Kesearkaç - 21

aňk bolup diňleýänlerem obanyň üstüne agyr belanyň edil gara
tüweleý ýaly bolup inip gelýändigini duýanokdylar. Bu agyr bela, bu
hasrat samanyň aşagyndan goýberilen suw ýaly sessiz-sedasyz
süýşüp gelýärdi. Sessiz ýapyşýan ýarak itler ýaly bolup, duýdurman
gelýärdi. Ýarak itleriňem käbirinde şeýle bir häsiýet bar. Yzyňdan
duýdurman geler-de habyrdap ýapyşar. Sen şony ozal görenem
dälsiň, aýak sesinem eşitmersiň. Diňe habyrdap agyz uranyndan soň
bilip galarsyň. Çyrçyklynyň üstüne abanyp gelýän ýagy edil şol
ýarak ite çalym edýärdi.
Iner golak Esen söwdagäriň üçüni, ýedisini, geçirmek üçin obada
galypdy. Bu gelýän ýagydan habarsyz awçy: “Ony eýdiň, muny
beýdiň” diýip, gybyrdaşyp ýören aýallara, adamlara maslahat
berýärdi. Söwdagäriň maşgalalaryna:
— Öleniň yzynda ölüp bolmaz. Beýdip özüňizi horlap oturmaň —
diýip, göwünlik berýärdi, olara basalyk bolýardy. Ýetip gelýän
harasatdan welin, onuň habary ýokdy.
Geçen urşy gören Iner golagyňam, beýlekileriňem ýadyna
düşmeýän aňyna-pikirine gelmeýän bir zat bar. Olam geçen uruş edil
şu gün bolupdy. Şemsi aý toparlaryndan hut aýynyň on altysyna. Bir
üýtgeşik zady ol hepdäniň anna güni däldi. Çarşenbe günüdi.
Türkmenleriň “Çarşenbede çar ýanyň açyk güni” diýýän günüdi.
Garşydan ilki bir ýyly şemal öwüsdi. Ýyly şemal. “Herki bir zat
öz wagtynda bolsa gowy” diýleni-dä. Gyşyň güni öwsen ýyly şemal
hiç kime ýaramandy. Şol şemalyň yzy bilen dünýäni gabsap, apytupan geldi. Günüň öňi ýapyldy. Şeýle bir garaňkylyk boldy.
Gazanyň üstüne yş geçmeýän gapak düňderilen ýaly boldy. Dine
ynanýan takwa adamlar muny ahyrzamandyr öýtdüler. Olar “Toba
işigi ýapyldy. Indi toba edeniňem, päliňden gaýdanyňam biderek”
diýip wagyz etdiler.
Dünýäniň ýüzi bir agarýar, bir gyzarýar. Gözýetim edil gan
çaýkalan ýaly. Birden goňras gara reňke öwrülýär. Takwa adamlaryň
gürrüň bermegine görä, ahyrzaman bolanda, kyýamat gopanynda
dünýä şunuň ýaly garalyp, agdar-düňder bolmalymyş. Adamlar
pyşyrdaşyp imanlaryny öwürýärdiler. Musulmançylygyň bäş parzy
hakdaky müňkür-nekiriň berjek soraglarynyň jogabyny içlerinden
taýýarlaýarlar. “Lä-ilähä il-alla, Muhammet Resul Alla” diýip
irginsiz gaýtalaýardylar.
Takwa adamlar pyşyrdaşyp, doga baryny okasalar-da, ýakalaryny
ebşitläp, toba diýen sözi telim gezek gaýtalasalar-da, gorkuly
gözlerini tegeleseler-de, öýläne ýakyn Günüň öňi açyldy. Asmanam
inmedi, Ýerem çöwrülmedi, dünýä agdar-düňderem bolmady.
Gözüňe-gulagyňa, burnuňa siňip alyp barýan tozan sowuldy. Tüm
garaňky gijelik geçip daň atdy. Gün täzeden dogan ýaly boldy. Öler
ýaly gorkan takwa adamlaryň demleri düşüşdi, ýürekleri ýerine
geldi.
Bu harasat seýrek duşýanam bolsa, ol gadymdan bolýan, kätekäte gaýtalanyp durýan hadysa ekeni. Şol harasadyň köp bolýan ýeri
Müsür. Adamlaryň iň gowy ýer diýip, hasylyň bol bolýan ýeri diýip
hasap edýän ýurdunda, ýyl gowy gelip ekin-dikin başyna gören ýaly
bolanda “Bu ýyl Müsür turdy” diýip, meňzetme deregine ulanylýan
ýurdunda. Ine, şol Müsürde bu harasat hasam köp bolýan ekeni.
Baryp iki müň bäş ýüz ýyl mundan öň dünýä inen kitapda ol hakda
şeýle diýilýär: “Goýy garaňkylyk Müsüriň üstüne çökdi. Iki
ädimlikde duran adamlar bir-birini görenok. Olar öýlerini tapman
enteşip ýörler. Müsür faraonlaryna gahary gelen Taňry öz gazabyny
ýurduň depesinden inderýär”.
Kesearkaç bilen Eýranyň arasyndaky geçen uruşda-da Hut aýynyň
şu günki gününde şeýle agyr harasat bolup geçipdi. Bölünen sürüler,
ýykylan öýlerem bolupdy. Tozanyň derdinden gömlen adamlar,
azaşan çopanlar bolupdy. Ýöne ol Garagumuň üstünden gelipdi. Ol
harasat türkmenlere-de, Eýranyň serbazlaryna-da deňlikdi. Ol nämede bolsa tebigy belady. Olam edil şu gün, Hut aýynyň on altysyna
bolupdy diýäýmeseň, häzirki Çyrçyklynyň üstüne süýşüp gelýän
harasat bilen hiç bir baglanyşygy ýokdy. Geçen harasatda, näme
diýseňem, ölen adam, dökülen gan bolmandy. Bu gezek beýle
bolmaz. Ölen adamam bolar, syçrap dökülen ganam bolar.
Awunyň alkymyna duýdurman bagry bilen süýşüp gelýän gaplaň
ýaly häzirki diýilýän harasadam alkymlap gelipdi. Ol Ryzaguly
hanyň obanyň kastyna iberen elli atlysydy. Şol atlylar bilen Çyrçykly
obasynyň arasynda bolaýsa bir ýa iki gol bardy. Hanyň atlylary şeýle
golaýa gelip aýak çekipdiler.
Elli atlynyň öňüne düşüp gelýän ýüzbaşy şu ýörişiň manysyny,
maksadyny serbazlara mälim etdi.
— Şu depäniň aňyrsyndaky goldan aşsaň, soňky gol türkmen
obasydyr. Özem Kesearkajyň serkerdesi Ahalyň obasy. Şol ýerde
onuň maşgalasy, ogly ýaşaýar. Biziň maksadymyz şalaryň şasynyň
nazary siňen uly hanymyzyň permany bilen Ahalyň ogluny eltip
bermeli. Kim şony eltip berse ýüz tümen puly bar.
— Obanyň goragy nähili? — diýip, serbazlaryň biri sorady.
— Obanyň goragy ýok. Obada diňe garry-gurtular, aýal-oglan
uşaklar bar.
Ýüzbaşynyň bu habaryny eşiden serbazlar uly galmagal
turuzdylar. Olaryň hemmesi birden gagyldaýan gargalar ýalydylar.
Goluň içi durşuna gagyldy bolup durdy.
— Siziň bu ündeýän ýoluňyz alamançylyk bolýar.
— Arassa söweş däl. Hapysa iş. Biz serbazlar munuň ýaly hapa
talaňçylyk üçin gelmändik — diýip, serbazlaryň biri gygyrdy.
Beýlekiler onuň yzyny alyp göterdiler. Serbazlaryň galmagalynyň
bäri-bärde ýuwaşamajagyny aňan ýüzbaşy üzeňňä galyp elini
göterdi.
— Ýuwaş!
Serbazlaryň sesine suw sepilen ýaly boldy. Mesenäniň suwy
sowlana döndi.
— Ýok, ýigitler, bu alamançylyk däl — diýip, ýüzbaşy sözüni
döwam etdi. — Muňa söweşde ýesir almak diýerler, häzir uruş gidip
dur.
— Söweşde? Kim bilen söweşde? Biz häzir kimiň garşysyna
uruşmaly? Şol eli ýaragsyz garry-gurtularyň, zenanlaryň, oglanuşaklaryň garşysynamy? Bu mertligem däl, erkekligem.
— Türkmenler şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz
Ryzaguly hanyň ogly Fahreddin mürzäni ýesir aldylar. Biz Ahalyň
ogluny ýesir alsak, mürzäni halas etdigimiz bolar. Olary başa-baş
çalyşmak bolar.
— Türkmenler
mürzäni
söweşde
ýesir
aldylar.
Biziňki
namartlyk bolýar.
— Beýle namartlyk edenden, türkmenler bilen mert söweşip,
mürzäniň saklanýan ýerine hüjüm edip, ony ýesirlikden halas eden
gowy dälmi? — diýip, ilki gygyran serbaz aýtdy.
— Bu perman. Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanyň permany.
Hany, permany ýerine ýetirmänem bir gör. Men seniň kelläňi kesip,
itiň öňüne oklaryn!
— Okla, oklaýan bolsaň — diýip, serbaz atyň başyny öwürdi. Ol
“Oba şol tarapda” diýlen depä tarap at goýdy. Onuň yzyndan hiç kim
kowmady. Serbaz saklanar öýtdüler. Ol yzyna bir seretdi-de aňrykgola tarap eňip gitdi. Ýüzbaşam, serbazlaram ol hakda üýtgeşik pikir
etmediler. Olaryň oýuna gelen zat “Ahalyň ogluny özi ýesir alyp,
ýüz tümeniň eýesi boljakdyr” diýen pikir boldy. Ýüzbaşy oňa:
— Akmak — diýip hüňürdedi. — Olar ýaragsyzam bolsa, garrygurtam bolsa, seniň bir özüňe çaga berip goýbermezler. It alan sanaja
döndererler, bölek-bölek ederler.
Beýleki atlylaram atyň başyny ýaňky serbazyň çykan depesine
tarap öwürdiler. Ýöne olar gaty sürüp gitmediler. Aty maýdalyna
goýberdiler.
Söwdagäriň üçüne ýygnanan oba adamlary aý berip otyrdylar.
Olar goşawuçlaryny ýokaryk göterip, aýat okaýan Aýatylla işanyň
“Omyn” diýerine garaşýardylar. Şol mahalam geçen gezekki
harasadyň öňünden gelen gyzgyn şemal ýaly bolup, depeden bir atly
indi. Adamlar öňa ilki Garamergendir ýa-da onuň ýigitleriniň biridir
öýtdüler. Ýöne welin gelýän atlynyň gykylygy tozanyndan uludy.
Onuň ýarym parsça, ýarym türkmençe sözlerine adamlar oňly
düşünmese-de, gykylyga zähreleri ýarylara geldi.
Ala tozan bolup gykylyklap gelýän, atyny göni Esen söwdagäriň
hataryna sürdi. Öýüň gapdalynda atyň jylawyny çekdi. Adamlar
onuň daşyny gurşap aldylar. Özüniň sagat eli bilen atyň jylawyndan
ýapyşan Iner golak onuň bilen sowuk ganly salamlaşdy. Onuň
beýdip ili örüzip ýöreninem sowukganlylyk bilen sorady.
— Meniň beýle haýdap gelmegimiň sebäbi üstüňize ýagy
gelýär.
— Ol niräniň ýagysy?
— Biz Ryzaguly hanyň atlylary. Elli atly. Han Ahalyň ogluny
tutup getirmegi tabşyrdy. Şonuň üçin şu oba iberdi. Bu oba gelýän
ýoly bize Hyrady beg görkezdi.
— Şol elli atlynyň içinde Hyrady begiň özem barmy?
— Ýok, ol ýol görkezip, obanyň alkymyna gitirensoň gitdi.
Iner golak atlynyň aşak inen depesine nazar aýlady.
— Sen näme olardan üzülip gaçyp gaýtdyň?
— Men hanyň gurýan hilesini-de, türkmenlere garşy urşuny-da
unamok. Maňa Alybraýym diýerler. Ahal meni tanar. Ol meni
görüpdi.
Iner golak jylawdan elini aýyrdy. Sakgalyny sypap böwrüni
diňledi. Ol şu ady Ahaldan eşidipdi. Özem düýn-öňňin eşidipdi. Ol
hakda serkerdäniň pikiri gowudy. Eger şol Alybraýym bolsa oňa
ynanmak bolar. Süýşüp gelýän ýagynyň, elli atlynyň garşysyna çäre
görmeli. Ilki bilen Salyry gizlemeli. Iner golak Ryzaguly hanyň ogly
Fahreddin mürzäniň ýesir düşendigini eşidipdi. Onuň özüni
görmese-de, ol hakda Ahalam, Ýolamanam aýdypdy. Ryzaguly hana
Salyr ogly bilen çalyşmak üçin gerekdir. Ine, şonuň üçinem ilki bilen
Salyry gizlemeli. Garamergeniň yzyndan adam ibermeli.
Oba gözegçilik etmeli ýigrimi atlynyň Garamergeniň yzyna
düşüp, düýnki Gyzyltakyra gidişidi. Bu atlylar Çyrçykly obasyna
däl-de,
üç
oba
gözegçilik
edýärdi.
Olar
Gyzyltakyryňam,
Gabaklyňam gözegçisidi. “Öten gije Gyzyltakyrda bolandyrlar, bu
gije Gabaklyda bolarlar. Çyrçykla olar ertir geler. Şonuň üçin olara
atly ibermeli. Derrew kömege gelsinler”. Iner golak oglanlaryň birini
gygyrdy.
— Lepbeý, Iner aga, gulak asýan — diýip, gelen oglany içgin
synlady. Oglan temegini galdyrdy. Iner golak: “Bu sümügiňi çekişiň
bilen ýumuş bitirip bilermikäň?” diýip içini gepletdi. Oglan onuň şol
aýdanlaryny aňlan ýaly:
— Sowuklapdyryn, hiç bolanok — diýip, özüni aklady.
— Gabaklyny, Gyzyltakyry taparmyň?
— Taparyn, Iner aga. Men ol obalary öň telim gezegem
görüpdim.
— Tapsaň ilki Gabakla git. Ýok bolsalar Gyzyltakyra git.
Garamergeni tapyp, üstümize ýagy çozanyny aýt. Atlylary alyp,
haýal etmän kömege gelsin.
— Bolýar, Iner aga — diýip, oglan şo duran ýerinden
ylgamakçy boldy.
— Dur! — diýip, Iner golak ony saklady. — Pyýada gitme.
Pyýada gidip haçan barjak? Atly git. Hanha, gapyda meň atym dur.
Oglan ata tarap tüwdürilip gitdi. Iner golak obanyň üstüne ýagy
abanýandygyny, aýal-erkek diýmän, oglan uşak diýmän her kim
tapan ýaragyny alyp, garaşmalydygyny oglanlaryň birine jar
çekdirdi.
— Her kim tapan ýaragyny alyp Esen söwdagäriň hataryna
ýygnansyn — diýip, jar çekýän oglanlar uly obanyň dört künjüne
aýlanyp çykdylar. Ujuna gyrkylygyň saly saralyp daňylan syrykly
aýallar, garrylar edil sil suwunyň oý ýere üýşüşi ýaly üýşdüler.
Kesearkaç
türkmenlerinde
gyrkylygy
syryga
sarap,
öýde
saklamaklyk endige öwrülen ýagdaýdy. Kürt alamançylarynyň hälişindi obalaryň depesinden inýän wagtlary az bolmaýardy. Uruş
wagtynda hasam beter. Iner golak ýaly ýaşulularyň sargap ýören
zady. Içerik bir syrygyň, bir kesewiniň gerek bolşy ýaly, ýarag hem
zerur zatlaryň biridi. Oglanlar oba jar çekip ugrandan ujuna pyçak,
gyrkylyk daňylan uzyn gazma taýakly, syrykly aýallar, obada galan
garrylar
serçeleriň
sürlenýärdiler.
ýagynyň
Topar-topar
öň
bolup
ýanyndaky
Esen
sürlenişi
söwdagäriň
ýaly
öýüniň
töweregine ýygnanýardylar.
Gaýraky hataryň aýallarynyň öňüni çekip gelýän Aksoltan eje
elindäki syrygyň gyrkylykly tarapyny ýokary edip, ony hasa
deregine ulanyp gelýärdi. Ýöne hasaly kempirler ýaly mytdyldap
ýörmän, göwresi näçe garry görünse-de ýöreýşi dogumlydy. Ol
elindäki syrygy kä ýerde bir ýere sünjüp gelýärdi.
Oglundan aýralyk ony lagşadanam bolsa, süňňi daýaw adam
bolansoň, gaty bir ýan beräýmändir. Häzir welin hasam dogumly
görünjek bolup çalyşýardy. Ýaş-ýeleňlere görelde bolup, olaryň
göwnüni göterip, goltgy bermelem Aksoltan ejedi.
Oglundan aýra düşeli bäri Aksoltan ejäniň ýüreginde kürtlere
bolan gazap bardy. Ol milleti kürt bolsa özüniň duşmany, gan
algylysy hasap edýärdi. Kürt diýibem ol bütin Eýranla diýýärdi.
Lurstanmy, Hormazgandanmy, parsmy, buluçmy hemmesi onuň üçin
kürtdi, hemmesem onuň duşmanydy. Dagdan ilerde bolsa onuň üçin
parhy ýokdy.
Ol alamana gidýänlerden haýsy hem bolsa bir kürti satyn alyp
öldürmegi-de ýüregine düwüpdi. Ýöne Aksoltan ejäni bu niýetinden
dänderen Iner golak boldy.
— Seniň satyn alyp öldürjegiň hem bir garybyň çagasydyr.
Olaram edil seniň ogluň ýaly ýesir düşeniň biridir. Ony öldüreniňden
ýesiri alyp gelen adamyny öldüreniň gowudyr. Şeýtseň aryň gowy
ýerine düşer — diýip, Iner golak oňa basalyk bolupdy. “Iner golak
dogry aýdýar. Öldürjek bolsaň, alamançylyga gidýänleri, ýesir
getirýänleri öldürmeli” diýip, Aksoltan eje öz ýanyndan pyşyrdapdy.
Oglunyň arynyň alynmanlygyna ýanyp ýören Aksoltan ejä ýagy
özi üçin gelýän ýalydy.
Bu ýagyny ol dileg-ä etmändi. Oba çozulsa, azda-kände
harapçylygyň boljakdygy şübhesizdi. Bir tarapdan welin şu gelýän
duşmana begenmänem duranokdy. Oglunyň aryny ýerine salmak
üçin amatly pursatdy. Bu gelýän ýagyny Aksoltan ejäniň nalasyna,
uzynly gijeler çirim etmän dökülen gözýaşlaryna, gapyny ýel
tykyrdatsa, “Oglum geläýdimikä?” diýip, towsup turan, ogluny
görmän, näumyt bolup, ýer sermän pursatlaryna halys dözmedik
Taňrynyň özi iberendir. Bu gezek Aksoltan eje aryny ýerine saljak
bolup elinden gelenini eder. Iň bolmanda kürtleriň biriniň
böwründen gyrkylygy sünjer. Eger şony etmän ölse, gözi açyk gider.
Çyrçykly gol arylaryň gorjalan hini ýalydy. Aýallar eýläkdebeýläkdi. Gyňaçlaryny oklaw ýaly edip, ondan-oňa at salýardylar.
Öýde ýatan adam ýokdy. Hemmeler daşardady. Sallançakda ýatan
çagalaram alyp çykypdylar. Eli naýzaly märeke goluň ortasynda
tegelenip durdy. Çagalar, oglan-uşaklar, uly gyzlar eli naýzaly
tegelenen märekäniň ortasyndady. Iner golak aýtmyşlaýyn oňa
“sygyr goranyşy” diýýärler. Süri sygra möjek duşsa-da, gaplaň
duşsa-da edil biljek zady ýok. Süri sygyr şeýdip tegelenip durar-da
şahlaryny öwrüp durandyrlar. Göleleri şol tegelenip duran süriniň
ortarasyndadyr.
Ýagy Çyrçykly obasynyň adamlaryny uzak garaşdyrmady.
Atlaryny güpürdedip, depeden indiler. Olaryň gelşi gaty batlydy.
Öňlerinden
çykylmajagyna
“Haýt!”
diýilmejegine,
gollaryna
kakylmajagyna ynamlary gaty güýçli bolara çemeli. Ujuna gyrkylyk
daňylan syryklaryny öňe uzadyp, tegelenip duran märekäniň
alkymyna gelip, at başyny çekdiler. Märekä nazar salyp rejäniň geň
däldigini, sessiz-üýnsüz “Ine size gerek çaga” diýip Salyry berip
goýbermejekdiklerini aňan ýüzbaşy hol beýlede duran Alybraýymy
gördi. Alybraýym şo golda ýalňyz at-ýaragly adamdy. Ýüzbaşy oňa
gygyrdy.
— Sen
oba
habar
haramzada! — diýdi.
bermäge
gaýdan
ekeniň-ow,
dönük,
— Sen bu ýere aýallar bilen, garry-gurtular bilen, oglan-uşaklar
bilen uruşmaga gelen ekeniň-ow, külli Eýranyň batyr ýigidi — diýip,
Alybraýym ondan söz alyp galmady. Ol soňky sözleri aýdanda,
aýratynam ýigrenç bilen seňrigini ýygyrdy. Alybraýymyň ony “Külli
Eýranyň batyr ýigidi” diýip, ýaňsylamagy ýöne ýerden däldi.
Ryzaguly hanyň iň gowy görýän ýüzbaşylaryň biridi. Oňa bu at
Mazendaranda şalaryň şasynyň garşysyna baş göterenleri amana
getirmek ugrundaky söweşde Ryzaguly hanyň özi beripdi. Ol
ýaragsyz ilatyň garşysyna iň gazaply jeza çäresini ulanyp, şol ada
ýetipdi. Onuň bu ady ýörite perman bilen dakylmandy. Ony şol
mahalky Mazendaran goşunlarynyň serkerdesi Ryzaguly han ähli
serbazlaryň öňünde aýdypdy. Şanyň permany bilen onuň ýaly
hormatly atlaryň deregini tutýan diňe serpaýdy. Eden hyzmaty uçin
ýapylan serpaý.
Ýüzbaşynyň şol adyny ilki-ilkiler hasam köp dile çolap, göwni
ýetmezlik bilen gaýtalardylar. Ýüzbaşy özgeleriň ýigrenç bilen
seňrigini ýygyrmasyny göripçilik diýip hasap edýärdi. Uly
serkerdeler beýle atlary her kime dakyp ýörmeýärler. Häzir
Alybraýymyňam seňrik ýygyrmasyny şol görüpligiň dowamy diýip
hasap etdi. Ol Alybraýyma tarap gylyjyny uzadyp:
— Tutuň, ol itiň ogluny! — diýip, serbazlara haýkyrdy.
Alybraýym gylyjyny ýokaryk göterdi.
— Sen özüň gel “külli Eýranyň batyr ýigidi”. Men seniň bilen
başa-baş söweşjek.
— Dönük bilen başa-baş söweşilmeýär. Duşman bilen başa-baş
söweşilýändir. Alyň elinden ýaragyny. Tutup daňyň!
— Hä, batyr ýigit, sen aslynda şol ady aýallary, çagalary,
garrylary gylyçdan geçirip alypdyň. Sen diňe ýaragsyz adama
batyrsyň. Garaw görjek ýeriňde baý, bahana taparsyň. Beýdeniňdenä gitde başyňa eneň şalyny büren, uýaň perenjisini ýapyn!
— Tutuň ony, näme dursuňyz — diýip, ýüzbaşy nökerlerine
azgyryldy.
— Geliň. Kim çaga-çugasyny ýetim goýaryn diýse gelibersin.
Üç sany serbaz onuň üstüne abanyp ugrady. Alybraýyma Iner
golak gaçyp gitmegi, gizlenmegi ýa-da oba adamlarynyň biri ýaly
atdan düşüp, köpüň arasynda söweşmegi ündäpdi. Alybraýym ol
zatlardan boýun towlapdy.
— Men aýalam däl, çaga-da. Men serbaz. Serbaz ýalam
söweşerin — diýip, ol çürt-kesik aýtdy. Alybraýym daşyna geçen üç
serbaz bilen gylyçlaşyp başlady. Ol gaça söweş edýärdi. Iki serbaza
birden hüjüm etmäge maý berenokdy. Olara daşyny gabatmajak
bolup gaçalaklaýardy. Ol birden özüne gylyjy salgan serbazyň
gylyjyna batly kakyp goýberdi. Serbazyň gylyjy elinden zyňylyp
gitdi. Şo pursat Alybraýym beýleki bir zomap geleniň egnine gylyç
bilen kakdy. Onuň kellesi sallanyp, atdan agdy. Ine üçünji serbazyň
gylyjam onuň maňlaýyndan degipdi. Şeýdip Alybraýym Garagumuň
jümmüşinde Çyrçykly obada wepat boldy. Şahyrlaryň:
“Bürgüt bolup dogulsa-da bürgütler,
Hemme bürgüt bürgüt bolup ölmeýär”
— diýen dana sözleri bar. Ýöne ony Alybraýym hakda
aýtmarsyň. Iner golak aýtmyşlaýyn, Alybraýym bürgüt bolup
doguldam, bürgüt bolup ölmegem başardy. Ynha, şol hemme
bürgüdiň başarmaýan zady.
Alybraýym bilen bellisini eden serbazlaryň ýüzbaşysy tegelenip
duran, bütin töweregi naýza bolup duran märekä ýüzlendi.
— Adamlar, siziň bilen işimiz ýok. Bize şu obadan adam gerek.
Ahalyň ogly. Şony beriň, biz gitjek.
— Eger ogul ýerine zakgun bersek nädýä? — diýip, Aksoltan
garry gygyrdy.
— Onda gyrgynçylyk bolar, harapçylyk bolar. Şol oglany alman,
şu atlylar yzyna dolanmaz.
— Şol oglany alybam şu atlylar yzyna dolanmaz.
— Artykmaç gan dökmeklik nämä gerek? Gurban nämä gerek?
Ozalam şu dünýäniň gurbany gyt däl.
— Beýle ynsaply bolsaň, gelen yzyňy ýel bozmanka, gümüňi çekdä, gep nokatlap durma-da.
Märekäniň durşy örän bekdi. Näme-de bolsa muny dargatmalydy.
Ýüzbaşy hüjüm etmäge perman berdi. Atlylar ýuwaş-ýuwaşdan öňe
omzap ugradylar. Ýöne welin üç ädime gelip saklandylar. Indi öňe
süýşdügiň syryga berçinlenen gyrkylyklar atlylaryň döşünden
direljekdi. Märekäni nädip böljegini bilmän duran ýüzbaşy:
— Öýleri otlaň! — diýip, elini öýlere tarap uzatdy. Serbazlar
öýlere tarap eňdiler.
— Sen öý otlarmyň, eşekden emele gelen kürt. Çozuň näme
dursuňyz — diýip, Aksoltan eje gygyrdy. Şol gykylygy bilenem öňe
okduryldy. Garrybaý çopanyň bölüp suwa goýberýän goýun sürüsi
ýaly aýallaryň bir topary Aksoltan ejäniň yzyna düşüp öňe
topuldylar. Golaýda duran atlylar atyň başyny öwrüp ökjäni
geterdiler. Ýanyp duran öýe tarap topuldylar. Öýi otlan atlylaryň biri
atyna
münüp
gaçmaga
ýetişmedi,
gylyjyny
ýeyrmaga-da.
Aksoltanyň elindäki syryga berkidilen gyrkylyk içinden parran
geçdi. Aksoltan. ýykylan serbazyň böwründen zordan gyrkylygy
sogrup aldy. Ol ikinji serbaza okdurylanda, yzyndan gelen atlynyň
gylyjy ony ýere ýazdy. Igdir ussanyň gelni Halyma onuň ylgap
ýanyna bardy. Aksoltan ejäniň başyny dyzyna göterdi. Aksoltan
gözüni çalaja açdy.
— Men ony öldürdim, oglum, Aýdogdy jan, men ol kürti
öldürdim, aryň köýen däldir, köşek — diýip pyşyrdady. Onuň
sesinde-de, dodaklarynyň gymyldysynda-da ysgyn-deramat ýokdy.
Obanyň arasy bu mahal yzan-da çuwandy. Çagalaryň, aýallaryň,
iniňi düýrükdiriji agysy, depe saçyňy üýşürýän nalasy, ýürek
gopduryjy gargyşy obany durşuna gaplap alypdy.
Bölünen
süri
okdurylýardylar.
ýaly
bolup
Atlaryň
topar-topar
tabyrdaýan
aýallar
ondan-oňa
toýnaklaryndan
çäge
sowrulýardy. Itler atlaryň daşynda hasyrdaşyp jabşynyşýardylar.
Göwsünden gyrkylyk çümen atlar ölmezden öňürti eýmenç
kişňeýärdiler. Çabalanyp, aýaklary bilen gum sowurýardylar. Ondamunda ýanýan öýleriň gara tüssesi demligiňe dalaş edýärdi.
Bir mahalky: “Garadandyr-guradandyr, ýürek-bagryňy eredendir”
diýip, tarypy edilýän Sadabyň üstüne abanan howpy onuň özi
duýanokdy. Ony Halyma görüp, oňa kömege okduryldy. Arman
ýetişmedi. Halyma baryp, serbazyň böwründen gyrkylygy urýança,
Sadap eýýäm gana bulaşyp ýatyrdy. Atdan agan serbaz Halymanyň
naýzasyny özi bilen alyp gitdi. Ýaragsyz galan Halyma ýykylyp
ýatan Sadabyň ýaragyny elinden aljak bolup nähak dyzady. Bir
eýýäm jan beren Sadabyň penjeleri syrygy şeýle bir berk gysýardy,
göýä onuň barmaklary syryk bilen bile biten ýalydy. Ine, şol
aljyraňňylyk Halymanyň iň soňky pursatlary boldy.
Özleriniň o diýen maksatlaryna ýetip bilmejegine gözleri ýeten
ýüzbaşy
serbazlaryny
söweşden
çykardy.
Olar
ilki
gelip,
Çyrçyklynyň oýuna inen depeleriniň gerşinde sadranç ýaly bolup
jemlenmezden öňürti köpçülikden üzülen iki çagany atyň öňüne
basdylar. Şeýdip Salyryň deregine iki çagany eltäýmese, ýüzbaşynyň
dagy zada güýji ýetmedi. Depäniň gerşinde jemlenen serbazlar aňryk
aşyp gitdiler.
Şol
gün
Çyrçykly,
Gabakly,
Gyzyltakyr
obalarynyň
gonamçylygynda — Kirşenli öwlüýäde dört mazar artdy. Olar
Alybraýymyň, Sadabyň, Halymanyň, Aksoltan ejäniň mazarlarydy.
Öwlüýäden kyrk ädimlik daşlykda üç mazar peýda boldy. Olar
aýallaryň elindäki gyrkylykdan ölen serbazlardy. Serbazlaryňam dini
musulman bolany üçin öwlüýäde jaýlamak boljagyny Aýatylla işan
aýtsa-da il-gün ony unamady.
— Köpçülik näme diýse şony edäýiň. Il-günüň unanyny şerigat
göterer — diýip, Aýatylla işan aýtdy.
INER GOLAGYŇ PYÇAGY
Çyrçykly obasyndaky gyrkylykly söweş özgeler-hä beýlede
dursun, Ryzaguly hanam lerzana getirdi. Ony lerzana salan zat
söweşde ölen serbazlaram däldi, aýallaram. Ony lerzana salyp, iki
aýagyny bir gonja sokan zat umydynyň başa barmandygy, garaşan
zadynyň çykmanlygydy. Äkiden elli atlysyndan kyrk alty atly edip
gaýdan ýüzbaşynyň beren gürrüňini diňläp, onuň çep dulugyna ähli
güýji bilen şarpyk çalypdy. Ýüzbaşynyň gözünden labyrt edip ot
çykypdy.
— Gatyryň döli, haramzada, küspuruş. Şunça atly bilen heleýleriň
garşysyna söweşip, heleýçe-de ýok itogly ýeňlip gelipdir. Işi
bitirmekden-ä geçen gaýtam bulaşdyryp gelipdir. Ýagmazak bulut
ýaly uly zenzele turzup gaýdypdyr. Daman damjasam iki sany
sümükli. Gaýta meni namysyň astynda goýupdyr, itogly.
Ryzaguly
han
edil
kapasa
düşen
ýaraly
gaplaň
ýaly
zowzanaklaýardy. Ýeri, ýeňildiň, taň etdiň. Bu iki sümükli güjük
nämäňe gerek? Bu türkmenler üçin dil uzynlyk ahyry. Indi olar bilen
men haýsy dilde gürleşeýin? Men ýesirleri gaýdyp almak barada
nähili, nädip olara ýüz tutaýyn? Biz alamançylyk edip ýören
galtaman bilen gürleşemizok” diýseler näme jogap berersiň? Aýt,
näme diýersiň?
Han özüniň Jeýhun ýaly joşup, gaýnap duran gaharyny
ýüzbaşydan nädip çykarjagyny bilmän, hyrçyny dişledi. Adamçy
öküziň guduzlan itiň gözüne çalymdaş gözlerini töweregine elekçelek aýlady.
— “Bir akmagyň bulaşdyran kelebini ýüz akylly açyp bilmez”
diýleni-dä. Bir çaganyň guýa oklan daşyny çykarmak üçin on adam
gerek. Eý-ý! — diýip, ol elini salgap, ýene byzbyldyklap başlady.
Birdenem ýüzbaşynyň öňünde saklandy-da:
— Seniň bu döküp gaýdan pohuňy ýuwmarlamak üçin men seni
jelladyň eline tabşyrmaly — diýip, hanasyndan çykyp barýan
gözlerini petredip, ýüzbaşa seretdi. Ony gören ýüzbaşynyň imany
uçdy. Ol serpmeden gaýdan ýaly bolup, Ryzaguly hanyň aýak astyna
gürpüldäp gaýtdy. Oňa tarap emedekledi:
— Şalaryň şasynyň nazary siňen uly hanymyz, bir çemçe ganymy
geç. Men seniň guluň, men seniň paýendazyň. Jelladyň eline berme.
Ýer sermeýän ýüzbaşynyň agy gatyşykly sesine Ryzaguly hanyň
seňrigi ýygryldy. Ol bolmajysyny bolup, ýanyndakylara azgyryldy.
Olara hanlara gelişmeýän hapa sözler bilen gygyny pürkdi.
— Näme agaç ýuwdan ýaly bolup dursuňyz? Äkidiň-de kellesini
kesiň!
Onuň erni gargy tüýdük çalýanyňky ýaly gyşaryp gitdi. Ýüzbaşy
Ryzaguly hanyň ädikli aýagyny gujaklady. Aglady, ýalbardy. Iki
sany serbaz ony Ryzaguly hanyň ädikli aýagyndan aýyrmak, äkitmek
üçin dyzady. Ýüzbaşy ädikli aýagy şeýle bir gujaklapdy welin, diýipaýdar ýaly däldi.
Han zordan gaýra çekildi. Ädikli aýagy bilen ýüzbaşynyň
maňlaýyna jaýdar depdi. Şondan soň ýüzbaşynyň agysam, sesem,
gymyldysam tapba ýatdy. Ol amanadyny tabşyrypdy ýa-da özünden
gidipdi. Ony süýräp äkidenlerinde, onuň ellerem, göwresem
şalkyldap ýatyrdy.
Şondan soň Ryzaguly han köp wagtlap çadyryndan çykmady.
Çykaýsa-da, güň ýaly, bu dünýäniň adamsy däl ýaly içini gepletdi,
ýördi. Ne müňbaşylary, ne maslahatdarlary kabul etdi. Üç-dört
günläp näme gürrüň etse-de, öz-özi bilen etdi.
Şol günleriň birinde Nowruzaly han Şahrudynyň düşen ykbalyny
onuň gulagyna ýetirdiler.
— Bu ykbal biziň her haýsymyza-da garaşýan ykbal bolaýmasa
— diýip, Ryzaguly han agzy açylyp, ýeli giden sanaç ýaly “Owf”
edip uludan demini aldy. Soňky wagtlardaky göwni çökgünlik ony
hasam basmarlapdy. Ol indi içiniň aýrany dökülip, boşan ýanlyga
dönüpdi.
Hanyň ynamdar adamlarynyň habar bermegine görä şalaryň
şasynyň töweregindäki emeldarlary Şahrudynyň ölümini Ryzaguly
handan görýän borly. Emeldarlarynyň şol müňkürligini tassyklaýan
ýene bir zat bardy. Isfihandan Şöwket hanyň çapary geldi. Ol
köşkdäki emeldarlaryň azgynçylyklary hakda, şalaryň şasyny erkine
goýman, ony halys ýoldan çykarýandyklary hakynda ýazypdy. Ol
külli Eýrany porsan bulanyk howa meňzedipdir. “Ony durlamasaň,
mergi keseliniň ýaýramagy ähtimaldyr” diýip ýazypdyr. Hatynyň
soňunda goşuny uruşdan çykaryp, yzyna, Maşada gelmegini, “Häh”
diýlende “mäh” diýmäge taýyn bolup durmagyny sargapdyr.
Ýalňyz oglunyň aladasyny etmände-de Ryzaguly han iki oduň
arasynda galypdy. Şöwket hanyň diýenini etse bir däl, etmese iki däl.
Onuň dagy arka diräri ýok. Şalaryň şasyny arka tutunmalymy? Ony
saýlaýan Ryzaguly hanyň özi däl. Her bir hanyň köşkde, şalaryň
şasynyň emeldarlarynyň arasynda öz adamsy bar. Kime arka
diremelidigini şolar saýlaýarlar. Olarsyz hiç kim uzak han bolmaz.
Herki bir hanyň berkligi şo ýerdäki öz adamsyna bagly zat. Ryzaguly
hany şol öz adamsy Şöwket han bilen çatan bolsa, hanyň ony
üýtgedip biljek gümany ýok. Ony üýtgetjek bolsaň deregiňi tapmaz
ýaly edäýerler.
Şöwket hanyň sözüni ol ýere salyp bilmez. Ol näme diýen bolsa
şony berjaý eder. Ýöne şol zatlardan öňürti mürzeli meseläni
çözmeli, onda-da haýal etmän çözmeli. Ol şony çözmän, belli bir
karara gelip biljek däl. Şonuň üçin türkmenleriň üstüne ilçi ibermegi
makul bildi.
Tutulyp getirilen şol iki çaga bilen mürzäni alşar ýaly etmeli.
Üstesine-de pul, baýlyk bermeli weli, alyşar ýaly etmeli. Eger olam
başa barmasa, onda güýje daýanjak bolmaly. Garaz, mürzäni şol
gaba telpekli hanyň özi aýtmyşlaýyn, möjekleriň elinden aljak
bolmaly. Dagy ýol ýok.
Kelebiniň ujuny gözläp, han öz çadyrynda kenara oklanan balyk
ýaly çabalanýan, aýagy bişen pişik ýaly bir ýerde durup bilmän
zowzanaklaýan wagty, ýadap gelen Ahalyň çaý içip oturan wagtydy.
Duşman bilen aralaryny bary-ýogy bir gol kesýänem bolsa näçe gün
bäri kä onda, kä munda bolýan kiçijik çaknyşyklary hasap etmeseň,
goşunlary sap tutup, hatar gurup söweşenokdylar. Eýran tarapy
“Türkmenler Maru-Şahu-jahandan kömek alansoňlar, indiki hüjümi
şolar
“başlar”
diýip
garaşýardylar.
Türkmenler
bolsa
suw
ýetmezçiligi zerarly serbazlar uzak ýatyp bilmezler. Ryzaguly han ýa
biziň üstümize hüjüme geçmeli bolar, ýa-da serbazlar özaralarynda
gyrlyşarlar” diýip pikir edýärdiler.
Saroglanyň, Gulburunyň goşunlarynyň arasynda bolup, olary
gözden geçirip, gelen Ahal çäýnegini sarkyryp, iň soňky käsesiniň
keýpini görüp oturan wagty Ilaman gapynyň eňsisini serpip öýe
girdi.
— Meniň serdarym, siziň ýanyňyza bir kürtüň gözüni daňyp
alyp gelýärler.
— Getirseler getirsinler bakaly. Häzir çykýan — diýip, ol
azajykdan owurtlap siňňinlik bilen keýpini görüp içjek çaýyny
birden başyna çekdi. Ýerinden turup, gapa tarap gönügende, Salyr
ondan öňürti ylgap çykdy.