaguly hanyň nökerleriniň arasyndaky ýagdaý
gaty kyn. Olary suw ýetmezçiligi horlaýar. Suw serbazlara ölçelip
berilýär.
Olar
suw
üçin
öz
aralarynda
uruşmakdanam,
ganjaryşmakdanam
gaýdanoklar.
Ýabylaryň
arasynda
suwsuz
ölýänleri hasam köpelipdir. Serbazlar pyýada galýarlar.
— Bu entek hiç. Howa ýagman, zat etmän şu durşuna dursa, ýene
birki hepdeden Ryzaguly hanyň gözi nämäni göräýerkä? — diýip,
öz-özüne aýdýan şekilde gürledi. Bu onuň özi duýman daşyna
çykaran içki duýgusy bolsa gerek.
Eýran serbazlarynyň üstüne abanýan howp diňe suw belasam
däldi. Ol howp başga ýerden gelýärdi. Ol has erbetdi.
— Şalaryň şasyndan gelen çapar ýene bir habar getirdi. Eýranyň
Ajarystana giden goşunlary gozgalaňy ýatyryp bilmän, basylyp
gelipdir — diýip, serbaz Barat pälwandan eşiden habaryny aýtdy.
Isfihanyň häkimi Şöwket hanyň baştutanlygynda Ajarystana
giden goşun çaparyň habar berşi ýaly ýeňlip gelmändi. Şöwket
hanyň özi söweş meýdanyny taşlap, goşuny yzyna alyp gaýdypdy.
Onuňam sebäbi bardy:
Şöwket hanyň aýal dogany Sitara hanym şalaryň şasynyň
aýallarynyň biridi. Onuň näçe aýalynyň bardygyny bilýän ýok. Ýöne
welin bir zat aýdyň. Olam onuň aýaly bir ýa iki däl. Türkmenler
“Şanyň kyrk aýaly bolanmyş” diýýärler. Şanyň aýaly kyrkmy ýa bäri
ýanymy, ony bilýänem ýok, sananam ýok. Bir zat welin belli. “Üç,
ýedi, kyrk” diýen sanlar türkmenleriň iň gowy görýän sanlary
bolupdyr. Olar halk döredijiliginde hasam köp duş gelýär. “Pylan
patyşanyň üç ogly bolupdyr. Olar üç günläp ýol ýöräpdirler.
Akpamygyň ýedi dogany ýedi gün Akpamygyň daşyny saklapdyrlar.
Hanyň kyrk atlysy kyrk günläp ýol ýöräp ahyry baryp ýetipdirler.
Üç, ýedi, kyrk sözi ertekilerde häli-şindi geler durar”. “Eýran
şasynyň kyrk aýaly barmyşyn” diýen sözem şonuň ýaly bolmagy
ähtimal.
Ine, şol köp aýalyň biri Sitara hanymdan bolan ogul bar. Oňa
Siýawuş şazada diýýärler. Şanyň beýleki aýallaryndanam ogullary
bar. Ýene iň ulusy Siýawuş. Ine, şol ogullaryň arasynda, dogrusy
şolaryň hossarlarynyň, tarapdarlarynyň arasynda tagtyň mirasdüşeri
kim bolmaly diýen dawa köp wagtdan bäri gidýärdi. Soňky
wagtlarda bolsa şo dawa has güýjäpdi.
Isfihan Tährandan soňky iň uly şäher. Ol Eýranyň gadymy
paýtagtlarynyň biri bolupdyr. Isfihanlylaryň rowaýatyna gulak assaň,
şäheriň asly Esfihan bolup, ol “Nesfejahan — dünýäniň ýary” diýen
sözden gelip çykanmyş. Isfihanlylar öz şäherlerine guwanýarlar,
buýsanýarlar. Olar özlerini beýleki şäherlilerden köp derejede artyk
hasap edýärler. Bir isfihanlydan:
— Eger isfihanly bolmadyk bolsaň haýsy şäherli bolanyňy gowy
görerdiň? — diýip sorapdyrlar. Ol adam:
— Eger men isfihanly bolmadyk bolsam isfihanly bolanymy
gowy görerdim — diýip jogap beripdir. “Aýlanyp-dolanyp, Eýranyň
paýtagty ýene Isfihan bolar” diýip, olar pikir edýärdiler. Şalaryň
şasynyň ogly Siýawuş şazada isfihanly ýegenidi.
Siýawuş şazadanyň tarapyny tutýan onuň daýysy, Sitaranyň uly
dogany, Isfihanyň häkimi Şöwket handy. Kazerunyň, BenderAbbasyň, Kermanyň hanlaram Şöwkedi goldap, tereziniň Siýawuş
tarapyndan aslyşýardylar. Şöwket hanyň goşuny ajarlara garşy
söweşden çykaryp alyp gaýtmagam şonuň üçindi. “Bir keçäniň
üstüne on daýhan sygar, bir ýurda iki han sygmaz” diýen nakyl bar.
Aýdylyşyndanam beter. Eýran hanlary ortalaryna süňk oklanan itler
ýaly bir-birlerine dişlerini syrtardyp, hyňranyşýardylar. Sähelçe
“hüşt” diýseň garpyşyp, ganjaryşmakdanam gaýtmajak bolşup
durlar.
Şazada soňky bir ýyl bäri şa köşgünde ýaşamandy. Ol Isfihanda,
daýysynyň galasynda bolýardy. Şöwket han ony öz ýanynda
saklaýardy. Şanyň beýleki aýallaryndan bolan ogullarynyň birini
köşkde awy berip öldüripdiler. Awyny oglanyň naharyna atypdyrlar.
Onuň üçin aşpezem, nahar getirip berenem, köşgüň enekelerinem,
emeldarlarynyňam käbirini jelladyň öňüne atypdylar. Onuň bilen
şazada direlenok.
Şazadanyň
öldürilmeginde
şanyň
beýleki
ogullarynyň
tarapdarlarynyň hossarlarynyň eliniň bardygy şübhesizdi. Şöwket
şeýle pikir edýärdi. Ol: “Şazadanyň janyna kast etdi” diýlip, jelladyň
aýpaltasynyň astyna oklanan adamlaryň günäsizdigine, hakyky
günäkärleriň ganhorlaryň jezadan sypyp galandyklaryna ynanýardy.
Eger “Şanyň ýene bir ogluny awy berip öldüripdirler” diýen habary
eşitse-de geň görjek däldi. Ine, şonuň üçinem Siýawuş şazadany öz
ýanyna, Isfihan galasyna alyp gidipdi. Oňa hyzmat etmäge gaty
ynamdar adamlary goýupdy.
Ýegeni tagta çyksa öz galalarynda galjakdygyna, öz hanlyklaryny
saklajakdygyna wada berip, Şöwket han Eýranyň bir topar hanyny
öz tarapyna çekipdir.
Şalaryň şasynyň garşysyna dildüwşük gurapdyr. Onuň garşysyna
demi daş eredýän şa hiç bir çäre tapyp bilmändir. Oýlanyp-oýlanyp
tapan zady, Eýranyň garşysyna baş göteren ajarlara garşy goşun
ýollamak, Şöwket hany öz goşuny bilen şoňa ýollamak bolupdyr.
Ajarlaryň garşysyna ýeňiş yzyndan ýeňiş gazanýan Şöwket hanyň
yzyndan, Isfihan galasyndan şum habarly çapar barýar. Şalaryň şasy
ogly Siýawuşy galadan köşge alyp gidipdir. Onuň esasy günäkäriniň
şalaryň şasynyň däldigine, beýleki şazadalaryň tarapdarlarydygyna,
köşgüň Siýawuşa garşy emeldarlarydygyna akyly ýetik Şöwket hany
bu habar sarsdyrypdy. Ony ýyldyrym uran ýaly, gara-ört edipdi.
Derrew goşuny söweşden çykaryp, şadan perman bolmasa-da, ony
yzyna alyp gaýdypdy. Özi ýok mahaly galanyň ygtyýary tabşyrylan
müňbaşyny, onuň dogan-garyndaşyny ýakyn adamlary bilen birlikde
zyndana salypdy. Şadan gelen çakylykça:
— Şalaryň şasynyň meni gaty göresi gelýän bolsa, özi geläýsin —
diýip, ony yzyna gaýtarypdy. Oňa gahar edip, gazaba galan şa
Isfihanyň üstüne goşun ýollady. Şöwket hanyň atlylary ol goşuny
Isfihana barýan ýolda kül edipdi. Şo mahallar Şöwket hanyň
goltugyndan dirän, oňa gop beren ýene bir waka bolupdy. Onuň
köşkdäki tarapdarlarynyň, emeldarlarynyň kömegi bilen Siýawuş
şazadany köşkden alyp çykmak başardypdy.
Şöwket hanyň pitnesine Ryzaguly hanyňam dahyllylygy hakynda
köşkde her hili myş-myşlar bardy. Köşgüň gybatkeşleri Ryzaguly
hana her hili myjabat atyp, ony daşy owadan, ýylmanak, içine
gurçuk düşüp çüýrän alma meňzedýärdiler. Şalaryň şasynyň
goltugynda ýatan alahöwren ýylan bilen deňeýärler. “Maýyny tapsa
çakar” diýýärler. “Ryzaguly diýilýäni ýarak it”. “It ýassanan
ynjalmaz” diýipdirler.
Iner golagy gürletseň gybatkeşleri çypar içýana meňzeder. Onuň
aýdyşyna görä, adamzat döräli bäri gybatkeşleriň dilinden heläk
bolan obalaryň, ýumrulan şäherleriň, talanan ýurtlaryň sany-sajagy
ýok. Olaryň dili agyr uruşlara, eýmenç gyrgynlara, soňsuz sütemlere
sebäp bolupdyr. Bu görünýän harabalaryň tozap ýatmagyna-da,
yzarlaberseň gybatkeşler günäkärdir. Gybatkeşler Iner golak
aýtmyşlaýyn, öňem bolupdyr, häzirem bar, indem bolar. Entek
adamzat ýaşap ýörkä, olaram bolar. Olaryň içýandan ýekeje
artykmaç ýeri bar. Olam içýany gören ýerlerinde öldürýärler.
Gybatkeşleri öldürmeg-ä beýlede dursun, gaýtam oňa hä berýärler,
gulak asýarlar. Şeýdip olaryň ýaşamagyna şert döredýärler.
Gadym bir danadan:
— Gybatkeşleriň gybat etmezlikleri üçin näme çäre görmeli? —
diýip sorapdyr. Dana olara:
— Öldüräýmekden başga çäre bolmaz — diýip jogap beripdir.
— Öldürmän ýöne dilini goparaýsaň nähili bolar?
— Bir içýanyň neşderini aýryp görüň. Şol nähili bolsa, olam
şonuň ýaly bolar.
Adamlar dana gojanyň diýenini edip, içýanyň neşderini aýryp
görüpdirler welin, içýan ölüp ýatyberipdir. Dana olara:
— Men size aýtdym ahyry. “Gybatkeşi öldüräýmekden başga çäre
bolmaz” diýip. Içýanyň çakmakdan galan dessine ölşi ýaly olaram
gybat edip bilmeseler, ondan galan dessine ölýärler — diýip jogap
beripdir.
“It ýassanan ynjalmaz” diýlenidir. Şalaryň şasy ol hakdaky
edilýän gybatlara gaty bir pitiwa edip durmasa-da, ynjalykdan
aýrylypdy. Damjalaryň bir kanuny bar. Yzyny üzmän damyp
dursalar, ýer näçe gaty bolsa-da daşam bolsa deşýärler. Şalaryň
şasynyň Ryzaguly hany türkmenleriň üstüne, Şöwket hany ajarlaryň
üstüne urşa ibermegem, ine, şol irginsiz daman damjalaryň eden
işidi.
Ryzaguly hanyň gapdalyndan Şahrudyň hany Nowruzalynyň
goşulmagam ýöne ýerden däldi. Nowruzaly täzeräk han bolan adam.
Onuň şaha wepalylygy entek terliginde durdy. Süllermändi,
göwşüllemändi. Onuň üstesine-de Norwuzaly hany özüne ýakyn
tutýanlygy üçin köşgüň gybatkeşleri-emeldarlary oňa batyrynyp
bilenokdylar. Garaguma gelen agyr goşunyň baş serkerdesi
Ryzaguly han bolsa-da, Nowruzaly munda ýänekeý müňbaşy däldi.
Oňa Ryzaguly hanam düşünýärdi. Nowruzaly Şahrudynyň özem
düşünýärdi.
Eýranda bolup ýören wakalardan Ahalyňam, Alybraýymyňam
doly habary ýokdy. Ýogsa serbaz Şöwket hanyň adyny eşidipdi.
Onuň adynyň dab-dabasynyň uludygyny, ýokarda Hudaýyň, ýerde
şalaryň şasynyň, onuň aşak ýanynda-da Şöwket hanyň bardygyny
bilýärdi. Şeýle güýçli, asgyranda Gerirudy sarsdyryp bilýän hanyň
ajarlardan basylyp gelşine serbaz geň galýardy.
Serbaz Alybraýym Ahala ol zatlary gürrüň bermändi. Eýranyň
ýokary gatlagynda, şa köşgüniň ortarasynda bolup geçýän bu
hadysalardan, bu depeşeklerden onuň habary ýokdy. Diňe onuňam
däl, ony bir topar sargyt bilen Ahalyň üstüne iberen Barat pälwanam,
köşgüň töwereginde gopýan harasatdan, hadysalardan, nämenämäniň bolup geçýändigini bilmeýärdi. Barat pälwan hol daglaryň
aňyrsyndaka Eýrandaky şo wakalardan bir zatlar-bir zatlar aňýardy.
Bu ýere, Garaguma gelip, ol dünýäden onuň arasy kesilipdi. Diňe
Nowruzaly han kämahal Ryzaguly hana sögünip:
— Enesi kürt haramzada, şalaryň şasynyň garşysyna dildüwşük
guraýarmyş — diýen umumy sözlerini hasap etmeseň, dildüwşük
hakynda dagy hiç zat eşidenokdy. Nowruzaly han ony diýse-de,
Ryzaguly hanyň enesi kürt däldi.
Eýranda bolup geçýän bu wakalary Ahal jikme-jigi bilen eşiden
bolsa ýeňşiň uzakda däldigine, Ryzaguly hanyň haý diýmän
ýeňsesini görkezmeli boljakdygyna, gözýaş bilen Kesearkajy taşlap
gaýdan ildeşleriniň ýakyn günlerde dolanyp barjakdygyna gözüni
ýetirerdi. Bolmanda-da indi urşuň uzaga çekmejekdigini aňýardy.
Suwsuzlyk belasyna duçar bolan serbazlar uzak gitse bir aý saklanyp
biljekdiler. Eger olary Kesearkajyň ýaplaryndan suw almakdan
mahrum edip bolsa, uruş bir aýa-da çekmese gerek. Eger Ryzaguly
han sülsadyny süýräp, yzyna gitmese serbazlar öz aralarynda
gyrlyşarlar. Eýýämden olaryň ýaraly möjekler ýaly bir-birine azm
urup
hyňranýandyklaryny,
bir
owurt
suw
ýapyşýandyklaryny Alybraýym Ahala aýdypdy.
üçin
gylyja-da
Olar hakynda azda-kände bilýänem bolsa, Ahal Eýranyň öz
içindäki hadysalardan habarsyzdy. Ol ýerde näme-nämäniň bolup