Kesearkaç - 24

bagyrlaryny berip ýatyrdylar. Oba adamlary agaçlaryň saýasynda
ýörite edilen teläriň kölegesinde, gapysy açyk, gözenegi açyk
öýlerde kimler uka gidip, hor çekip ýatyrdylar, kimler ýaňy
ymyzganyp, kimler bolsa ýüzünden, boýnundan akýan derleri ýaglyk
bilen çalyp, çaý içip otyrdy.
— Waý, öýüm ýykyldy, öýüm otlandy! Waý ýeteweriň! Aýu-uu,
Iner, ýeteweri! Çaga gitdi, çaga gitdi — diýen çirkin ses dymyk
howanyň şeýle imisalalygyn-da, obanyň depesinde gök gürlän ýaly
bolup ýaňlandy. Iner golagyň kürsäp giren aýaly uklap ýatan awçyny
aldyrany bar ýaly bolup turuzdy.
— Kakasy, turaweri! Bir bela-ha gopdy, bu gykylyk Halbikäniň
gykylygy. Soňy düz bolawersin! Özi-hä çirkin.
Süýji ukudan gödek yralanyp, silkelenip oýarylan Iner golak ilki
hiç zat aňşyrman, aňk bolup oturdy. Aýalynyň aýdan sözleri aňyna
ýetdimi ýa-da Halbikäniň “Waý” diýip soňky gezek gygyrany
gulagyna ildimi, ol hasyr-husur turup gapa tarap okduryldy.
Göwşüllän garma donuny egnine atman, gara telpegini geýmän
gymyldamajak Iner golagyň bu gezek ol zatlara eli degmedi. Bir
eden zady gapdalynda ýatan tahýasyny garbap aldy. Ony başyna
atyp, gapydan çykanynda, aňyrdan ylgap gelen Halbike onuň bilen
boýdaş boldy. Ozal kellesi ýalaňaç gapa çykmadyk, Iner golag-a
beýlede dursun, aňrujy ýagdaýyny tapsa hiç kime görünmejek
bolýan, öýde başy açyk wagty adam giräýse, hasyr-husur gyňajyna
ýapyşýan Halbikäniň ne kellesinde gyňaç, ne-de aýagynda köwüş, ne
ýakasynda bagjyk bardy. Saçam bulam-bujar, ýapan keji ýalydy.
Halbikäniň başy haýsy, aýagy haýsy biler ýaly bolmadyk bulambujar sözlerine Iner golak oňly düşünmedi. Sebäbi Halbike ýagydan
gaçyp gelýäniň bolşy ýaly gyssanyp, sojap-sojap demini alyp, zordan
gürleýärdi.
Onuň sözlerinden doly many alyp bilmedik Iner golak:
— Näme boldy, näme! Düşnükli bir aýtsana. Aglamaňy goý-da,
onsoň gürle — diýip, edil ker bilen gepleşýän ýaly gygyryp aýtdy.
Halbikäniň düşündirjek bolşy kyndy. Sözleri üzlem-saplamdy.
Ýöne welin Ineriňem zähresi ýarylan ýaly bolup ukudan turansoň
düşünmesi kyndy. Şonuň üçin bularyň gürleşjek, düşünişjek
boluşlary körleriň kesekleşişi ýaly bir zatdy. Hersi bir ýanady.
Şol arada Iner golagyň nämäniň-nämedigini aňşyran aýaly onuň
köýneginden çekdi.
— Ol pahyr aýdyp dur-a. Salyry kürtler äkidipdir.
— Näme?! — diýip, Iner golak çirkin gygyrdy. — Ol nähili
äkidýär?!
Iner golak Halbike bilen düşünişýänçä, olaryň gapysyna ähli
goňşy-golam ýygnanypdy. Märeke atgaýtarymdy. Obanyň deň
ýarysy diýen ýaly şu ýerdedi. Halbike bilen düşünişen Iner golak
ýaltaklap, töweregine göz aýlady.
— Ýigitlerden kim bar bu taýda? Garamergen senmi? Ýygna
obanyň ýigitlerini.
Obada ýygnaýar ýaly kän bir ýigidem ýokdy. Ahaly Durun
etrapyna uly toýa çagyrypdylar. Ol ýerde onuň garyndaşlary,
dostlary, egin-egne berip söweşen ýigitleri bardy. Çakylyga gelenem
Saroglandy. Saroglan onuň diňe bir gowy görýän, gaýduwsyz batyr
müňbaşysy däldi. Ol Ahalyň ýakyn, eý görýän dostlarynyň biri bolup
galypdy. Durun adamlarynyň toýa çakylykçy edip Saroglany
ibermekleri şonuň üçindi. Etrapyň adamlary öz serkerdelerini
göresleri, oňa hezzet-hormat edesleri, serpaý ýapaslary gelýärdi. Şol
çakylyk bilen Ahal Duruna gidipdi. Ilamanam, obanyň ýigitleriniň
köpüsi diýen ýaly Ahalyň ýany bilen gidipdi. Galanlarynyňam hersi
bir iş bilen bir ýana gidipdir. Şonda-da Garamergen obanyň çorba
çykar ýigitlerini ýygnap, Salyry alyp gitdi diýlip salgy berlen
tarapyna ýola düşdi. Beýleki obalara-da çapar ýollanyldy. Ähli
obadan diýen ýaly ýigitler atlanyp, Salyryň gözlegine çykdylar.
— Iner kaka, Duruna adam ibersinlermi? — diýip, çagalaryň biri
sorady. Ol çaganyň soragy däldi. Çaga kimem bolsa biriniň, onda-da
uly adamlaryň biriniň soragyny Iner golaga ýetiripdi. Bu soragy
ýollan ýene şol Halbikäniň özi bolsa gerek. Ol Iner golaklardan öz
öýlerine zordan atypdy. Ol öýe dolanyp gelende, huşdan gidip,
ýykylyp ýatan Aksona başyny galdyrypdy. Halbikänem iki sany aýal
goltuklap öýe saldy. Ony töre geçirdiler-de ýassyga gyşartdylar.
Aljyraňňylykdan ahyry aýňalan Iner golak çaganyň jogabyna
garaşyp duranyny görüp:
— Durunamy? — diýip, sakgalyny sypalap, böwrüne diň saldy.
Onuň bolup durşy “Näme diýsemkäm?” diýip, öz-özüne geňeşýän
ýalydy.
— Durun meselesini entek howlukmalyň, howwa, hany giden
ýigitler näme habar bilen gelýärler, howwa. Olaryň heý bir gördümbildimi bolmazmyka?
Salyryň gözlegine çykan atlylar gijäniň bir wagty iki ellerini
burunlaryna sokup dolanyp geldiler. Olaryň getiren habary. “Oňa
aýlandyk, muňa aýlandykdan” başga zat däldi.
— Gümmezgaýa çenli ähli ýerini towuk dören ýaly dörüp
çykdyk. Biz-ä ujam tapmadyk, yzam. Edil ýere giren ýaly — diýip,
ýigitleriň öňbaşçysy bolup giden Garamergen aýtdy.
—
Körçeşmäniň,
Alkerkawyň,
Owsarlynyň
töwereklerini
aýlandyňyzmy? — diýip, Iner golak sorady. Iner golagyň bu diýýän
ýerlerini ýigitleriň köpüsi görmändi. Diňe adyny eşidipdi. Iner
golagyň welin telim gezek ýatyp turan, aw eden ýerleridi. Eger şu
waka bolmadyk bolsa şo ýerler hakynda gürrüň ber diýseňem
dünýäniň gürrüňini bererdi. Iner golak, Iner awçy bu daglaryň her
zawyna, her deresine, her jülgesine, her çeşmesine, jylgasyna,
kemerine çenli beletdi. Olaryň her haýsy Iner awçynyň başyndan
geçen waka bilen baglanyşyklydy.
— Biz ol ýerlere barmadyk. Ýöne beýleki obalardanam
gözlegçiler çykypdyrlar. Ol diýilän ýerleri barlapdyrlar. Ol
ýerlerdenem yz tapylmandygynyň habaryny şolardan aldyk — diýip,
giden ýigitleriň biri aýtdy.
Agşamyň salkynynda, Iner golagyň gara öýüniň gapysyndaky
açyk meýdançada döwür gurap oturan adamlaryň arasynda birsellem
asudalyk emele geldi. Hiç kimden ses çykmady.
— Indiki maslahat? — diýip, oturanlaryň biri bu dörän gelşiksiz
ümsümligi bozdy.
— Indiki maslahat ertir ýene gözlemeli, howwa.
— Ýeri ertirem tapylmasa, birigünem tapylmasa? — diýip
gyzmaç ýigitleriň biri sorady. Ol özüniň şu soragynyň üsti bilen jany
ýangynlylygyny daşyna çykarmak isleýän äheňde aýtdy.
— Eger ertirem tapylmasa, birigünem tapylmasa, bizem çozar-da,
Eýrandan ýesir alyp gaýdarys — diýip, Garamergen dyzmaç ýigidiň
jogabyny berdi.
— Alyp gaýdyberen ýesiriňden Salyr bolanok. Gury senem ol
ýerde bir topar naçaryň gözýaşyna sebäp bolarsyň.
— Şeý diýip, ozal Aksoltan ejäniň oglunam giderdik. Eger şonda
meniň diýenimi eden bolsaňyz, Aksoltan ejäniňem ogluny gaýtaryp
getirerdik, Salyra-da ýanaşyp bilmezdiler.
— Şindem bolsa şeýtmek gerek — diýip, ýigitleriň biri
Garamergeniň tarapyny tutdy. — Kürtlerden ýesir alyp gelip, biziň
ýesirlerimizi getiriňde ýesirleriňizi ýygnaň diýmeli Nädersiň ýeke
gün geçmänkä tapyp geläýseler.
Iner golak ýigitleriň rejesiniň gowy däldigini aňdy. “Howwa,
şeýle” diýäýse, häzir turup alamançylyga gidibermekdenem gaýtjak
däller. Giderler-de, ertirem bir topar ýesiri getirip oba dökerler.
Nädersiň oba guzusy seçilýän süri ýaly uly yzlaşyk bolup dursa.
Onuň bilen Halbikäniňem, Aksonanyňam ýaraly ýüregine näme
teselli berip bilersiň. Ol gaýtam olaryň ýanyp duran ýüregini çişe
düzüp, oda tutmazmy? Salyry alyp gidenler galtamanlar. Sen baryp
garyp ilaty talap, urup-çapyp ýesir alyp gaýdarsyň. Olaram arymyzy
alýarys bahanasy bilen seniň obaňy urup-çapyp gider. Ýene-de urupçapýan galtamanlardyr. Urlup-çapylýanam, ýesir düşýänem garypgasarlardyr. Ýok, beýle ýagdaýlara ýol bermek bolmaz. Ýogsa olar
şu ýerden turup, birden hokga çykaraýmasynlar. Şol niýet bilen Iner
golak ýigitlere ýüzlendi.
— Samahylly gürrüňleriňizi goýuň. Obalar uruşdan ýaňy dyndy,
howwa, bu dyzmaçlygyňyzy bes ediň-de, akylly-başly gürrüň tapyň,
howwa.
Garamergen Iner golaga seredeninde gözüniň agyny köpeldip,
özüniň ähli gaharyny, nägileligini gözünde jemläp seretdi. Ol: “Biziň
gürrüňlerimiz samahylly bolsa nä körümiz bar bu ýerde” diýip, tarsa
turarly göründi. Ýöne özüne erk edip saklandy.
— Onda, Iner kaka, akylly-başly gürrüňi özüň ber-dä — diýip,
Garamergen kinaýasyny gizläp aýtdy.
— Akylly-başly gürrüň şol, howwa. Ertire bir çykalyň. “Ýarym
güne ýaryş ýok” diýipdirler. Duruna çapar ibermeli. Howwa, Ahala
habar etmeli. Goý, gelsin. Serkerde adamdyr. Özi näme maslahat
berýär, howwa.
Iner golagyň “Serkerde adamdyr” diýen sözüne Garamergeniň
agzy-burny gyşaryp gitdi. Içinden burulýan ýaly, ötle tutýan ýaly
towlandy. Arasy birigip duran ösgün gaşlary çytyldy. Il arasynda
“Gaşlarynyň arasy birigip duran adamlar öýkelek, girrik bolar” diýen
gürrüň bar. Iliň diýýäni çyn bolsa gerek: Garamergende-de ýerliksiz
kine,
girriklik
ýok
däldi.
Gerekmejek
ýerinde-de
girriklik
edibermesi, jyzyrdabermesi bardy.
Mydama bolmasa-da, ol özüniň girriklik edýändigini, dargursak
bolýandygyny duýup, akylyna aýlanýan wagtlary bolýardy. “Uzynyň
akyly giç geler” diýýärler welin, ol uzynam-a däl. Orta ýa ortadan
sähel ýokarrak boýy bar. Birden gyzmalyk edip, akylyna giç
aýlanyşyna Garamergeniň özem haýrandy. Şu gylygyny onuň özem
halanokdy,
akylly-başly
bolmagyň,
sowukganly
gyzmalyk etmezligiň welin teý tärini tapanokdy.
bolmagyň,
Boýa seretjek bolsaň, Nursähet Garamergendenem gysga. Ýöne
şolam-a gyzmalyk edip, akylyna giç aýlanyp, ahmyr edip ýörenok.
“Adamlaryň şadyýanlygam, gaharjaňlygam olaryň özlerine baglydyr.
Öz eliňdäki zatdyr” diýip, onuň garry atasy aýdypdy. “Eger sen
özüňi şadyýan görkezesiň gelse, şadyýan boljak bolup dyza. Şeýdip
sähel wagt gezseň, şoňa endik edip gidersiň. Soňabaka şeýledigiňe
özüňem ynanarsyň” diýip, ol Garamergene gürrüň beripdi.
— Adamda güýji, akyly-paýhasy döredýän zat öz-özüňe erk
etmekdir — diýip, atasynyň aýdan sözlerini Garamergen çaga
mahaly eşidipdi. Ol mahal onuň atasy pahyr bardy. Ony gujagyna
göterip boýun münnük edip ulaldan atasy.
“Eger bir adamyny jynyň almaýan bolsa, sen onuň gowulygyny
ýüregiňe düwjek bolup dyza. Onuň edýän hereketlerini öz ýanyňdan
dogry hasap et. Şeýdiberseň derrew halap gidiberersiň” diýip,
atasynyň sargan sözlerini Garamergen käte ýatlaýardy.
Atasynyň aýdanlaryny edip, Garamergen Iner golagy, Ahaly
halajak boldy. Olary ýigrenmesini goýjak boldy. Ýöne hiç başaryp
bilmedi. Gaýta has beter ýigrendi. Olaryň sypatyny göreninde
seňrigini ýygyrdy.
— Ýigitler, siz ýadansyňyz. Gidiň-de dynjyňyzy alyň, howwa.
Ertir ýene bir ugruna çykarsyňyz-da — diýip, Iner golagyň aýdan
sözleri Garamergeni hyýallardan açdy, ony özüne getirdi. Iner
golagyň rugsadyny alan adamlar örüp başladylar.
— Tarhan, sen maňa gerek, howwa — diýip, Iner golak ony
saklady. Adamlar gideninden soň, ol Tarhana şeýle diýdi:
— Ahala habar etmäge adam ibermeli, howwa. Şoňa-da köşek
senden gabylragy ýok. Ýene sen gaýrat etmeli boljak.
— Lepbeý, Iner aga! Hyzmata taýýar — diýip, Tarhan aýtdy.
Onuň ýuwaş, basyk, agras sesi ýadawlygyň alamaty däldi. Onuň
äkitmeli habarynyň juda agyrlygynyň, göterip äkitmegiň, eltip
ýetirmegiň kynlygynyň alamatydy. Şahyrlar hasrat diýen sözi ýöne
ýere dag bilen, gaýa bilen deňemändirler. Tarhanyň gerdeni näme, ol
has güýçlüräk gerdenlerem ýegşerden hasratdyr.
— Ýeke özüňe kyn bolar öýtseň, ýanyňa ýoldaşam alaý,
howwa-a.
— Ýok, Iner kaka, kyn bolmaz. Onsoňam adamlaryň bu ýerik has
zerur gerek bolmagy mümkin. Ony özüm oňararyn. Ýöne haçan
ugramaly?
— Gyssagyň özüň bilen, howwa. Näçe ir gitseň özüňe peýda. Ir
bararsyň, howwa.
— Bolýar, Iner kaka. Ilki towukda ýola düşerin — diýip, Tarhan
öýlerine gaýtdy.
Ol gözüniň awusyny alyp-almanka turdy. Ilki towuk gygyranda,
eýýäm ýola düşüpdi. Urşuň şol ilkinji günleri, goşunyň guma
çekilýändigini habar bermek üçin Selim bilen giden ýollaryna düşüp
sürdi. Aýagynyň aşagyndaky alaşany Dorbedewiň gaýdyp gelmegi
bilen oňa Ahal beripdi. Şally baýyň alaşasydy. Uruş gutaransoň
Tarhan ony Ahalyň gapysyna getiripdi. Taňryýalkasyny bilen
gowşurmakçydy. Ýöne Ahal ony gaýdyp almady.
— Uruş wagty bu alaşa atlanyp, uly işleri bitirdiň. Şonuň üçin
alaşa goý, seniňki bolsun — diýipdi. Ýöne alaşanyň öňki eýesi
Garamergen bir gezek oňa:
— Alaşa biziňki bolmaly. Sen näme eýemsiräp ýörsüň? —
diýipdi. Ine şonda:
— Bu saňa tölenen galyňdan maňa ýeten sowgat— diýip,
alpetinden alypdy. Gyz çykarylanda onuň dogan-garyndaşlaryna şol
galyňyň ujundan sowgat etmek aňyrdan gelýän däp-dessurlaryň
biridi. Ýöne welin Tarhanyň beýle diýmäge. Garamergeniň ýüzüne
gödek söz aýtmaga haky ýokdy. Garamergen ondan ep-esli uludy.
Öňden gelýän däp-dessura eýerjek bolsaň, Garamergen näme diýse,
Tarhan oňa “Lepbeý” diýip, ylgap diýenini edip ýörmeli. Şonuň
üçinem: “Türkmeniň kiçisi bolandan itiň güjügi bol” diýen nakyl
döräpdir.
Näme üçindir obanyň ýaşlary Garamergene ýaşy uly diýip, şeýle
hormat goýanoklar. Ýaşy kiçiler öňden gelýän däp-dessura eýerjek
bolsaň, onuň bilen gürleşenlerinde Garamergen kaka ýa-da Gara
kaka diýip ýüzlenmeli. Ýaşy kiçileriň arasynda şeýle ýüzlenýäni ýok
diýen ýaly. Tarhanyň-a näme, şol tarhanlygy. Ol gatyrak söz
diýäýmekdenem çekinip duranok.
“Alaşa biziňki bolmaly” diýen Garamergen Tarhandan almytyny
alandan soň dilini dişläpdi. Ýöne giç bolupdy. Adamlar wakyrdaşyp
gülşüpdiler. Garamergen oňa dolanyp habar gatmaga-da çekindi.
Onuň dili duzly. Öňem bir gezek Tarhana gahary gelen Garamergen
gözleriniň agyny köpeldip, dişiniň arasyndan syzdyryp:
— Sen eşegiň kimdigini bilýäňmi? — diýip, ony kemsitmekçi
bolanynda, Tarhan oňa sowukganlylyk bilen:
— Bilmän näme, seni tanamaýan barmy? — diýip, tikenekli
jogap gaýtarypdy. Ýene şonuň ýaly bir zadyny oklaryndan heder
eden Garamergen oňa alaşa hakda dolanyp zat diýmedi.
Şally baýyň şol suw ýaly gitgir, üsti rahat diýlip mahabat berilýän
alaşasy Tarhany göterip, Daň ýyldyzy öküziň gözi ýaly tegelenip
galyp ugranda, Ýandaklydan çykypdy. Agşam il ýatyp, it uklanda
Ahal dagy bilen dolanyp ýene Ýandakla geldi. Bir günüň içinde
şeýle uzak ýoly geçen alaşa beýlekilerden artykmaç ýadamandy,
Tarhanam ýadatmandy. Şeýle uzakçyllygy ýorga alaşalaryň beýleki
atlardan artykmaçlygynyň bir görnüşidi. Beýleki atlar bilen bir
günüň içinde Ýandaklydan Duruna gidip geläýjek bolsaň halys
sütüniňi süýndürer, endamyňy soka salnan ýaly owum-döwüm eder.
Gapa gelip atdan agan Ahaly Halbike-de, Aksona-da uly ses bilen
aglap garşyladylar. Diňe ikisem däl, beýleki aýallaryňam uwlaýany
haýsy, sojap aglaýany haýsy, garaz, olaryňam gözi çygsyzy ýokdy.
Ahal öz ýanyndan “Belki Salyr tapylandyr, ol häzir öýde
oturandyr. Barsak öňümizden çykar. Adamlar bizi agyr güne goýup,
uzak ýola çakylykçy iberenligi üçin, toýy taşlap gaýtmaly
edendikleri üçin ötünç sorarlar” diýip, uzak ýoly inçejik tama bilen,
umyt bilen geçipdi. Şol umyt oňa gurbat beripdi, alybam gelipdi.
Oba golaýlaşdygyça nämesindedigini bilenok welin, şol umyt barha
azalyp, inçelip barýardy. Onuň ýüregi aýylganç betbagtlygy barha
beter syzýardy. Onuň ýüregine sanjylan iňňäniň awysy barha
güýjeýärdi, ýüreginden asylan daş barha agralyp barýardy. Ony alyp
gelen şol inçejik umyt Ahal gapa gelip atdan agansoň kesilen
dokmanyň erşi ýaly gyrylyp gitdi. Aýallaryň agysy onuň ýüregini
lerzana saldy. Bu ýagdaý Ahala Salyryň patasy alynýan ýaly agyr
degdi.
— Halbike, Aksona gelin, hany sesiňizi goýuň. “Çykmadyk janda
umyt bar” diýipdirler. Alla diýiň, Alla keremdir — diýip, Iner golak
aýallary köşeşdirjek bolýardy.
Ahal iki gün mundan öň Durundan gelen çakylykçy bilen toýa
ugranynda, şu oturan adamlar ony ýola salypdylar. Ol mahal özüne
seredýän gözlerde ýüregiňi ýakyp barýan hasratyň çygy däl-de,
şatlygyň, guwanjyň yşnagy bardy. Ýogsa-da ol näme üçin Salyry
alyp gitmedi. Onuňam sebäbi bar. Dorbedew indi çapylýan at däl.
Salyram çapyksuwary däl. Ozallar toý bolýanda kakasynyň
ýanyndan galmadyk Salyr bu gezek obada galmaly boldy. Ol:
— Kaka, menem äkidäýsene. Belki Dorbedewi ýene bir gezek
ýaryşa salarys. Ol ozar, hökman ozar — diýip özelendi.
— Ýok, Salyr! Beýtmäli. Bu wagt ýaryşa salsak Dorbedewem
masgara ederis, özümizem masgara bolarys. Onsoň Dorbedew biziň
bu günämizi geçmez. Bedewler has namysjaň bolýandyrlar — diýip,
Ahal ogluny köşeşdirdi. Ol:
— Sen öýe, eneňe, ejeňe seret. Olara-da seretmäge adam gerek
ahyry — diýip, Salyr bilen hoşlaşanda, ony iň soňky gezek
görýändiginden habary ýokdy. Ol Salyry ýany bilen äkidenini kem
görenokdy. Ýöne ogly bilen, agtygy bilen tirkeşip ýörmeklik garry
adamlara muwapyk. Ýaş adamlara onda-da serkerde adam jahyl
çykyp barýan ogly bilen guýruktutdy oýnaşyp ýörse, ol beýle bir
gelşiklem däl. Ahal oňa ejap etdi. Şol sebäplem Salyry obada
galdyryp, onuň bilen hoşlaşyp gidipdi.
Ahalyň ýany bilen gidýän ýigitler, Ilaman dagy:
— Salyry äkideli — diýip, oňa ýüzlenenlerinde, Ahal olaryň
diýenine “hawa” diýmedi.
— Salyr bu ýerik, öýe gerek — diýip çürt-kesik aýtdy. Ynha indi
şol öýe gerek adam öýde ýokdy. Indi onuň haçan dolanyp geljegem,
geljekmi, gelmejekmi olam belli däl.
Adamlar öýi dolduryp otursa-da Ahalyň göwnüne öýüň içi boşap
galan ýalydy. Ozal öýüň içini dolduryp, ony gelşigine getirip
oturanyň Salyr ekendigini, heý bolman, özi üçin şeýledigini Ahal şu
gün bilip galdy.
Günortanyň garaňkysynda bolup geçen şol hasratly wakany Ahala
Aksona bilen Halbike biriniň unudan zadyny beýleki ýatladyp,
biriniň kemter gaýdan ýerini beýlekisi dolduryp, soň adamlar
dargaşyp gidensoň jikme-jik gürrüň berdiler. Ahalyň myhmanlary,
nämäniň-nämedigini bilmek üçin ýany bilen gelen Saroglany,
ýanyndaky iki ýigidi Ilaman alyp gitdi. Iner golak ony şeýtmegi
makul bildi. Ol: “Goý, maşgala arkaýynlykda içlerini döküşsinler”
diýen bolsa gerek.
“Itiň, guşuň ýatýan wagty” diýip, gürrüňini eden wagtymyz
Halbike uklap ýatyrdy. Şol mahal bu giň obaň içi bilen geçip gelen
bäş atly Ahallaryň gapysynda daýandy. Olaryň gelenlerini adamlar-a
beýlede dursun, itlerem duýmadyk bolara çemeli. Ýogsa gelenleri
ilki garşylap, diliniň keýpini görýän şermende adamlar ýaly jabjynyp
keýpden çykýan, bir nätanşyň oba aralaşandygyny uly ile jar edýän
itleriň üýren sesem eşidilmedi. Olar edil samanyň astyndan
goýberilen suw ýaly duýdurman, bukulyp gelýän ýarak itler ýaly
sessiz-üýnsüz gapyda peýda bolupdylar. Aksonanyň tikin-çatyn bilen
güýmenip oturan wagty. Salyram dulda oýaly-ukuly ýatan ekeni.
— Ahalyň ogly Salyr bar bolsa, çykyp biziň habarymyzy alsyn —
diýip, gelen atlylaryň biri aýdypdyr. Gapa çykan Salyr:
— Ynha men, habaryňyz bolsa aýdyberiň — diýipdir. Ýene
olaryň biri:
— Bärik gel, biz seň kakaň ýanyndan geldik — diýip, golaý
gelmegini sorapdyr. “Bularyň aýtmaly zatlary gizlin bolmaga
çemeli” diýip, pikir eden Salyr olara golaýlapdyr. Şol pursat
atlylaryň dördüsi birden atdan agypdyr. Olaryň sesini eşidip oturan
Aksona ylgap gapa çykypdyr. Şol pursat kakasy hakynda erbet
habara garaşyp, başga zady göwnüne getirmedik Salyry dört pyýada
derrew tutupdyr. Obanyň içini uly gykylyk edip barmaz ýaly agzyna
ýaglyk dykypdyrlar. Derrew oňa halta geýdirip, göterip, atly duranyň
öňüne basypdyrlar. Rejäniň geň däldigini aňan Aksonanyň ilki dili
tutlypdyr. Birdenem ol:
— Bu näme boldugyňyz, ýerçekenler! Waý, ilat ýeteweriň! Waý
enesi turaweri! Salyr gitdi, Salyr!!! — diýip, bar güýji bilen gygyran
çirkin sesine Halbikäniň zähresi ýarylan ýaly bolup turupdyr. Ol
başyna gyňajynam alman, saçlaryny bulam-bujar edip, gapa
çykanynda, atlylar eýýäm köçä düşüp, ilerik haýdap barýardylar.
Atlaryň aýagyndan tozan tursa-da kän dükürdi eşidilmeýärdi. Olaryň
aýagyna, keçedenmi, goýnuň ýüňli derisindenmi, ýörite köwüş
edilipdir. Bu alaman bilen meşgullanýanlaryň ýörite ulanýan
usulydy.
At aýagynyň dükürdisi oňly eşidilmese-de, itler örüpdi. Itler uly
gykylyk edip, atlylaryň gapdalyndan hasyrdaşyp barýardylar.
Halbike şol çykyşyna harabalykdan çykan ýaly bolup, Iner golagyň
gapysynda daýanypdy. Ol zähretelek bolup oýanan awça sözüni
düşündirýänçä, atlylar Ýalaňaç baýyrdan aşypdylar. Ýazyň gurak
gelip, oňly bitmedik, gögerenem gurap, bir eýýäm samana dönen
ýalaňaç baýryň gerşinde çaň akjaryp görünýärdi. Şemal bolmansoň
ýerden göterilen çaň göterilişi ýaly howada asyl-asyl bolup durdy. Ol
obanyň orta gürpünden başlanyp, tä Ýalaňaç baýra çenli açyk gijäniň
asmanynda akmaýanyň ýoly ýaly bolup görünýärdi.
Ertesem, birigünem Salyry daglaryň arasyndan gözlän jigitler iki
ellerini burunlaryna sokup geldiler. Soňra adamlary ikibir-üçbir
Eýrana iberdiler. Kimler Goçanda, kimler Şahruda, kimler Maşada
gitdiler. Her gidenlerinde-de ilki bazarlaryna, şol ýurtlaryň
gulbazarlaryna aýlanmak, tanyş-biliş duşsa sorag-ideg etmek,
bolmasa,
ýygnanýan
şol
ýerleriniň
ýerlerinden
çaýhanalaryndan,
osmakladyp
adamlaryň
soramak,
habar
hemişe
tutmak
tabşyryldy.
Gözlege gidenleriň birnäçesi üç-dört günden dolanyp geldi.
Olaryň getiren habary boýunça Salyry Maşadyň Teraýy bazarynda
görenmişler. “Ahalyň ogluny alamançylar Eýrana ekidipdir” diýen
habary eşiden Barat pälwan onuň gözlegine ýörite çykypdyr. Ýöne
welin bu bulaşdyrylan kelepden onuňam oňly bir tapan ujy
bolmandyr. Onuň bilen zady guly getirenem, satanam Hyrady begiň
adamlarymyşyn.
— Hyrady beg diýilýän haramzada bir elime düşsedi — diýip,
Ilaman penjesini gysyp, ýumrugyny düwdi, dişlerini gazap bilen
gysdy.
— Düşse nädersiň? — diýip, Garamergen sorady.
— Düşsemi? Öz etini kesip, özüne iýdirjek.
— Şon, üçinem ol seniň eline düşenok-da.
— Düşer. Bu gün düşmese ertir düşer.
Garamergen ýüzüni aşak salyp “Howaýy gürleýäň” diýen äheňde
kellesini ýaýkady.
— Duzak ýerde, durna gökde — diýip, Ilamana seretdi. — Elime
düşäýse menem etjegimi bilýän.
— Durna gökdedir. Ýere düşmänem oňmaz — diýip, Ilaman öz
diýenini tutdy.
— Garam, indi Salyryň şeýdip gidiberdigi bolarmy? — diýip,
aglap-aglap gözleriniň ýaşy halys gutaran Halbikä Garamergene
ýüzlendi.
— Hudaý diýiň gelneje, Alla keremdir. “Beterinden saklasyn”
diýiň — diýip, Garamergen ony köşeşdirjek boldy. Ol Halbikä ilkinji
gezek
gelneje
diýýärdi.
Ýöne
onuň
bu
sözleri
Halbikäni
köşeşdirmeg-ä beýlede dursun, Salyryň dolanyp gelmejegini
boýnuna goýjak bolýan, ýaly, onuň düşdüşiň sapagy ýalyjak inçejik
umydyny üzjek bolýan ýaly göründi.
Salyry Teraýy bazarynda bir geçegçi söwdagär satyn alyp, ony
Isfihana äkidenmiş. Ol ýerde başga bir söwdagäre satylypdyr. Ony
Hyratdan gelen bir kerwen alypdyr. Alnan maglumatlara görä
şeýdibem Salyr Hyrada, Hally galtamanyň ýurduna gidipdir.
Hyrada iberiljek adama Iner golak ilki bilen Hally galtamany
tapmagy sargady. Şondan kömek soramagy tabşyrdy.
— Bu salgyňyz bilen Hally galtamanyň öýüni, onda-da Hyrat
ýaly uly şäherden tapyp bilermikäm? — diýip, ýola düşjek adam
aýtdy.
— Hyrat diýilýän şäheri meniň özüm-ä göremok. Görenleriň
aýtmagyna görä, ol gaty uly şähermiş. “Maşat dagy onuň ýanynda
oba ýaly, Hyradyň bir böwri ýaly” diýýärler. Ol şäherden näbileýin
ýitigiňi tapaýsaň — diýip, Garamergen aýtdy.
— Ýitigimi taparyn diýip söz berip biljek däl. Ýöne Hally
galtamany welin şol ýerde bolsa taparyn. Ol oňa-muňa gidýän
kerwenleri gaty gowy bilýändir.
— Şeýle uly şäherden Hally galtamany nädip taparsyň?
— Soraryn. Sorana Mekgede tapylypdyr.
— Soranyň bilen bilerler öýdýärmiň?
— Bilerler. Birisi bilmese biri biler. Sorap-ýörsem ilçilikdir,
ahyry bilýäniň üstünden bararyn.
— Sen Hyrada ýetersiňem öýdemok. ýol urýan garakçy köp
diýýärler — diýip, Garamergen ony gitmekden saklajak bolýan ýaly,
gorkuzjak bolýan ýaly edip aýtdy.
— Bir adam uzak ýola ugrajak bolanynda agzyňyzy haýyr açarlar,
howwa. Munyň-a yrymyna-da gowy däl — diýip, Iner golak
Garamergene gözüni agdaryp seretdi.
Ýolagçy gedaý eşiginde mysapyr adam bolup ýola düşdi. Ol şu
ýerden Maşada barar. Şol ýerde-de Hyratdan geljek, Hyrada gitjek
kerwene garaşar. Hally galtamanyň kakasy Keraly söwdagäri şol
kerwende tanaýan bardyr. Olam köp ýyllap şolar bilen söwda
gatnapdyr ahyry.
Ýolagçyny ýola salanlaryndan bir hepde geçip-geçmänkä, “Ony
ýol urýan gaçakçylar tutup öldürenmiş” diýen şum habar ýaýrady.
Şonuň yzy bilenem: “Ony öldürenler galtamanlar dälmişin. Hyrady
begiň adamlarymyş” diýip çykardylar. Iner golak soňky ýaýran myşmyş çyn bolsa gerek diýen karara geldi. Ýol urýan garakçylaryň
gedaý bilen näme işleri bar, ony öldürip, nämesini talasynlar,
sirkesini alaýmasa.
Şu ýerde Iner golak Garamergeniň garakçylar hakyndaky
gürrüňini ýatlady.
— Aslynda şu haramzadanyň Hyrady begiň adamlary bilen arasy
bar
bolaýmasyn.
Şonuň
adamlarynyň
biri,
şonuň
jansyzy
bolaýmasyn — diýip, ol içki howatyryny daşyna çykardy.
Garamergen bolsa:
— Pylanyň ölümine sebäp bolan Iner golagyň özi boldy. Men ýol
urýan garakçylaryň bardygyny öňünden aýtdym — diýip, ondamunda gürrüň edipdir.
Ine şeýdip, günortanyň garaňkysyna duwlanyp, halta salynyp
äkidilen Salyryň gitdigi, gitdigi boldy. Gaýdyp ondan oba belli bir
habar düşmedi.
HAŞYM DOMULLA
Ölüm agyrmy, aýralyk? Bu sowaly adamzat dünýä ineli bäri özözüne berip gelipdir. Gadym danalaryň sözüne gulak asjak bolsaň:
“Ölümden ýokarda aýralyk bar” diýipdirler. Ýöne welin “Ölmede
ýit” diýen sözem şol danalaryň goýup giden sözi. Ýeri, bularyň
haýsyna ynanjak? Ölüm diýilýän zady adam pahyr öňden, dünýä
inen gününden boýun alyk. Bu dünýäni garşylykly iki gapyly saraýa
meňzedipdirler. Bu gapydan giren adam ol gapydan çykmalydyr. Şol
zatlara öňünden boýun edilen adam ölümi aýralyga garanda ýeňil
çekýär.
Adama agyrlygy jähtden ölümem, aýralygam bir-birinden peslär
ýaly däl. Birini goýup, beýlekisini öňe tutar ýaly däl. Bir-birinden
aýylganç, bir-birinden agyr. Rowaýatlaryň gürrüň berşine görä
Allatagala: “Şol iki hasraty götermäge iň güýçli gerden” diýip, olary
daglaryň-daşlaryň boýnuna dakypdyr. Daglar hasratyň agramyna
çydaman goduklapdyr, ýumrulypdyr. Daşlar jarka-jarka döwülipdir.
Daglaryň-daşlaryň göterip bilmedik hasratlaryny Ýaradan adamlaryň
boýnuna dakypdyr. Adam pahyr aglapdyr, eňräpdir. “Öleniň yzynda
ölmek bolmaýar” diýip, garaz, göteripdir. Şeýdip ol iki hasrat
adamlaryň boýnunda galyberipdir.
Bir-birinden agyr, daglaryň-daşlaryň çekip çydamadyk, göterip
bilmedik hasratlarynyň ikisem Igdir ussanyň gerşinden indi. Ýalňyz
ogly Haşymyň Hywa hanynyň zyndanyna düşüp, şol galyşy.
Bireýýäm ýyly dolup geçdi. Ondan habar-hatyr ýok. Çyrçyklyda
bolan gyrkylykly söweşde gelni Halyma wepat boldy. Ine şeýdip, şol
diýilýän iki, bir-birinden aýylganç iki hasratyň ikisi birden onuň
üstüne düşdi.
Diňe şol hasratlaryň derdini çekip oturmaly bolsa näsini aýdýaň.
Ýöne şu gözmonjugy ýaly iki çagany ekläp-saklamaly. Olaryň iýjekgeýjegine, kirine-suwuna ýetişmeli. Il-gün bir gowy zat. “Ilimgünüm bolmasa, Aýym-Günüm dogmasyn” diýip, ýöne ýere aýtman
ekenler.
Öýüň kirini-suwuny, ýamag-çatygyny Igdiriň eline ýetirmän,
goňşy-golamlar oňaryp gelýärler. Bütin töwerek olara goňşy okara
eltýär.
Onsoňam gyzy Güljan indi otur-tur kersen getire ýarap ugrapdyr.
Ol gün eldegirmeninde bir okara ýarma ýarypdyr. Elbetde, çepiksi
ellere onçakly güýç beren däldir-dä. Ýarma irimçik bolupdyr.
Köjäniň öňüni dolan. Ýöne bu öýüň “Ýarma iri bolupdyr, ownuk
bolupdyr” diýip dänjiräp oturmaga ýagdaýy ýok. Aňrujy ýagdaýy
bolsa bu ýaşdaky çaga degirmen aýlatmagam düzüw däl.
Bekişmedik bedene şikes ýetmegi ahmaldyr. Onsoň çaganyň
ömürboýy şikesli bolup galmagy, dertli bolup, maýyp bolup galmagy
ähtimaldyr. Dagy ýagdaýyny tapýan bolsa Igdir ussa ony degirmeniň
golaýyndanam eltjek däl-le. Ussada dagy alaç ýok. Dänäni ýarara
güýç ýok, birki gün bäri dänik edinip oňýarlar. Dänigiň ysy näçe
oňat bolsa-da, burnuňa uranyndan işdäňi açýanam bolsa, köp iýseň
derrew adamyň ýüregine düşýär.
Şo günleriň birinde “Ölme-de ýit” diýen nakylyň dogrudygyny
subut edýän bir waka bolup geçdi. Öýde köne çanagy çeňkläp oturan
Igdir ussanyň daşarda oýnap ýören agtyklary:
— Kakam, kakam gelýär, kakam gelýär! — diýip birden
gygyrdylar. Gygyrdylar-da ylgaşyp gitdiler. Igdir ussanyň oňa ýüregi
sersip gitdi. Ol hasyrdap daş çykanda, obanyň itlerini örüzip gelýän
iki atlynyň özlerine tarap gelýänini gördi. Bir atyň üstündäki
Hamatdy, öz agtygydy. Onuň çyn ady Halmyratdy. Ony aňsatladyp,
gysgaldyp, Hamat diýýärdiler.
Igdir ussa öz ogly Haşymy tanamajak boldy. Haşym Hamady
atyna mündürip, özi gapdalyndan ýöräp gelýärdi. Ussa ony gapa
gelip aýak çekensoň tanady-da:
— Haşym — diýip, gygyryp, gujagyny giňden gerip, oňa bakan
okduryldy. Haşym göni kakasynyň gujagyna doldy.
Ozal Haşymdan, soň Halymadan aýra düşüp, gözlerini çyg