Kesearkaç - 22

Çyrçyklyda bolan şol hasratly ýagdaýdan soň ölenleri-ýitenleri
ýerlänsoň, Iner golak Salyry özi bilen alyp gaýdypdy. Ony obada
goýmak howpludy. Ol Ahalyň maşgalasyna:
— Salyr bu ýerde galsa, olar ýene-de köwlenerler. Gijede-girimde
duýdansyz çozmaklary mümkin. Şoňa görä-de “Depegenden daşrak”
diýipdirler. Iň gowusy Salyry alyp gideýin — diýdi.
— Gije gelip, olar biziň öýmüzi tapaýarmykalar?
— Tapar. Bu ýerde olaryň adamlary bardyr. Alybraýym
aýtmadymy, näme, “Bizi Hyrady beg ýola belet bolup alyp geldi”
diýip. Seret Garamergeniň ýigitleriniň obadan giden wagtyny, ýok
wagtyny aňtap gelişlerini.
— Aý, men-ä Garamergeniňem düzüwdigine gaty bir ynanyp
baramok — diýip, Halbike aýtdy.
— Oňa menem ynanyp baramok. Ýöne “Tutulmadyk ogry däl”
diýenem bir nakyl bar. Garamergene ynanmaýanlygym üçinem
Salyry äkitjek bolýan-da — diýip, Iner golak öz pikirini duýdurdy.
Salyr Iner golagyň ýabysyna artlaşyp, kakasynyň bolýan ýerine
“Towşanly guýa” gelipdir. Onuň gola inip gözüne ilki ilen zat
Dorbedew boldy. Dorbedewiň gaýdyp gelendigi hakyndaky gürrüňi
eşidipdi. Ýöne şol Gümmezgaýada aglap aýrylyşaly bäri ony
görmändi. Ol münüp oturan atynyň başynyň çekilerine-de garaşman,
ondan syrylyp, art aýaklarynyň ýanyna düşüpdi. Özem ýabynyň
guýruk tarapyndan syrylyp art aýaklarynyň ýanyna düşüpdi. Ýaba
münüp-düşmekden sähel başy çykýan adamyň etmejek işi. Ýabynyň
art aýagyna golaýlaşmaly däldigini çapyksuwar bolup bilmezmi?
Ardyndan syrylyp düşseň, her hili ýuwaşam bolanda toýnagy bilen
kakaýmagy ahmal ahyry.
Ýabydan
syrylyp
düşen
Salyr
ylgap
baryp
Dorbedewiň
boýnundan gujaklady. Ýüzüni onuň ýüzüne oýkady. Gözlerini onuň
maýlaýyna sürtdi. Onuň ýalyny agzy bilen gapyp, bedewiň gözlerine
seretdi. Soňra ol gapa çykan kakasyna ylgady.
— Ryzaguly hanyň pikiri mürzäniň deregine Salyry penjä salmak.
Şonuň üçin Salyry obada goýmak howply. Han atlylarynyň irdegiçde ýene köw salaýmagy ahmal — diýip, Iner golak bolan wakany
jikme-jik gürrüň berdi. Ölen adamlary sanady. Alybraýymyň
mertligi hakynda gürrüň berdi.
— Imany hemra bolsun, ýatan ýeri ýagty bolsun — diýip, Ahal
pyşyrdady. Iner golak Garamergeniň atlylaryndan oba hiç hili kömek
ýokdugyny biderek hallan atyp ýörendigini aýtdy. Ol:
— Eger obada Hyrady begiň adamlary bar bolsa, Garamergenem
şolaryň biri bolmaly — diýip, Ahal öz müňkürligini mälim etdi.
Garamergene oba ýagy çozanlygy hakynda aýtmaga giden oglan
olary Gabaklydan tapdy. Garamergeniň bir ýerlerden ýaňy gelip
durşudy. Oglanyň ýagy çozdy sözüne ol kän pitiwa edip durmady.
— Sen ýagyny öz gözüň bilen gördüňmi? — diýip, ol oglandan
sorady.
— Ýok, ýöne bir atly kürt baryp aýtdy. Ol “Üstüňize ýagy
gelýär” diýdi.
— Bu ýerlere ýagy nireden düşsün? Bu ýerik geljek ýagy
goşunyň içinden gelmeli. Olar guş däl ahyryn uçup geçäýer ýaly —
diýip, Garamergen öz diýenini tutdy. Ol guşagyny çözüp, özüne çaý
berilmegini,
gaýnaga
duran
naharyň
basymrak
bişirilmegini
tabşyrdy.
— Ýigitler şu nahary iýdigi ugrar. Goý, Iner golak suw görmän
tamman çykarmasyn — diýip, Garamergen arkaýynlyga salyp aýtdy.
“Ýagy çozdy” habaryny aýtmaga giden oglan Çyrçykla gelensoň
Garamergeniň bu sözleriniň bir damja ganyny damdyrman, bolşybolşy ýaly edip Iner golaga aýtdy.
Ýagy gidensoňam ep-esli wagt geçensoň Garamergeniň ýigrimi
atlysy atlary maýdalyna sürüp oba geldi. Ýagdaýa göz ýetirip, giden
atlylary
gözlemegiň
deregine
adamlardan
sorag-ideg
edip
güýmendiler. Aýalynyň öldi habaryny eşidip, Garamergen oňa
gynanyp durmady.
— Garagy aksyn. Kesewi ýaly oduň içine sokjurylyp ýörmesin —
diýip, hemleli gürledi.
Garamergene bolan müňkürligini Ahala gürrüň beren Iner golak
şol meseläni ýaşulularyň maslahatyna saldy. Iner golagyň sözlerini
diňlän Atanur:
— O neressäniň aýaly ölüpdir, sen bolsa oňa müňkür bolýarsyň.
Müňkürlik musulmançylyga çapraz zatdyr — diýdi.
Ýagdaýy ölçerip döken ýaşulular Garamergeni ýüzbaşylykdan
aýyrmalam diýip bilmediler, aýrylmaly dälem. Bu meseläni çözmegi
serkerdäniň özüne goýdular. Ahal bolsa:
— Hany neneň-niçik bolýarka? — diýip, ol hakda karara
gelmegini gijikdiripdi. Onsoňam Ahalyň bar aladasy Garamergenli
mesele däldi. Onuň häzir gulagy ilerdedi. Ryzaguly hanyň nähili
hereket etjegine garaşýardy. Ilamanyň “Bir kürti getirýärler” diýen
sözüne geň galyp durmady. “Ol Ryzaguly hanyň ilçisidir, mürzäniň
söwdasyny etmäge gelendir” diýip pikir etdi. Ahal tärimden asylgy
gamçysyna elini ýetirip daşaryk çykanda gözi daňylgy kürti onuň
gaşyna getirdiler.
— Kim, näme diýen soraglaryňa gulagam asanok. “Meni
serkerdäniň ýanyna eltiň, Ahalyň ýanyna eltiň” diýip, aýagyny diräp
dur.
Ahal gamçysyny guşagyna gysdyryp, gözüniň daňysy çözülen
kürte seretdi. Oňa salam berip baş egip, sereden kürtüň serbaz
däldigini Ahal aňdy. Ol Ryzaguly hanyň emeldarlaryna-da
meňzänokdy.
— Size Ahal gerek bolsa, ynha men Ahal.
— Siz Ahal bolsaňyz men Huşnaf Koý. Huşnaf pälwanam
diýýärler. Men Süleýman daglaryndan geldim — diýip, kürt özüniň
kimdigini mälim etdi — Meniň oglum size ýesir düşüpdir. Oňa
Ysmaýyl Koý diýýärler. Ysmaýyl.
Ahal Huşnafyň ýüzüne çiňerilip seretdi. Hawa, bu şol Huşnaf
pälwan. Ahal ony köp ýyl mundan ozal Nişapurda Barat pälwan
bilen göreş tutanda görüpdi.
— “Ogluň ýesirlikde” diýip maňa Barat pälwan habar etdi.
Aňyrdan gelşime şonuň ýanyna bardym. Olam siziň adyňyzy berdide, siziň ýanyňyza iberdi.
Ysmaýyl Koýuň ýüzünde Ahal bir tanyş keşbi görendigini
ýatlady. Ine şol tanyş keşp Huşnaf pälwanyň keşbi ekeni. Pälwanyň
oglam özüne gaty meňzeş ekeni.
— Siz ogluňyz üçin gelen bolsaňyz, ony islän wagtyňyz äkidip
bilersiňiz, pälwan.
— Sag bol, serkerde. Meniň oglum gaýdyp eli ýaragly
türkmenleriň üstüne gelmez. Bu gezegem güýç bilen alyp gaýtdylar.
Biziň baýa uly bergimiz bardy. Üzmäge gurbumyz çatmady. Şol
algysynyň deregine baý biziň ýabymyzy aljak boldy. Kürtüňem
näme, ýabysyny alsaň janyny alan bilen deň. Baý ogluma: “Ýa
bergiňi üzersiň, ýa-da serbazlyga gidersiň” diýdi. Bizem “Çagalary
ekläp oturan ýeke ýabyny berenden serbazlyga gideni gowy” diýen
karara geldik — diýip, Huşnaf pälwan öňünde goýlan çäýnegiň
çaýyny käsä haýallyk bilen guýýardy. Uruş dowam etse dört-bäş aý
dowam etjek. Ölmän galsa baý ondan algysyny üzüldigi hasap edýär.
Huşnaf pälwan ýaly, Ysmaýyl ýaly garyplar bir ýaby edinjek bolsa,
gör, näçe ýyl ýagyrnysyny bükmeli. Gol doly çagalar ýaby edineriňe
garaşyp ýörüp bilmeýär. Olar şu gün iýmeli, geýmeli.
Huşnaf pälwanyň durmuşy Aman süregçiniň durmuşyna gaty
çalymdaşdy. Türkmenlerde-de garyp maşgalany ekleýän iner ýa
arwana bolýar. Edil kürtlerde ýabynyň ekleýşi ýaly. Bir wagt Aman
süregçiniňem göz dikip oturan ýalňyz düýesi tas elinden gidipdi. Şol
düýe gitdigi maşgalanyň başyna dagy kyýamat, dagy ahyrzamana
gerek däldi. Aman süregçini şol beladan halas eden Ahal bolsa-da
Huşnaf kürtüň maşgalasyny halas eden Ysmaýylyň dosty Haly
begdi.
Haly bege iller galtaman diýse-de, Huşnaf kürtem, Ysmaýylam
“Galtaman däl, gahryman” diýip hasap edýärdiler. Ol öz
galtamanlygy bilen olary baýyň gazabyndan telim gezek gorapdy.
— Haly beg bolan bolsa henizem ugruny tapyp gorardy.
Ysmaýyly urşa gitmekden saklardy. Ýöne ol Süleýman daglaryndan
gidäýdi.
Huşnaf kürtüň gürrüňlerini diňläp oturanlaryň biri:
— Munuň Haly beg diýýäni şol Hally galtaman-ha däldir-dä —
diýdi.
— Şodur — diýip, Ahal gysgajyk jogap berip, başyny atdy. Hally
galtaman Süleýman daglarynda bolan günlerinden Ahala gürrüň
beripdi. Ysmaýylyň adyny tutmasa-da gürrüňini beripdi.
—
Pälwan
aga,
seniň
ogluň
ýesirlikden
boş.
Özüňem
türkmenleriň myhmany. Näçe gün bolaryň diýseňiz keýpiňiz
kelläňizde. Haçan giderin diýseňizem sizi ugradarlar. Burjula çenli
ugradarlar. Haly beg diýýäniňiz şol ýerdedir — diýip, Ahal aýtdy.
— Sag boluň, serkerde... Melek Tawus, sen öz bar gudratyňy
jemläp, türkmenleriň şu ýüzi nurana, ýüregi açyk serkerdesini öz
ganatlaryň astynda saýala. Eý, sen hökmi güýçli Melek Tawus!..
Melek Tawus diýen sözi Ahal Ysmaýyl Koýdanam eşidipdi.
Ýöne onuň nämedigini bilmeýärdi. Tawusyň guşdugyny, melek
diýmegiňem Hudaýdygyny, Taňry diýmekdigine düşünýärdi. Ýöne
welin Hudaý nire, tawus nire? Ahal “Tawus jennetiň guşumyş. Ýöne
bir eden etmişi üçin jennetden kowulanmyş” diýip eşidipdi. Tawusyň
ir säherler “Waý” diýip gygyrmasy bar. Şol ses şeýle bir gaty, şeýle
bir çirkin. Eşideniňde depe saçyň düýrügýär. Rowaýatlaryň
aýtmagyna görä, tawus jennetden kowulan guşmuş. Bir säher
perişdeleriň biri onuň iki ganatyndan tutup, sekiz gat asmandaky
jennetden aşak zyňyp goýberenmiş. Tawus şol ýerden “Wa-aý-ý”
diýip, uly gykylyk edip gaýdanmyş. Her säherler tawusyň çirkin ses
bilen ”Waý” diýip gygyrmasy şonuň üçinmiş. Türkmenleriň tawusy
halamaýanlygynyň sebäbi şomuş. Türkmenlerde tawus guşy saklap
ýörene duşmak kyndyr.
Melek Tawusyň ady orta düşenden Iner golak gürrüňdeşiniň
kimdigini tanady. Ol kürtleriň iň azajyk, iň garyp taýpasyndan. Olara
ýezit kürtler diýilýär. Olar Süleýman daglarynyň jülgelerinde
taşlanan guýularyň töwereginde ýaşaýarlar. Olar melgunyň sadyk
gullary. Şol melgunyň adyna Melek Tawus diýýärler.
Muhammet pygamberiň saçyny syrýan dellegi bolupdyr. Onuň
adyna Mawyýa diýer ekenler. Bir gün ol pygamberiň saçyny
syranynda päkini onuň tenine degripdir. Pygamberiň kellesinden gan
çykypdyr. Pygamber oňa:
— Mawyýa, sen uly günä etdiň. Indi senden önen nesil musulman
dininiň garşysyna gider. Köp gan döker — diýipdir. Mawyýa:
— Beýle bolsa men öýlenmen, hergiz öýlenmen — diýipdir.
Ýöne ol sözüni uzak tutup bilmändir. Ony ýylan çakypdyr. Özem
erkeklik damaryndan çakypdyr. Atly tebipler, uly lukmanlar
ýygnanyp:
— Eger sen ýaşajak bolsaň, hökman öýlenmeli — diýipdirler.
Mawyýanyň bolsa gaty ýaşasy gelýär. Ol ýetmiş ýaşly garra
öýlenipdir. Ertir turup görseler, onuň kempir diýip öýleneni ýaş gelin
ekeni. Şeýdip şeýtan oňa hile gurupdyr. Mawyýanyň ogly ýezidiň
keşbinde dünýä inipdir. Ol özüniň zäherli sözleri bilen köp adamyny
dinden çykarypdyr. Ýezidler şol oglany özlerine Hudaý edinipdirler.
Hudaýlarynyň hakyky adyny gizlemek üçin oňa Melek Tawus
diýipdirler. Ýezidleriň pygamberine Şeýh Ady diýýärler. Şeýh Ady
baalbekli. Ol Baalbek şäherinde ýaşapdyr. Şol ýerde onuň mazary
bar diýýärler. Baalbek ir wagtlar Arabystanda uly şäher bolanam
bolsa, häzir ol haraba öwrülip gidenmiş. Ol Allatagala “Gurhany”
ýere indermezinden öň bolupdyr. Şol şäheriň gudraty hakynda şeýle
gürrüň edýärler. Şol ýerde daşyň üstünde goýulan bütewi bir daş bar.
Şol daş ýigrimi bäş gulaç ýokary çykarylypdyr. Şol daşy ýerinden
gozgamak üçin kyrk muň adamyň güýji gerek. Şol daşy ýigrimi bäş
gulaç çykaran Melek Tawusmyşyn, ýezidleriň Hudaý diýip ýören
Melek Tawusy.
Melek Tawus hakdaky bu rowaýaty Ahalyň boş mahaly Iner
golak oňa ýörite gürrüň berdi. Molla-işan diýen ýaly takwa
adamlaryň
diýenini
berjaý
etjek
bolsaň
Huşnaf
Koýuňam,
Ysmaýylyňam duran-duran ýerlerinde janlaryny alaýmaly. Ýöne
Ahalam, Iner golagam ol hakda pikir etmedi. Olar kürtleriň şol uly
pälwany bilen duşuşyp, gürrüňdeş bolanlaryna öz ýanlaryndan
monça boldular.
— Meniň serdarym, siziň bir pursat daş çykmagyňyza garaşýarlar
— diýip, Ilaman oda çoýunyp oturan Ahalyň gulagyna pyşyrdap
diýen ýaly aýtdy. Ahal sesini çykarman ýerinden turdy.
Bu günki gün aýratyn sowukdy. Gyşyň ortasy, gyşyň örküji
doluw aýy hasap edilýär. Şonuň üçin iň sowuk günler doluw aýynda
bolaýjak ýaly. Ýöne welin sowuk syrygyp, köplenç hut aýyna, gyşyň
soňky aýyna galýar. Bu ýyl gyş düşeli bäri ýekeje gezek ýukajyk gar
ýagdy. Türkmenleriň it gary diýýän gary. Olam gije ýagdy. Ertesem
günortana ýetip-ýetmänem eredi. Käte-käte bulut garalyp ýagyş
ýagdy. Meýdanyň akrapda güýzän otundan ownuk mallar doýumlyk
aldy. Hawa, çarwalaryň “goşa ýaz” diýip aýdýany boldy.
Şol maýyllyk bilen gyşyň soňky aýy, hut aýy ortadan agdy. Käbir
adamlar luw ýyly gowy bolansoň, garaz, garaşyk edýändir-dä
diýýärler. Iner golak welin bu hakda başga pikirdedi.
“Bu maýyllyk luw ýylynyň garaşygam däl, idem däl. Indiki ýyl
ýylan ýyly. Şonuň salýan pyrryldyklarydyr. Görersiňiz welin indiki
ýyl ýa gurakçyyk bolar, ýa-da gyş ölmän galan mör-möjekler
bösňäp, ekin-dikiniň, gök çöpüň işini görer. Garaz, bir bela-ha bolar”
diýip, howanyň bu gowulygyny oňlulyga ýoranokdy.
Agar çäkmeniň bir syýyny guşagyna gysdyryp, daş çykan Ahalyň
gaşynda Ýolamanyň ýüzlüginden gelen nöker daýandy. Ol yzyndan
ýagy gelýän ýaly gyssanyp gürledi:
— Ýesirler garawuly öldürip gaçypdyrlar. Olaryň yzyndan ýeten
Ýolamany pyçaklap öldüripdirler — diýip, habar getiren jigit
meşigiň ýyrtygyndan jugurdap dökülýän suw ýaly jedirdedi welin
Ahal oňa zordan düşündi.
— Ol nähili öldüripdirler? — diýip, Ahal zähresi ýarylan ýaly
bolup gepledi. Ol ýigidiň serbazlar Akçelgiden uly güýç bilen hüjüm
edýändikleri baradaky habary Ahalyň gulagyna-da ilmedi.
— Ilaman gitdik — diýip, ol duran ýerinden Dorbedewe tarap
okduryldy. Akçelgä bir gol galanda, goluň ortarasynda jigitleriň
üýşmeleňi bardy. Ahal şol üýşmeleňiň alkymyna baryp ýetdi-de,
atdan bökdi. Dorbedewiň uýanyny eliniň tersi bilen eýeriň üstüne
oklap goýberdi. Atdan böken Ilaman hem serkerdäniň edenini etdi.
Olar köpçüliginiň ortasyna gözleri ýok ýaly urduryp girdiler.
Ýolamanyň kellesini gujagynda tutup duran ýigit ony Ahala berip
ýerinden turdy. Ahal Ýolamanyň ýüzüni sypady. Onuň sowuk
maňlaýyndan emaý bilen öpdi. Ony emaý bilen gapdalynda çöken
Ilamana berdi Ilamaň: “Waý dogan!” diýip, ony bagryna basdy.
Onuň şol “Waý dogan!!” sesinden gollar, depeler sarsyp giden ýaly
boldy. Örboýuna galan Ahalyň ýüzi şeýle bir hyrsyzlanypdy. Ol
gulagyna syçan giren pil ýaly töweregindäki ähli zatlary ýykanýumran ediberjege meňzeýärdi. Ýöne ol gymyldanokdy, ondan
sesem çykanokdy. Onuň şeýle hyrsyz ýaňaklarynda gözýaş
düwmeleri syrygyp aşak gaýdýardy. Onuň eline ak buýnuzdan uzyn
pyçagy
berdiler.
Pyçagyň
ýüzündäki
jöwherler,
sapynyň
ýokarsyndaky azajyk uçan ýeri tanyşdy. Bu pyçak Ýolamanyň
kakasy Iner golagyň pyçagydy. Bu pyçagy gaty köp adam tanaýardy.
Bir mahal ýolbars elini çeýnände, Iner awçy şu pyçak bilen ýolbarsy
öldüripdi. Bu gün bolsa şol pyçak, uzak ýyllar bäri Iner awçynyň
ýanyndan aýrylman, ýoldaş bolan pyçak onuň öz oglunyň
ýagyrnysyndan çümüpdi.
— Men muny düýnden bäri tapman ýördüm — diýip, Iner golak
basyk ses bilen gürledi. Awça bu pyçak ýolbars bilen urşanda-da
gerek bolupdy. Şondan soň ony henizem hiç zada ulanmasa-da
ýanynda götererdi. Ony öz ýanyndan goýmazdy. Ol onuň bire-bir
ýoldaşy ýalydy.
Eli daňylgy Fahreddin mürzäni onuň gaşyna getirdiler.
— Pyçak bilen kim urdy? — diýip, Ahal oňa ýüzlendi. Onuň sesi
ýuwaşdy. Şol ýuwaş sesde-de uly howp bardy. Mürze zagyrdap
gürledi:
— Aly Aşrafy pyçaklady, agaýy Ahal.
— Pyçagy nireden aldy?
Mürzäniň ýüzi üýtgedi. Oňa öliniň reňki urdy. Buýtar-suýtar etjek
boldy. Ýöne Ahalyň ýüzüne gözi düşenden imany depesinden çykdy.
— Ony Hyrady beg berdi. Garawul ýigidem Hyrady beg şu pyçak
bilen öldürdi. Soňra biziň elimiziň, aýagymyzyň daňylan ýüplerini
kesip: “Gaçyň! Göni şu tarapa gaçyň!” Indiki goldan aşsaňyz
özüňiziňkiler bardyr. Şolar halas eder” diýip, elindäki pyçagam Aly
Aşrafa berdi.
Bu wakanyň jikme-jigini Ahalam, Iner golagam soň eşitdi. Ol
waka şeýle bolupdy. Hyrady begiň “Gaçyň!” diýip salgy beren
tarapynda serbazlar hüjüme geçipdiler. Ýesirleri saklaýan adamlaryň
birinden özgesi şol tarapa Akçelgä tarap at salypdyrlar. Mürzäniň
ýanynda Hyrady beg duýdansyz peýda bolupdyr.
— Garawul ýigit ony tanadymy?
— Hawa, tanady. Tanamadyk bolsa beýdip pyçak bilen öldürdesi
ýok. Garawul ýigit ondan ýamanlyga garaşmadyk bolarly — diýip,
Fahreddin mürze aýtdy. Hyrady beg garawuluň tanaýanlygyndan,
ondan beýle-beýle zatlara garaşmaýanlygyndan peýdalanyp, ony
pyçak bilen duýdansyz urup öldüripdir. Ýesirleri boşadyp, özi gelşi
ýaly gaçyp gidipdir. Ýesirleriň gaçanyny eşiden Ýolaman olaryň
yzyndan kowup ýetipdir. Atyň aýagy bilen aýagyň deňmi? Gylyjyny
syryp gelýän Ýolamany görüp, Aly Aşrafy ýykylypdyr. Ýykylyp
ýatan gaçgaklaryň ýanyna baryp, Ýolaman atyň başyny çekipdir.
Böküp atdan düşüpdir. Gylyjynyň ujy bilen ýagyrnylaryna dürtüp:
— Turuň! — diýip, buýrupdyr. Olar ýerlerinden turupdyrlar. Şol
ýerde-de bir pursat tapyp, Aly Aşrafy pyçak bilen Ýolamanyň
kebzesinden urupdyr. Pyçagyny sogrup almaga-da ýetişmändir.
Depäniň gerşinde Ýolamanyň ýigitleri görnüpdir. Bulary gören Aly
Aşrafy gaçmaga başlapdyr. Ýigitleriň biri gylyjyny syryp, depeden
inipdir. Gaçyp barýan Aly Aşrafynyň yzyndan ýetip, ony ýere
ýazypdyr. Aly Aşrafynyň şol ýykylyşy ýykylyşy bolupdyr. Onuň
çabalanmag-a
beýlede
dursun,
aýagyny
kakmaga-da
maýy
bolmandyr. Şol ýykylyşyna amanadyny tabşyrypdyr.
— Meniň serdarym, Akçelgide hüjüm edýän duşmanyň güýjem
köp. Kömek soraýarlar — diýip, ýigitleriň biri aýtdy. Ahal ukudan
oýanan ýaly tisginip gitdi. Ol gözlerini töweregine elek-çelek aýlady.
— Handan! — diýip, çetde duran ýigide tarap öwrüldi-de: — Ýet,
Gulburna aýt, agramyny bärik atsyn. Ondanam Çörli batyra habar
ediň. Goý, ol Çoganlyda duşmana garaşyp ýatmasyn. Ol ýerdäki
serbazlar ähli güýjüni öten agşam Akçelgä çekipdir.
Şeýle diýip, ol Dorbedewiň başyny Akçelgä tarap öwürdi.
— Ýigitler, meniň yzym bilen — diýip, ata gamçy çaldy. Bu gola
üýşen ýigitleriň köpüsi onuň yzyna düşdi. Ölenleriň meýdini
ýygnamak üçin sanlyja adam galdy. Şol galanlaryň birem Ilamandy.
Ilamanyň bu ýerde galmagy ähli ýigitleriň öňüne düşüp gylyjyny
parladyp barýan Ahalyň ygtyýarlylygyny köpeldipdi. Möjege tarap
hasanaklaşyp eňen keýikler ýaly Akçelgä tarap okdurylan atlar iki
goluň arasyny bölüp duran depäniň üstünde bir göründiler-de, aňryk
aşyp gitdiler.
— Ýa Alla!
— Ýa Aly!! — diýen seslerden, gylyçlaryň şakyrdysyndan
atlaryň burnundan çykýan parryldydan “Ur, çap” diýen gykylykdan
ýaňa Akçelginiň içi durşy bilen zenzeledi. Öz sesiňi özüň eşidip
bolanokdy.
— Ýa Aly!!
— Ýa Aly!.. — diýip, serbazlaryň gykylygy gelýärdi. Olaryň
güýji rüstemdi. Sany köpdi. Olar güýç bilen öňe omzaýardylar.
Türkmenler gaça uruş edýärdiler. Barha yza çekilip gelýärdiler.
Birdenem:
— Ýa Alla!!!
— Ýa Alla!! — diýen sesler artyp başlady. Bölüp-bölüp suwa
goýberilen süri mal ýaly aşyrym-aşyrym gelýän atlylar aşak inip
okdurylýardylar. Olar Gulburunyň, Çörli batyryň gelip ýetişen
atlylarydy. Hälki tüýkürseň ýere damdyrman doňdurjak sowuk howa
gylyçlaryň şakyrdysyndan, atlaryň arryldysyndan, nagra çekýän
ýigitleriň, walalaýlaşýan serbazlaryň deminden mis ýaly gyzypdy.
Edil beýleki jigitler ýaly Ahalam ondan-oňa at salýardy, gylyjyny
parladyp keýpden çykdy. Uruş uzaga çekdi. Şol Burjulyda bolan bir
gezekki söweşi hasap etmeseň, uruş başlaly bäri iň agyr söweş
Akçelgide boldy. Ondan-oňa at salyp ýören, öl-suw bolup derlän
Ahalyň badyna birden badak atylan ýaly boldy. Birden onuň öňüne
Ilaman geçdi. Ol Dorbedewiň jylawyndan ýapyşyp;
— Meniň serdarym, söweşe gaty gyzmaň. Serbazlara täze kömek
geldi. Olar güýjeýär — diýdi. Urşuň arasyndan sogrulyp, belent ýere
çykan Ahal söweş meýdanyny synlady. Akçelginiň ol başyndaky
belent depäniň üstünde Ryzaguly han urşuň gidişini synlap durdy.
— Ilaman, Saroglanyň üstüne eň. Goý, olam ýüzüni bärik
öwürsin. Aýak çek, ol depeden inen atlylar näme? — diýip, Ahal
ilerki gerşe gylyjyny uzatdy. Ol henizem gylyjyny gynyna salman,
elinde saklap durdy.
— Ol Çaşgyn serdaryň atlylary — diýip, Ilaman aýtdy. Çaşgyn
serdar, Çaşgyn seýis Maru-Şahu-jahandan kömege gelen ýigitleriň
müňbaşysy, serkerdesidi.
— Bolýar, bar! Saroglanyň özi meniň ýanyma gelsin.
— Lepbeý meniň serdarym — diýip, Ilaman atyna gamçy çaldy.
Ilaman giden dessine dört-bäş sany ýigit Ahalyň ýanynda peýda
boldy. Bular gerek ýerinde oňa-muňa ýollamak üçin bellenen
çaparlardy. Ahal:
— Gulburuna aýdyň, onuň çep tarapy yza çekilýär. Şol ýerden
habardar bolsunlar. Ryzaguly han entek Apbas Rajyň müňlügini urşa
goýberenok. Şol ýerden birki sany ýüzlügi goýberäýmegi ahmal —
diýip, ýigitleriň hiç biriniň adyny tutman aýtdy. Ýöne müňbaşynyň
ady tutulansoň, ýigitleriň haýsynyň nirä gitmelidigi bellidi.
— Lepbeý meniň serdarym! — diýip, ýaş ýigit atynyň başyny
öwürdi. Ilaman bilen üçmi-dörtmi atlyny yzyna tirkäp gelen
Saroglan Atalyň gaşynda häzir boldy.
— Sen öz iki ýüz atlyny Çaşgyn serdaryň sag tarapyndan söweşe
sal. Görýärmiň Ryzaguly hanyň şol tarapdan omzaýşyny — diýip,
Ahal elini öňe uzatdy. Oňa atlylaryň nireden söweşe girmelidigini
görkezdi. Saroglan özi bilen gelenleriň birine:
— Gowşut, ýet, Garly Käşiň ýüzlügi bilen Durhalyň ýüzlügi çep
tarapdan, seret, ho-ol goşa sazagyň ýanyndan söweşe girsin — diýip
atlyny ýola saldy.
Gylyç degýän gylyçlardan, gylyç degýän galkanlardan ýyldyrym
çakýan ýaly syçrap ot çykýardy. Iki tarapam täze-täze güýçleri
söweşe salýardylar. Ýadanlaryny söweşden çykarýardylar, olara
dynç berýärdiler. Ahalyň özem birki gezek söweşe girdi. Ol
Ryzaguly hany söweşe çekjek bolýardy. Ryzaguly han şol duran
ýerinden üýtgänokdy. Meýdanda gidpi duran söweşe ýolbaşçylyk
edýärdi. Ahal Ýolamanyň ýüzlügini alyp, hol depede sanjylyp duran
Ryzaguly hanyň üstüne depdi. Ryzaguly hanyň töwereginde duranlar
söweşe girdiler. Ýöne daşyndaky üç-dört sany atly bilen Ryzaguly
han butnaman durdy. Ahalyň ýigitleri edil alkymyna baranlarynda
serbazlaryň täze güýji söweşe girdi. Türkmenler yza çekilip
başladylar. Şol pursatda Ilaman gelip, Dorbedewiň jylawyndan
ýapyşdy.
— Meniň serdarym, siz söweşe ýolbaşçylyk ediň. Saroglanyň
müňlügi kömek soraýar.
Ryzaguly hanyň atlylary esasy güýjüni Saroglana tarap atypdylar.
Saroglan özüniň iň soňky tapgyryny söweşe salypdyr. Şonda-da
serbazlar adamçy göhert ýaly zomap gelýärler.
Gazaply uruş giç agşam tamamlandy. Iki tarapam yza çekilensoň
ýaragsyz adamlar iki tarapdanam wepat bolýanlary ýaraly bolup
meýdanda galanlary ýygnamaga girişdiler. Iki tarapyňam gurbany az
däldi. Kesearkajyň aýallary söweş bolan ýeriň adyny soň-soňlar
sögünç deregine ulandylar. Dili şerebeli, hem şalha dilli aýallar ýaş
ýigide ýa-da bir oglana sögenlerinde “Meýdiň Akçelgide galsyn”
diýip sögerdiler.
Iner golagyň pyçagynyň nädip Hyrady bege düşenini Hyrady
begiň kimdigini biljek bolup, Ahalyň adamlary jan etdiler.
Şu töwerekdäki adamlaryň ählisini Fahreddin mürzäniň öňünden
geçirdiler. Ýöne olaryň içinden:
— Ynha Hyrady beg — diýip, mürze hiç kimi görkezmedi.
Kimsine ýok diýdi, kimsine däl diýdi, kimsine sessiz başyny
ýaýkady.
Çyrkyklyda goýberen ýalňyşy üçin Garamergen ýigrimi atlynyň
ýüzbaşylygyndan aýrylypdy. Ol indi söweş gidýän ýerde, söweşýän
ýigitleriň hojalyk işleri bilen meşguldy. Esasanam suw meselesini
alyp barýardy. Guýulary göz astynda saklap, olardan suw alşygy, yza
çekilmeli bolanda gömüp ýok etmegi guramalydy. Ol eýýäm özüniň
bu işinde-de säwlik goýberipdi. Üçmi-dörtmi guýy gömülmän,
duşmana galdyrylypdy. Bu sözler Ahalyň gulagyna ýetipdi. Ol
Garamergeniň düzüw adamdygyna ynanmaýardy. Garamergeni
görende Fahreddin mürzäniň ýüzi üýtgäp gitdi. Ýöne ol adamlaryň
gözlerindäki “Şumy Hyrady beg?” diýen soragyna, “Ýok, bu däl”
diýen äheňde başyny ýaýkady. Onuň ýüzüniň üýtgänini aňan Ahal
ondan jikme-jik sorag etdi:
— Näme üçin Garamergeni göreniňde ýüzüň üýtgedi — diýip,
mürzä ýüzlendi. Mürze birsellem dymdy. Soňra:
— Men ony ozal görüpdim. Ol galtaman, entek uruş barka ýesir
düşüpdi — diýdi.
Mürzäniň bu jogaby Ahalyň ýüregine jüňk boldy. Eger-de Mürze:
“Ynha Hyrady beg diýilýän şu bolmaly” diýen bolsa, Ahal belki
ynanmazdy. Garamergeni Kesearkaja han etmegi Ryzaguly hanam,
şalaryň şasam unar öýdenokdy. Şonuň üçin mürzäniň soňky jogaby
Ahaly halys ynandyrypdy.
Iki günläp edilen azap ahyram ýerine düşmedi. Garawuly öldürip,
ýesirleri boşadanyň kimdigem, Iner golagyň pyçagynyň nädip oňa
düşenem bilinmän, syr bolup galdy.
ÝYLYŇ ÝÜZI BAHARA
Ryzaguly hanyň ilçileri uzak eglenmän, aňyrsy bir çäýnek çaý
içer salymyň içinde yzlaryna dolanyp geldiler. Olaryň yzyna şeýle
çalt
dolanmalaryny
hanyň
töweregindäkilerem,
emeldarlaram
gowulyga ýormadylar, “Ýumuşa giden oglanyň eglenenini dile”
diýen nakyl parslarda-da bar, türkmenlerde-de.
Ilçileriň kän eglenmän öwrülip gelendiklerini diňe Ryzaguly han
duýmady. Ilçileri Ahal bilen gürleşmäge ugradaly bäri geçen şu bir
tutam salym hanyň göwnüne gaty uzak ýalydy. Köpi gören dana
gojalaryň aýdýany çyn bolmaga çemeli. Olary gürletseň-ä “Dünýede
garaşmakdan kyn zat ýokdur” diýerler. Garaşýan mahalyňda wagt
gaty haýal geçýär. Wagtyň geçişini gaçyp barýan boz keýige
meňzeden Lukman Hekim belki garaşyp gören däldir. Ýogsa ol
wagtyň geçişini diňe boz keýigiň ýyndamlygy bilen däl-de, pyşdylyň
ýöreýşine-de, gurçugyň süýrenişine-de meňzederdi.
Başga mahal zyňylan daş ýaly çalt akyp geçýän, eýläňe-beýläňe
garanmankaň guşluga, günortana, öýläne baryp ýören günüň
garaşýan wagtyň aýagyndan degirmen daşy asylan ýalydyr. Şahyrlar
Güni çapyp barýan ak bedewe, uçup barýan ak durna meňzedýärler.
Olaryň şahyrana meňzetmelerine dawam ýok. Garaşýan wagtyň
welin şol bedewiň, şol ganatly durnanyň ýyndamlygy sygryň
ýöreýşinden artykmaç däl. Sygram şykgyk-şykgyk edip hiç ýol
almaz, barmaly ýerine wagty bilen barmaz. Uranyň, gysanyň onuň
parhyna-da däldir. Güýjüň ýetse göterip äkidäýesiň geler.
Ilçileriň dolanyp gelerine Ryzaguly han kynlyk bilen garaşypdy.
Gözüni ýola dikip garaşypdy. Oturyp-turup, karary ýetmedi, garrylar
aýtmyşlaýyn “It aýagyny iýen ýaly” zowzanaklap garaşypdy.
Adamlara ajysyny pürküp, tomzak ýaly gargynyp, alajagözen ýaly
porsap garaşypdy. Hanyň göwnüne ilçiler beýleki adamlaryň pikir
edişleri ýaly çalt däl-de, gereginden artyk haýal gelen ýalydylar.
Ilçiler ses ýetime gelensoň, getiren habaryny gygyryp aýdaýsalar,
Ryzaguly han kem görjek däldi. Olar welin gelensoňlaram eýle
diýip, beýle diýip, esasy gürrüňiň töwereginde öwrüm edip durdular.
Ilçiler Ahalyň düýäniň dabanyna, piliň onda-da teşne piliň jarsa-jarsa
bolan hamyna, Güne ýanan gyzylbaş çarygyna meňzeş ýüzüniň,
möjegiňki ýaly gyzaryp duran gözüniň gürrüňini edýärdiler. Bu
bolsa hanyň sabryny suwa gaçyrýardy, gaharyny getirýärdi.
— Siz ilçilermi ýa-da gybatkeş heleýler? — diýip, han olara azm
urup jabjyndy — Gybatyňyzy heleýleriňize goýuň-da, bitiren işiňiz
barada gürrüň beriň?
Olaryň bitiren işi Ryzaguly hany begendirmedi. Fahreddin
mürzäniň deregine iki sany ýesir oglany, üstesine-de altyn-kümüş
berjekdigini aýdanlarynda, Ahal diňlejegem bolmady. Ol diňe:
— Çyrçyklydan alyp gaýdan çagalaryňyzy getiriň. Mürzäniň
gürrüňini soň ederis — diýdi. Ilçiler oňa garşy çykjak boldular.
— Muňa uruş diýerler. Ýesiriň hemmesi ýesirdir. Uly boldy,
kiçi boldy, parhy ýok.
— Ryzaguly hana aýdyň. Muňa uruş diýerler. Elinden gylyjyny
gaçyryp ýesir alynýandyr. Galtamançylyk, alamançylyk ýoly bilen
däl-de — diýip, Ahal sözi gutardym etdi. Ilçiler ýene bir zat aýtjak
boldular. Ýöne Ahal diňlemegem islemedi.
— Meniň şu aýdanlarymy aýdyşym ýaly edip, Ryzaguly hana
ýetiriň. Çagalaryň tenine tiken çümse, şol tikeniň mürzäniň tenine
çümdi hasap edäýsin.
Ryzaguly han ýene-de iki-baka zowzanaklap ugrady. Elini telim
gezek öz maňlaýyna urdy. Ah çekende agzyndan çykan tüssedir
öýtdi.
Hana beýle jogap gaýtarmaklyk, munuň özi äsgermezlik. Porsy
türkmenler ýakasynyň gara gäzini oňaranoklar. Şondan gelenem
hana dil ýetirýärler, rüstem gürleýärler. Eý, Ryzaguly han, şalaryň
şasynyň nazary siňen uly han, ölermiň, ýitermiň? Näme diýersiň
muňa?
Bir ýerde durmaga erki çatmadyk Ryzaguly hanyň içhi
dünýäsinde goh turýardy. Otuz ikisini şatyrdadyp gysan han dünýäni
şol otuz ikiniň arasyna salyp, çepbe çeýnäýsem diýýärdi. Erki ýetse
dünýäni onuň dagy-düzi bilen, Aýy-Güni bilen dişleriniň arasyna
salyp patrak owradan ýaly owratjak, degirmeniň bogazyna guýlan
däne ýaly üwejek, dünýäni äpet şaman oduna öwürjek, ýakypýandyryp kül etjek. Arman, oňa güýji ýetenok.
Hanyň iki aýagyny bir gonja sokýan zat, ony aldym-berdime
salýan zat diňe oglunyň, Fahreddin mürzäniň ýesirligi däldi. Diňe
mürzäniň ýesirligi bolsa näsini aýdýaň.
Hanyň bogazyndan tutup, demligini daraldýan, gözüni gögerdip,
barýan zat Çyrçyklydaky, Akçelgidäki ýeňliş boldy. Bu söweşleriň
ikisem Ryzaguly hanyň peýdasyna gutarmady.