Kesearkaç - 09

ekläp oturan şol guba erkekdi. Ony ýigrimi tümene dilänlerinde-de
bermändi. Ýigrimi tümen diýilýän atyň, onda-da çapylýan atyň
bahasy. Bular ýaly arwana bolubilse şol atlara berilýän baýrak.
Sürege gitmedik wagty Aman onuň bilen odun daşap, odun
satardy, çagalaryň iýjek döwüm-dişlem çöregini gazanardy. Guba
erkekden aýrylsa, maşgalanyň başyna ahyrzamana inäýmezmi?
Onsoň sürekçi neneň edip aglamasyn. Ine, “Hudaýyň uranyny
pygamber hasasy bilen dürter” diýleni şu bolsa gerek.
— Eger ol “Men seniň düýäňi göremok. Bu maňa töhmet atýar,
ogurlyk ýapýar” diýäýse näme diýersiň? — diýip, Ahal sürekçä
ýüzlendi.
— Men onuň atynyň yzyny tanadym. Küýkiň yzy, arwananyň yzy
ony subut etmeýärmi näme?
— Şol yzyň Küýkiň yzydygyna başga kim güwä geçip biljek?
— Ine, şol welin ýok — diýip, Aman sürekçi ahmyrly gürledi-de,
uludan demini aldy. Ahal onuň ýüregindäki hasraty agzyndan çykan
ot ýaly deminden aldy. Indi şeýderde guba erkegi gidiberermikä? Bu
bagty ýatmaklyk dälmi? Heý, munuň alajyny tapyp bolmazmyka?
Garybyň üstüne agyp gelýän bu äpet belany saklajak, agzyny açyp
oturan çagalara rehimi injek adam tapylmazmyka? Sürekçi häzir
öýüne barar. Gözüni ýaşardyp oturan ejesi, aýaly ondan sorar:
“Nähili düzelýärmi?” diýer. Aman oňa näme jogap bersin. Onuň
bogazy doldy. Kirpiklerinde ýylpyldap ýaş göründi. Eňekleri çalaja
titredi. Onuň bu hasratynyň bir ujy Ahala-da ýetişdi. Ol:
— Entek howlukma. Sürekçiler ýene bir aý ýarymdan gaýdyp
gelerler. Ine şonda Siňrenlide kimiň düýe goşanyny soraýarys —
diýip, asudalyk bilen aýtdy.
— Eger aýtmasalar? Äkiden Garamergeniň garyndaşy ýa-da ogry
şägirdi bolsa nähili bolar? — diýip, sürekçi şol sustupesligi bilen
gürledi. Onuň eginleri halys sallanypdy. Ysgyn-mydar galmandy.
Çäýnegi galdyranynda elleri titräp, çäýnegiň gapagy şykyrdap gitdi.
Käsä zordan çaýy guýýardy. Ýarpy guýlan käsäni göterjek bolanda,
zordan dökmän saklaýardy.
— Ol uly kerwen. Biri bilmese, biri biler. Biri aýtmasa, biri aýdar.
— Men onda bu gezek sürekden galmaly boljag-ow — diýip,
Aman uludan demini aldy.
— Sürekden galma. Siz olardan öňürti gelersiňiz. Ulag gerek
bolsa, hanha, meniň düýelerimiň birini alaý.
Aman sürekçi Ahalyň ýanyndan ýüki ýeňlän ýaly bolup gaýtdy.
Ýüregine yza berip duran derdi düýpden sogrulyp aýrylmasa-da,
agyrysy azalan ýaly boldy. Ol öz içinden: “Henizem dünýäde Ahal
ýaly mert ýigitleriň bardygyna şükür” diýip oýlandy.
Ol Ahalyň aýdyşy ýaly onuň düýeleriniň birini alyp sürege gidip
geldi. Bir hepde geçensoň hem Ürgenje giden sürekçileriň kerweni
geldi. Amandyr Ahal şol kerwen bilen gürleşdi. Olar Siňrenliniň
oýunda düýäniň kerwene goşulandygyny, onuň guba erkekdigini, sag
budunda synny tagmasynyň bardygyny aýtdylar. Şony äkidenem
Şally baýyň daşgynrak garyndaşlarynyň biri bolup çykdy. Ol
wakanyň üstüni ýapjak bolmag-a beýlede dursun, şol düýäni
Garamergenden kabul edip alandygyny, bahasynyň dörtden birini
alyp, galanyny getirendigini, berendigini, ogurlykdygyny bilen bolsa
äkitmejekdigini jikme-jik gürrüň berdi. Ogurlyk düýäniň bahasyndan
almaly hakyny aljak däldigini, ýüreginden syzdyryp aýtdy.
Ine, şolam Garamergeniň adyna, mertebesine çalnan uly şarpyk
boldy. Gykylyk diň asmana galdy. Obanyň Ahaly goldaýan ýigitleri
Aman sürekçini öňlerine salyp, Şally baýyň howlusyna bardylar.
Bular
baranynda
öýüň
töweregi
gum-guklukdy.
Iň
bärkisi
çagalardanam daşda-içde görünýäni ýokdy. Harasat turmazdan
öňürti howada şeýle imi-salalyk bolýar. Öwsüp duran şemal tapba
ýatýar.
Howa
içgysdyryjy
dymyklyk
aralaşýar.
Çöp
başy
gymyldamaýar. Şally baýyň howlusy edil şonuň ýalydy. Olaryň
üstüne harasat süýşüp gelýärdi. Ony öýde busulyp oturanlar bilenok
diýen ýalydy. Adamlaryň wagyrdysy degirmeniň mesenesinden
güwläp inen suw ýalydy. Öýde haçana çenli başyňy basyryp ýatjak.
Bu gelýän harasat bukulyp, başyňy basyryp ýatanyň bilen geçip
gitjek harasat däldi. Bu harasadyň öňünde jogap bermelidi.
Hywa donuny ýasgynjak atynyp, öýden çykan Şally baýyň ýüzi
agyr kesel çekip ölen adamyň ýüzi ýalydy. Ol egnindäki donuň
ýakalaryny çekişdirdi. Märekäniň öňüne bardy. “Ýuwaş!” diýen
äheňde bir elini galdyrdy-da, Ahala ýüzlendi:
— Ahal, inim, bu bolan wakany bizem eşitdik. Ynha bizem şoňa
köýüp otyrys. Garamergeniň özi-hä ýok. Gelse ony it alan sanaja
döndereris. Bitin ýerini gök dalak ederin.
— Ol siziň öz işiňiz, Şally aga. Ýöne ogurlanan erkegiň öwezini
doluň — diýip, Ahal özgelerden saýlanyp aýtdy.
— Islese hanha, bahasyny alsyn, islemese-de, meniň düýelerimiň
içinden haýsy birini saýlap tutsa özüniňki bolsun.
Bu waka şunuň bilen sowuldy. Garamergene jeza bermek obanyň
kazysy Aýatylla işana tabşyrylypdy. Olam öz gezeginde ogrynyň
ýagyrnysyna on gamçy urmagy höküm edipdi. Bu jezany ýerine
ýetirmekligi hiç kim boýun almady. Bar, ol günäli bolanda-da birini
gamçylap durmak aýyp ahyry. Onsoň kim ony boýun alsyn. Aýatylla
kazynyň hökümlerini ýerine ýetirýän serbazlary, jellatlary ýok. Onuň
ýalňyz çykalgasy jeza bermekligi öz kakasyna tabşyrmak.
Şally baý özüne tabşyrylan zady ýerine ýetiripmi-ýetirmänmi, ony
hiç kim bilenok. Bolmanda-da köpçüligiň öňüne çykarylyp
ýenjilmeýär. Onsoň kim onuň ýagyrnysyny barlap ýör. “Seni
ýençdilermi, ýençmedilermi?” diýip. Onsoň Garamergeniň jeza
çekeni-çekmäni hiç kime belli däl. Bir zat belli, olam Garamergen
birki aýlap, oba kän gara bermedi. Gaçak-sapak onda-munda gezdi.
Ýöne başga bir ýagdaýy oba bilmese-de, Garamergen bilýärdi. Olam
Garamergen bir gezek öýlerine geleninde, onda-da gije geleninde,
kakasy
oňa
ogurlyk
etmezligi,
iliň
gözünden
düşmezligi
tabşyrmagyň, sargamagyň deregine şeýle diýipdi:
— Sen bu ýeňiýoluklaryň garşysyna göz-görtele gitme. Olar seni
depelemekdenem gaýtmazlar. Häzir ähli güýç Iner golagyň, Ahal
ýetimiň elinde. Bu kakabaş halk üçin seniň baýlygyň bir aşyk.
— Näme indi şol ýer urup ýerde galanlaryň önünde bilimi büküp
ýörmelimi?
— Gerek bolsa biliňem bükmeli borsuň, başyňam egmeli borsuň.
Seniň Eýranyňky ýaly, Hywanynky ýaly goşunyň, serbazly döwletiň
ýok. Hany “Ýetiş!” diýeniň-de nökerlerini iberip, ýeňiýoluk
azgynlaryň merkini beräýjek güýç, uly döwlet. Iň bärkisi MaruŞahu-jahanyňky ýaly arkaňy diräýere daşy nökerli hanyňam ýok. Bu
ýerde başyň-başa-da, jan jana. Muňa Kesearkaç diýerler. Munda it
eýesini, pişik bikesini tananok — diýip, Şally baý ogluna ýüreginden
syzdyryp gürrüň beripdi.
— Günüň üçin güniň ogluny allalamak aýyp däl. Durmuşyň özi
şoňa gurlupdyr.
Kakasynyň janyndan syzdyryp beren gürrüňine Garamergen
düşünmän duranokdy. Garamergene gerek zat baýlykdanam beter
şöhratdy. Ol şöhrat üçin her zatlar etmekdenem gaýtjak däldi.
— At-abraý üçinem, şöhrat üçinem ilki bilen baýlyk gerek.
Baýlygyň bolsa sen hemişe iliň gözündesiň. Şonuň bilen hemme
ýerde ýol alarsyň. “Berim gökden ýol ýasar”' diýip ýöne ýere
aýdylan däldir. Baýlygyň bolsa, bermäge zadyň bolsa bolany. Esasy
zat baýlyk... baýlyk... baýlyk...
Ine, şu sözlerem Şally baýyň sözleridi. Özem Garamergene
aýdylan sözler. Ýok, olar häzir aýdylan zatlar däl. Baý ony bir wagt
aýdypdy.
Ýöne-de
aýtmandy.
Ony
Garamyradyňam,
Garamergeniňem gulagyna gurşun guýan ýaly edip guýupdy.
Garamergen kakasynyň bu sözlerine ýüregi bilen ynanypdy. Şonuň
üçinem ol özüniň haňlap ýatan saraý ýaly gara nebsini ogurlyk bilen
dolduraýjak bolýardy. Garamergeniň işini gören, masgara eden zat
baýlykdy. Gadym kitaplaryň birinde şeýle diýilýärdi: “Eý, sen, adam
öwlady! Eger men saňa baýlyk bersem, sen meni ýatdan çykararsyň.
Sen baýlygyň guly bolup galarsyň, baýlyga sežde edersiň...” Şol
kitapda aýdylyşy ýaly Garamergenem baýlygyň guly bolup galan,
adam öwladydy. Ol özüniň ile peçan bolup galmagyny özündenem,
özüniň gara nebsindenem görenok. Ol bu zatlaryň düýp özeni Ahal
diýip hasap edýärdi. Eger şu Ahaly dünýäden ýok edip bolsa, ähli zat
düzeläýjek, masgaraçylyklaryň birem bolmajak ýalydy.
Oba adamlarynyň gözüniň öňünde onuň mertebesini peselden
wakalaryň ýene biri bolupdy. Ine, şoňa welin Ahalam, hiç kimem
daşyndan gelip gatnaşmandy. Bu wejeralyga, bu hasratly waka
gatnaşanlar Aýşa gyrnak bilen Garamergeniň ejesi, kakasy hem
özüdi.
Naryz kürtüň gelni Aýşa obada iň owadan gelinleriň biridi. Onuň
tegelek ak ýüzüne, inçeden uzynak syrdam boýuna türkmen
aýallarynyň eşikleri has-da gelişýärdi. Onuň egninde täze eşigi
ýokdy. Ol täze eşigi ilki çykyp gelende, toý edilen güni geýipdi.
Olam öz eşigi däldi. Hajatyň eşikleridi. Toý sowlup il aýagy çekileň
bada, ol eşikleri Aýşanyň egninden sypyryp alypdylar. Onuň häzirki
geýip ýören eşikleri hem Garamyradyň aýaly Hajatyň, Şally baýyň
kiçi gelni Sadabyň köneldip içinden çykan eşikleridi. “Göwher kül
içinde” diýlep nakylyň çyndygyny-däldigini bilmek üçin Aýşa
gyrnaga seredäýmelidi.
Oňa şeýle mahabat bermezçe-de däldi. Ýaşmagyň üstünden goşa
köl ýaly lowurdap görünýän goşa dide, ganatlaryny giňden ýaýyp,
şol köllerden agzy bilen suw daşaýan goşa garlawaç ýaly gara gaşlar,
gerşini güne çoýup, meýmiräp ýatan ak urpak ýaly ak maňlaý,
gündiziň üstüne abanyp gelýän gije ýaly bolup börüginiň astyndan
görünýän gara saçlar men diýen ýigitleriň ýüregini sersdiripdi.
Olaryň duýgusyny gozgapdy. Adamlara “Naryz kürt gulam bolsa,
gelinden bagtly eken” diýdiripdi. “Wah, Naryz kürt bolup doglan
bolsam bolmaýamy?”, “Aýşa ýaly gelin bersinler-de meni ömür
boýy gul edip saklaýsynlar” diýýänlerem az däldi. Onuň daşyndan
gözüni çarhlap ýören ýigitlerem az däldi. Ine, şolaryň birem, onda-da
işdämenlik bilen, nebsewürlik bilen seredýänleriň birem Aýşa
gyrnagyň hojaýynynyň ogly, Şally baýyň aýaly Ogulnuryň süýjüdip
aýdyşy ýaly, Aýşanyň ýüwürjisi Garamergendi.
Garamergeniň aýaly Sadabyňam görki hiç kimiňkiden pes däldi.
Obada owadan diýilýän gelinleriň biridi. Seredeniňde peýkam ýaly
şapba içiňden geçýän gara gözler, şahyrlar aýtmyşlaýyn, däli çebşiň
gözleri ýaly gözler onda-da bardy. Ýüzi Aýşanyňky ýaly ak däldi,
garaýagyzdy. Boýy ortadan aşakdady. Ýöne inçesagt owadandy.
Ony has owadan görkezýän zadam synasyna gelşip, şaplaşyp duran
çigildem güli ýaly keteni köýnegidi. Ýokarsy golçur goçakly goşa
saýlan nagşy salnan ýakanyň iki gapdalyndan topragy güberdip
gelýän gelin kömelek ýaly tümmerip duran göwüsleridi. Keteni
köýnegiň eteginden görünýän içki eşigiň älem, çaňňa ýaly
nagyşlarydy.
Obanyň Tarhan ýaly, Ilaman ýaly dilewar ýigitleri; “Akdandyr —
ukdandyr, ilde-günde ýokdandyr”, diýip, Aýşanyň tarypyny etseler,
“Garadandyr-guradandyr, ýürek-bagryň eredendir” diýip, Sadap
hakynda aýdýardylar. Sadabyň şeýle gelindigini diňe Garamergen
duýanokdy. Ol özüni Sadap ýaly sölitä rowa däl hasap edýärdi. Ýöne
welin Sadap onuň aýdyşy ýaly sölite däldi, dogumlydy. Eden işiniň
kemini goýmaýan şetdat ýaly gelindi Garamergeniň: “Itiň boýnuna
göwher daksaň, item aglar, göwherem” diýip köp gaýtalaýan
nakylyny ilem öz ýanyndan aýdýardy. Ýöne iliň aýdyşynyň
Garamergeniňkiden üýtgeşik ýeri, göwher diýip, Garamergen däl-de,
Sadap göz öňünde tutulýardy.
Aýşanyň boýuna, syratyna aşyk bolup, güneýiň gary ýaly pagyşpara eräp barýan Garamergen ony her görende, lak atasy gelip, dili
gijäp durdy. Bir görende: “Sen-ä gyrnagam bolsaň ig gelinlerden
gowy” diýip, ýene bir görende: “Naryz kürte dözer ýaly däl” diýip
oňa lak atýardy. Ine onsoň bir gün...
Şol gün tomsuň yssy günleriniň biridi. Ogluny alyp, Sadabyň
atasy öýüne görme-görşe düýnki gidişidi . Günortanyň garaňkysy
diýilýän wagtdy. Şally baýam gözenegi açyk öýde süýji uklap
ýatyrdy. Garamergeniň ejesi gara öýüň çep böwründe ik egrip
otyrdy. Salkyn tamda çäşerip ýatan Garamergen:
— Maňa bir çaý beriň — diýip, penjireden gygyrdy.
Häzir Sadab-a ýok, bolaýanda-da gaýnatmalam, demlemelem
Aýşady. Aýşa bir çäýnek çaý bilen bir käse alyp gapydan gireninde
Garamergen tarsa ýerinden turup dik oturdy.
— Getir, şu ýerde goýaý — diýip, oňa ýer görkezdi. Aýşa çäýnegi
goýanyndan, Garamergen onuň elinden şapba tutup, özüne çekip
goýberdi. Aýşa, güpürdäp, onuň gujagyna doldy. Inçe bilinden elini
geçiren Garamergen ony bagryna basyp, alma ýaly ýaňagyna agzyny
goýdy. Ilki güpürt-tapyrtlykda aljyran gelin birden çirkin gygyrdy.
Ol öýden hasanaklap gelen eli ikli, pişgeli Ogulnur näme bolanyny
ilki aňşyrmadymy ýa-da dili tutuldymy, garaz, esli wagt gözlerini
mölerdip durdy. Birdenem uly gykylyk etdi.
— Bu näme boldugyň ýerçeken? Öňki masgaraçylygy az
görýäňmi? Azan meýit! Kakasy, ýet, muňa özüň çäre göräýmeseň
boljak däl!
Süýji ukudan oýarylan Şally baý ilki ýagy dökülendir öýdüp,
hopugyp ýerinden galdy. Ol daşaryk ylgajak bolup, aýagyna sokýan
hokgasyny gözledi. Ilki-hä oňa gözi düşmedi. Tapandan soňam
aýagyny sokup bilmedi-de aljyrady. Ol nämäniň-nämedigini aňandan
soňra Garamergeniň iç işikde asyp goýan gamçysyny aldy. Kakasy
gamçyny galdyranyndan, Garamergen elini daldaladyp, ýapyrylyp
ugrady. Otly gamçy onuň elinem, ýagyrnysynam daglap geçdi. Ol
bir gamçy, iki gamçy çalany bilen oňmady. Şally baý ukudan çirkin
sese tisginip oýananyna gahar etdimi, ýa-da oglunyň kakabaşlygy
halys ýüregine düşüp etdimi, ýa ony ikini islemez ýaly mazalyja
awundyraýyn diýdimi, garaz, ol birki gamçy bilen saklanmady. Şarp,
şarp, şarp. Garamergen dazyrdap daşaryk çykdy. Kakasy onuň
yzyndan galmady:
— Waý, kaka! Waý, kaka! — diýip, uly gykylyk edip ýapyrylyp
gaçdy. Çagaly-çugaly uly adam “Waý, kaka!” diýip gaçyp ýörse
gelişmejek ekeni. Beýle diýseň Garamergeniň öz eden işem gelşip
baranok.
Bu wakany hiç kim gören däldir, bilen däldir öýtdüler. Ýöne
welin ol oba basym doldy. Ol diňe Garamergeni däl, iliň gözüniň
önünde bütin maşgalany pese saldy. Has beterem Ogulnura, Şally
baýa agyr boldy. Olar maşgalanyň garamatyny göterýän adamlar.
Ozalam akylly-paýhasly adamynyň aýdyşy ýaly harasat ähli
gazabyny uly agaçlardan çykarýar. Aşakdaky otlar bilen gyrymsy
agaçlar, çöpler bilen onuň işem ýok. Olar harasady duýubam
duranoklar. Şol wakadan soň gorkdumy-nämemi, Aýşa telim günläp
gyzdyryp ýatdy. Gijelerine tisginip oýandy. Agzyna uçuk gaýnady.
Ogulnuram, Sadabam ylgap onuň hyzmatyny etdiler. Başga
ýagdaýda kesellän bolsa, gyrnaga beýle hyzmatam etmezdiler. Häzir
welin bütin maşgala onuň öňünde günäkärdi, il-günüň öňünde bolsa
wejerady, ryswady. Garamergen obadan birnäçe günläp ýitirim
boldy. Ogulnur bilen Şally baý ile çykyp bilmän, içerde gömlen ýaly
bolup
oturdylar.
Maşgalanyň
üstüne
äpet
garaguş
abanyp,
gaýmalaýan ýaly, gara bulut çöküp, ony basmarlaýan ýaly, dem
almak kynalan ýaly boldy.
Goýun üstünden Naryz kürti çagyrdylar. Ol Aýşany düýä
mündürip, çöle alyp gitdi. Ol gidensoň öýdäki aýallaryň eli kesilen
ýaly boldy. “Aýalymy öldüren uşajyk iş” diýen ýaly, ownuk
işleriňem hemmesi Sadabyň boýnuna dökülip galdy. Ýöne welin,
içeriň howasy ýuwaş-ýuwaşdan maýlap ugrady. Çilläniň doňy kemkemden çözülýän ýaly, ýagtylýan ýaly bolup ugrady. Hiç kim bolan
wakany Garamergene-de, Ogulnura-da, Şally baýa-da kakdyryp,
kinaýaly şerebeläp durmady. Onda-da sähelçe rüstemräk gepem,
bijaý oklanan sözem zyňlan daş ýaly bolup, şol ýara degýärdi,
maşgalanyň ýüregini awudýardy.
Garamergeniň
şular
ýaly
kakabaşlygy,
kakasynyň
halys
süňňünden ötüp, ýürek-bagryndan syzdyryp aýdyşy ýaly ile peçan
näkesligi onuň öz daşyny çolartdy. Onuň gepine gidýänler, onuň
diýenini edýänler möjek gören keýik sürüsi ýaly ondan ürkdi.
Näme diýseňem il-gün gowy. “Bu daş gyýçak, elleseň eliňi
parçalajak” diýip ony zyňyp goýbermediler. Toýuna, ýasyna mürähet
edip, meýlisine, maslahatyna çagyryp dur. Ogulnur aýtmyşlaýyn “il
arkaly”. Edil arwana mal ýaly hiç zady göwnüne almaýar. Näme
ýükleseňem göterýär. Ýöne şol ýükçi arwana ýaly giň göwrümli il
seni taşlamasyn. Eger gerekmejek daş ýaly, göçülen ýurtda galan
garagurum ýaly taşlasa, onsoň hiç bir güýç göterip bilmez. Şoňa
çenli welin il giň göwrümlidir, arkalydyr.
Bu günem tamyň kölegesine keçe atdyryp, Garamergen edere iş
tapman, öz-özi bilen düzzüm oýnap otyrdy. Iki tarapynam özi göçüp,
kä goşa düzüp, kä ýeke düzýärdi. Şol gümra bolup oturyşyna öňünde
peýda bolan ýigdekçäni görüp, başyny galdyrdy,
— Gara kaka, seni Iner agalara çagyrýarlar.
— Näme üçin? — diýip, Garamergen endigi boýunça sorady.
Ýogsam ol näme üçin çagyrylýandygyny bilýärdi. Bu gün maslahat
bar. Hywadan bir maşgala göçüp gelipdir. Ýöne göçüp gelen däl-de,
gaçyp, gizlenip ýören maşgalamyş. Şolary kabul etmelimi ýa-da
dälmi? Ine şonuň maslahaty. Olary obaňa kabul edip, oturara ýer
berseň, bardy-geldi han atlylary idäp geläýse, ony oba bolup
goramaly. Gan döküşikli çaknyşygyň bolmagy ahmal. Şonuň üçinem
maşgalany kabul etmezden öňürti ýedi ölçäp bir kesmeli. Han
atlylary idäýende-de, ony gorajak ilata, gylyjyny syryp ata çykjak
ýigitlere sala salmaly. Goý, olar soňundan: “Biz-ä ony bilmedik. Bu
ýaşulularyň eden işi” diýmesin. Ýigdekçe habaryny aýdyp gidenden
soň, Garamergen düzzümiň daşlaryny, jäjeklerini çöpläp, eliniň tersi
bilen zyňyp goýberdi-de:
— Dony çykar! — diýip, Sadaba gygyrdy.
Owadan gözleriniň gytagy hemişe ýylgyryp duran Sadap
Garamergeniň gyrmyzy dony bilen gara silkme telpegini çykardy.
Howa maýyldy, yssa ýakyndy. Onda-da ol gyrmyzy dony ýasgynjak
atynyp, telpegini başyna geýdi. Ýaşulularyň ýanyna başy açyk,
köýnekçe baryp bolmaz ahyry.
GELMIŞEK
Şemsi aý toparlaryndan hamal aýynyň iň soňky gününe, otuz
birine geçilýän gije göze dürtme garaňky boldy. Ine, şol garaňka
dulanyp, gijäniň bir wagty Hywanyň günbatarky derwezesinden
çykan iki düýeli kiçijik göç Garagumuň jümmüşine siňip gitdi. Bu
göçüň maşgalasy dört adamdan — sekiz ýaşly gyzdan, on ýaşly
oglandan, otuz töwerekleri ýaşly aýaldan, bäş müçäni arka atan goja
kişiden ybaratdy. Ine, şol kiçijik göç azaşan durna ýaly Garagumuň
gollarynda, ak urpaklaryň, aňňatlaryň arasynda entäp, sowur aýyny
geçirip, jöwza aýynyň başlarynda Kesearkajyň Ýandakly obasyna
gelip ýetdi.
Bütin bir aýy, onda-da luw ýylynyň sowur aýyny Garagumuň
jümmüşinde – çöllerde açyk asmanyň astynda geçiräýmegiň
nämedigini çarwalardan bir sorap görüň. O diýen sowuk bolmasa-da,
ýagnyň yzy üzülenokdy. Garagumuň çetinden girip, ýüzüni günorta
tutup ugran göç diňe howanyň açylan wagty, günden, ýyldyzlardan
çen tutup, ýol ýöreýärdi. Ýogsa bu çöllerde azaşyp gitmek itiň
aňsadydy. Bu kiçijik göçüň gaçgyny kerwen ýoludy.
Howa bulut bolanda, ýagyş ýaganda göç bir ýerde düşlärdi-de,
düýä ýüklenip alnyp gelinýän dört ganat kiçijik öýüň uklaryny
galdyryp, oraça dikýärdiler. Aman açylyp, gitmeli ugurlaryny
aňladýança şonuň penasynda garaşardylar. Olar kerwen ýoluna
çykmakdan gorkýardylar, ýöne ýoldan daşlaşmakdanam howatyr
edýärdiler. Kerwen ýoly olar üçin gyşyň güni ortada ýanyp duran ot
ýaly bir zatdy. Ondan daşlaşsaň sowuk alyp barýandyr. Oda ýakyn
otursaňam ýakyp barýandyr. Süýji suwly guýular kerwen ýolunda
bardy. Olar özlerini çetde saklap, şol guýulardan çeleklerini
dolduryp alýardylar. Şeýdip olaryň azaşman, guýudan guýa aşyp
gelmegine goja kişiniň Garaguma öňden beletligi, ýaşlykdan bu
çölleri ters aýlananlygy kömek edipdi.
Kiçijik göç Ýandakly obasynyň bir çetinde ýük ýazdyrdy. Soňra
tüýnügi galdyryp oraça dikdiler.
— Halyma, sen çagalara biş-düş et. Men şu obanyň hany
bolarmy, begi bolarmy, ýaşulusy bolarmy, şony tapaýyn — diýip,
goja kişi oba tarap ugrady. Oňa “Obanyň ýaşulusy” diýip, Iner
golagyň öýüni salgy berdiler.
Iner golagam, gümür-ýamyr etmäge gelen Nurahmet serdaram
ýaşuly bilen içgin görüşdi. Ony düşek üstüne geçirip, öňünde bir
çäýnek çaý goýdular. Çaý türkmenleriň ozaldan gelýän dessury,
gelen adamyny hormatlamagyň bir görnüşi. Türkmenler çaýy diňe
suwsanlarynda içibem ýörenoklar. Ony gürrüň üçin gepbaşy diýibem
içýärler. Çaý birek-birege düşünişmegiň, birek-birege iç döküşmegiň
delili hasaplanýardy.
Özüni Igdir ussa diýip atlandyran goja kişi Kesearkaja gelip
düşdi, onuň sebäpleri hakda gürrüň berdi. Onuň esasy hünäri agaç
ussasydy. Erik agajyndan, tutdan, taldan çanak, kersen, çemçe, susak
diýen ýaly zatlary ýasaýardy. Onuň ýasan çanaklary, çemçeleri
Kesearkajyň obalarynda-da bolmagy mümkin. Bu ýerden Hywa
goýun sürüp, argyşa gelýänler başga zatlar bilen birlikde çemçe,
çanak diýen ýaly senetlerem getirýärler. Hywa çemçesi, hywa
kerseni bu görünýän öýleriň hemmesinde diýen ýaly bardyr. Ýöne ol
Igdir ussanyň ýasanymy, dälmi, ony bilýän ýokdy.
Igdir ussanyň asly obadanam bolsa, hüňäriň ussaçylyk bolsa,
şäheriň golaýynda bolmaly bolýar. Şonuň üçin olar Hywa şäherine
göçüp barýarlar. Ol wagt Igdir ussa ýaşdy, ussa-da däldi, ýöne ol
hünäri öwrenip ýördi. Ona bu hünäri kakasy pahyr öwredipdi. Ol
aradan çykandan soňra dükany Igdiriň özi ýöredip başlapdy. Şondan
soňam onuň adynyň gapdalyna ussa lakamy goşulypdy.
Adam bir zady arzuw edýär. Ykbal bolsa ony başga bir tarapa
çekýär. “Şemal diýilýän zat gämileriň isleýşi ýaly öwüsmeýär” diýip
araplar bir nakyl aýdýarlar. Igdir ussanyňkam edil şonuň ýaly boldy.
Onuň ozal-a köp wagtlap çagasy bolmady. Ahunlardan, pirlerden
doga-tumar aldylar, öwlüýälere ýykyldylar, tebiplere, lukmanlara
tutundylar. Olaryň kömegi ýetmedi. Ýyllar geçip, birdenem yzlyyzyna üç çagasy dünýä indi. Ýöne onuň iki çagasy bilen aýalyny
garahassalyk alyp gitdi. Üç çagadan galan ýekeje oglan boldy. Şony
ussa edip ýetişdirmek, öz yzynda goýup gitmek kakasyndan galan
dükany şoňa tabşyrmak ussanyň ýeke-täk arzuwydy, ýüreginiň
islegidi. Ýöne ýalňyz dikrary Haşym ony şol arzuwyna ýetirmedi.
Onuň ogly okuwa, ylma ýykgyn etdi. Ol diýseň zehinlidi, Hywanyň
Şirgazy medresesinde okapdy, ony gutarypdy.
Medreselerde okadylýan kitaplardan daşgary ylmyň dürli-dürli
pudaklaryndan bir topar zatlary okapdyr. Gündogaryň meşhur
alymy, türkmenleriň arasynda Lukman hekim diýip at alan Abu-Aly
Ibn Sinanyň tebipçilige degişli kitaplaryny, tebigat hakyndaky
traktatlaryny, araplaryň alymy Ahmet Ibň Falandyň demirgazyk
ýurtlara eden syýahaty hakyndaky ýazgylary, Abu Reýhan
Muhammet al-Birunynyň astronomiýa, taryha degişli eserlerini,
goşgularyny okapdyr. Ony tanaýan ahunlaryň, okumyş hatymlaryň
aýtmaklaryna
görä,
medreselerde
okamak
gadagan
edilen
musulmançylyga, yslam dinine garşy bolan Eflatun, Sokrat ýaly
alymlaryňam kitaplaryny okanmyş. Şeýdip, ol yslam dinine şek
ýetirenmiş.
Haşym medreselerde sapak berýän, wezipe eýeleýän uly ahun
bolmasa-da, onuň töweregine talyplar ýygnanypdyr. Medresäniň uly
ahuny Azizulla ahunyň aýtmagyna görä, “Hywa döwletiniň düýbüni
sarsdyran, binýadyny gowşadan talyplar” onuň daşyny gurşapdyr.
Olar Haşymyň ýanyna köplenç gizlin, gijelerine gelýärdiler.
Gelenlerinde ýeke-ýekeden gelip, gaýdanlarynda-da ýeke-ýekeden
dargaýardylar.
Günleriň birinde Igdir ussanyň ogly Haşym ir bilen öýden
çakyşyna dolanyp köwlenmedi. Ussa oňa uzynly gije gözüne çiş
kakylan ýaly bolup garaşdy. Gapyny ýel tykyrdatsa, ogludyr öýdüp
başyny galdyrdy. Gelni Halyma, agtyklaryna göwünlik berip, olary
ýatyrdy. Özi bolsa çirim hem etmedi. Beýleden daň atdy. Gün
dogdy. Çagalar ördi. Halymanyňam uzynly gije ýatmanlygyny, onuň
üstesine-de aglandygyny goja kişi gözünden aňdy.
— Beýdip özüňi horlap ýerme. Onuň dost-ýary gytmy. Biriniň
öýünde ýatyp galandyr — diýip, gaýyn atasy gelnine göwünlik berdi.
Özüniň başyna iş düşäýmeginiň ahmaldygyny, bardy-geldi hanyň
adamlary ony zyndana basaýsa, mert bolmagyny, çagalara, garry
atasyna seretmegi Haşym Halyma tabşyryp gidipdi. Şonuň üçin Igdir
ussanyň beren göwünlikleri Halyma hiç hili täsirem, kömegem
etmändi.
Birdenem güpürdeşip hanyň nökerleri geldiler. Olar:
— Haşymyň öýi şumy? — diýip soradylar. “Hawa” diýen sözi
eşidip, içerik girdiler. Edil sygyr giren ýaly ähli zady ýykyşdyrdylar,
agdardylar, dökdüler. Göwünlerine ýaran zatlary aldylar. Pezzik
murtly nökeriň biri güpürdäp ýörşüne aýagyna çolaşan boş kerseni
depip goýberdi-de:
— Hany, ogluň pullary nirede gizledi? — diýip, ussanyň
başyndan döküldiler.
Halymadan, çagalardan soradylar. Haşymda pul näme işlesin, zat
näme işlesin. Aslynda söwdagär ýa baý bolany üçin tutmandylar. “Il
arasynda hanyň garşysyna wagyz-nesihat ýöredýär, adamlaryň
agyzlaryny alardýar, il arasyny bulaýar, dinden çykarýar” diýip
tutupdyrlar. Bir özem däl, Hywanyň ýa-da alymlar aýtmyşlaýyn.
“Miskaýy fizilanyň” bir topar alymlary tutulypdy.
Sowatsyz nökerleriň, gara garnyndan başga zady bilmeýän,
sümsünişip ýören wagşy gullaryň ol zatlar bilen işi ýok, ol zatlardan
habaram ýok. Olar öýi dökmeli diýseler dökýärler. Olaryň alany
özleriniňki. Şonuň üçin öýi dökýänleriň gözlegi pul, altyn-kümüş
diýen ýaly gymmatbahaly zatlar. Ussanyň täze ýasan çanaklarydyr
çemçelerine çenli aldylar.
Nökerler içerä sähelçe-de rehim etmän, ýykyşdyryp, döwüşdirip,
ýassyklara çenli garnyny ýaryp, içindäki düýe ýüňlerini, ýelekleri
silkip, dagadyp, öýüň içini doňuz dören ýaly edip gitdiler. Ussa hol
beýlede iki agtygynam gujagyna alyp, aňk bolup otyrdy. Halyma
ýykan-ýumran edilen içerini ýygnaşdyrmak bilen boldy. Öňem bir
akylly adam: “Bir samsygyň eden bulam-bujarlygyny on akylly
düzedip bilmez” diýipdir. Dogry, dana adam ony başga manyda
aýdypdyr. Ýöne ony şu içeriniň ýykan-ýumraň edilişinde-de
ulanmak boljak. Şol bulaşyklygy bolsa indi bir Halymanyň özi
düzetmeli. Çagalardanam, hasratyň derdinden halys bükülip galan
gojadanam delalat ýokdy.
Şol günüň agşamy Haşymyň dostlarynyň iki sanysy öýe geldi.
Olar:
— Size bu ýerde oturmak howply, Igdir aga. Han: “Tutulan
adamlaryň maşgalasyna, çagalaryna çenli ýygnamaly” diýip perman
beripdir. Olaryň birden geläýmegi mümkin — diýdiler.
Haşymyň dostlary arabaly gelendiklerini aýtdylar. Şeýdip olar
öýüň ähli paty-putusyny araba ýüklediler. Ussahananyň iki-ýeke
senetleri bolaýmasa, öýüň ähli goşy bir araba, kokand arabasyna
ýerleşdi. Arabanyň iki sany äpet tigri Hywanyň darajyk köçelerinden
laý sowrup, palçyk sowrup gidip barýardy. Bu araba ilki Kokand
şäherinden çykypdy. Şonuň üçinem oňa kokand arabasy diýilýän
bolsa gerek.
Ussanyň öýüni şäheriň beýleki bir çetine göçürdiler. Maşgala şol
ýerde on-ýigrimi gün ýaşady. Hanyň nökerleri ony ýer ýykyp
gözlediler. Şol on-ýigrimi günüň içinde Haşymdan habar tutmag-a
beýlede dursun, Igdir ussanyň özem köçä çykyp bilmedi. Hanyň
siňek ýaly gaýmalaşyp ýören jansyzlaryndan howatyr etdi: Olaryň
birden çaýyňa düşäýmegi, ýüregiňi bulaýmagy ähtimaldy. Ussanyň
bir özi bolsa, hanyň adamlaryna: “Ynha şol çal kelle, alyň gerek
bolsa” diýerdi. Arman, onuň bir özi däldi. Maýa ýaly gelin, iki sany
bigünä çaga gözlerini balkyldadyp dur. Hanyň adamlaryna-da
gojanyň özünden beter şolar gerek.
Gözlenilip ýörlen bigünälere hossar çykan adamlar şo günleriň
birinde Igdir ussanyň ýanyna maslahata geldiler. Olar zyndana
taşlanan adamlaryň çagalaryny ürç edip, gözleýändiklerini, olaryň
käbiriniň tapylandygyny, ýygnalandygyny aýdyp:
“Size-de bu ýerde galmak bolmaz. Jansyzlar bir gün duşmasa, bir
gün duşar” diýdiler.
— Biz saňa kiçiräk gara öý tapdyk. Iki sany düýe bereris. Galadan
çykaryp goýbereris. Oňarsaň Horezminden, hanyň eliniň ýetäýjek
ýerinden çyk. Maru-Şahu-jahan diýermiň, Kesearkaç diýermiň, şo
ýerlere özüňi atjak bol — diýip, gelenler düşündirdiler.
Goja iňkisli gözlerini galdyrdy.
— Haşym näme? Meniň ony taşlap gidibermegim ir dälmi?
— Men ir diýilýän zady bilemok. Ýöne giç diýilýän zada welin...
Eger giç bolsa, ony düzetmek kyn düşer, belki mümkinem bolmaz
— diýip, gelenleriň biri aýtdy.
— Haşyma seniň edip biljek kömegiň ýok. Aňrujy kömek edip
bolýan bolsa, biz ederis. Seniň işiň gelin bilen şu iki gözmonjugy
ýaly çagany goramak — diýip, birinji gürlän beýlekiniň sözüniň
üstüni ýetirdi.
Şol gürrüňlerden soň Igdir ussany Hywada uzak saklamadylar.
Hamal aýynyň otuz birine geçilýän gije kömür ýaly şol garaňky
gijede onuň göçüni Hywanyň günbatar derwezesinden çykaryp
goýberdiler. Şol derwezeden çykarmak üçin Haşymyň dostlary görer
ýaly ýerleri gördüler. Oňa-muňa para-peşgeş berip, garaz, düzetdiler.
Şeýdip, ine, Igdir ussanyň maşgalasy luw ýylynyň ýazynyň iň
gazaply jeýhun pursatyny Garagumuň gollarynda garşylady.
Aňňat-aňňat gollary, ak alaňlary aňyrsy görünmez düňle çöli
söküp, ýagşa ezilip, ala-bahar sowugyna gaýzygan Igdir ussanyň
gören köp wakalarynyň arasynda ony lerzana salan bir waka boldy.
Kiçijik göç hanyň elýeterinden çykmag-a beýlede dursun, ol ýaňy
Samyrly oýa ýetipdi. Oňa Samyrly adynyň nireden galanyny bilýän